Bir şehirde ilk göze çarpan ağaçlar ve ibadethanelerdir. Cedler bu ikisine önem vermiş birinin olduğu yerde diğerini eksik etmemiştir. Servi ve Çınar bizim için en kıymetli ağaçların başında gelir. Servi mezarlıklarda kabir başlarında yerini alır, bilindiği gibi Türklerde bu ağaç vahdettin sembolüdür. Ayrıca fânîliği de temsil eder, böylece bize tek hakîkati gösterir. Fuzûlî su kasîdesinde
“Ravza-i kûyuna her dem durmayup eyler güzâr
Âşık olmış galibâ ol serv-i hoş-reftâra su”
(Su, galiba o hoş salınışlı serviye âşık olmuş; her an durmadan köyünün/semtinin bahçesine akıp duruyor.)
diyerek Servi’yi Peygambere benzeten Fuzûlî semtin bahçesini ise, Hz. Peygamber’in kabri, Ravza-i Mutahhara’ya benzetir. Su elbette ona âşık olan ümmetinden başkası değildir. Böylece zarif, doğruluk, emin ve ahlak bütünü olan Peygamber servidir, aşkına doğru akmaktayızdır. Bir başka şerh olarak ise şöyle yorumlanabilir, servi vahdet olduğuna göre nehir ve dere de isim tecellisidir, bütün isimler “bir”e yani tevhide gider. Türkler saygıdan dolayı sevgisini ve inancını anlatmak için rumuzu tercih ederler. İkinci ağaç ise, Osmanlı’nın ilk şehirlerinin ana merkezleri, külliyeler gibi yerlerde özenle diktikleri Çınardır. Osman Gazi’nin rüyasında göğsünden çıkıp müjdeyi sembolize eden, Geyikli Baba’nın da Orhan Gazi’yi ziyaret ettiğinde bahçeye getirip diktiği, hayat ağacıdır. Bu İhtiyar bilge hâlâ medeniyetimizin ve kültürümüzün ayrılmaz bir parçasıdır. Bursa’da olduğu kadar İstanbul’un da çınarları vardır. Ve bunlar asırlardır gökyüzüne uzanmakta, târihe şahitlik etmektedir. Gezi yazıları, şehirleri anlatan kitaplarda da ağaçlar geniş yer tutar. Özellikle sembol olanlar, bizi yaprak hışırtıları içinde maziye bağlar. Türk’ün derûnî terkibi içinde hakîkatleri fısıldar. Beyazıt’ın İhtiyar Çınarı’da öyledir.
İstanbul’u pekâlâ anlatan iki mümtaz şahsiyet; Sâmiha Ayverdi ve Ahmet Hamdi Tanpınar da, ağaçları es geçmemiştir. Beyazıt için kalemlerini oynattıklarında, 'İhtiyar Çınar'dan bahsederler. Beyazıt Meydanı bizler için çok önemlidir, Fatih İstanbul’u fethettiğinde ilk sarayı buraya yapar, sonra Sarayburnu’na gider. Şimdi o saraydan eser kalmamıştır ama Beyazıt Câmii hâlâ ayaktadır. medeniyete ses verenler tarafından İstanbul Üniversitesi’nin binâsı korunma altına alınmış, yıkılmaması için mücâdele verilmiştir. Sâmiha Ayverdi, Osmanlı medeniyetinin yoğrulduğu kültürü ayakta tutmak için gayret eden kalem erbabı, ezelden biçilmiş bir vazifeyle donanarak gelmiş bir isimdir. Ahmet Hamdi Tanpınar ise dönemine çokta alaka görmeyen, son dönemlerde en çok satanlar arasında yer alan, kültürü ve bizi bize anlatan, şark medeniyetin bütün cevherlerini meydana çıkarmaya çalışan mütefekkirdir. Bir mücevher ustasıdır. Öğretmeni Yahya Kemal, öğrencisi Mehmet Kaplan olan kişiden başka bir hüviyet beklenemez zaten. İki ismin eserlerinde kültür, inanç hayatımız olduğu kadar sa’natımıza da yer verilmiş bunların terkibi olan mîmârî de önemli yer kaplamıştır. Sâmiha Ayverdi’nin İstanbul Geceleri ve Boğaziçi’nde Tarih ile Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Beş Şehir kitapları semt semt bize İstanbul’u, târihimizi ve günlük hayatın girdisini çıktısını aktarır. Bu eserler günümüz insanına içinde bulunduğu toprakların terkibini ve nasibinin mâzîyle olan sıkı sıkı bağını, bir iğne oyası gibi yemenilerimizi süsler. İstanbul başlı başına bir medeniyettir, Fatihle başlayan inşâ sâdece binâlarda değil her alanda gerçekleşir. Ve aslî kimliğine ancak Kanunî döneminde kavuşur. Beyazıt bu mânâda mühimdir.Bu câminin bir güvercin beyazlığında dikildiğinde esas Bizans yıkılmıştır. Sâmiha Ayverdi, İstanbul Geceleri’nde Beyazıt’ın İhtiyar Çınarı ile muhabbet halindedir. Nice olaylara şâhitlik etmiş bu kadim ağaçtan, duymak istediği birçok mevzû vardır. Bugün kaybettiğimiz birçok değerimizi neden ve nasıllarını, sanki ondan aldığı cevaplarla yanıtlar. Ama asıl mühim olan burada Beyazıt’ın ortasında duran ağacın bir hüviyet taşıdığıdır. Evet, bir kişiliği olan, bilgedir. Servi nasıl Peygamber ise Çınar devlettir. İhtiyar diye seslenmesi sâdece yaş almış olduğu için değildir, ihtiyar aynı zamanda susmayı tercih eden demektir. Beyazıt’ın Çınarı da nice olaylara şâhit olmuş, nice Padişahların hal edilişini, gençlerin sevdasını görmüş, ama susmayı yeğlemiştir. Çünkü: “Fakat ihtiyar çınar insanoğlunu zıd istikametlere çekip sürükleyen endişe ve fikirlerimizde dolaşmanın faydasızlığını öğrenmiş olacak kadar tecrübe sâhibidir.” Sâmiha Ayverdi târih deryasından ibret kovasını dolduramayan insanoğlunun ise bu külfete katlanamacağını söylemektedir.
Ahmet Hamdi Tanpınar ise atalarımızın, mîmârî eserlerin yanı başına muhakkak birkaç servi veya çınarı eksik etmediğini, hatta medrese ve câmi avluların hendesi cennet ortalarında bunlar için yer açtıklarını yazar. Mîmârlık ve ağaç işbirliği halinde muhteşem terkip olan tevhide temayül ederler. Süleymâniye bunlar içinde ayakta kalan nadir yerlerden biridir yeni terkipte ise bu ikili yerini apartmanlara bırakır. Ağaç sadece mîmârlık zevkimiz değildir şiirimiz, edebiyatımız, kilimimiz onlarla doludur. Oğuz Kağan destanında ikinci eşi göl ortasında duran bir ağaçtan çıkan peri kızından Gök, Dağ, Deniz adında oğulları olmuştur.
“İki ağaç Türk muhayyilesinde ve hayatında izini bırakmıştır: servi ve çınar. Şehrin bilhassa dışarıdan görünen umumî manzarasını daha ziyade Karacaahmet, Edirnekapısı, eski Ayazpaşave Tepebaşı gibi servvilikler yapardı. Boğaziçi’neki o çok uhrevî köşelerle, bazı peyzajlar da çınarların etrafında toplanırdı. Eyüp servilikleri bütün Haliç manzarasına üslûbunu verirdi. İstanbul peyzajındaki asîl hüznü biz u iki ağaçla, çam ve fıstık çamlarına borçluyuz. Hissî terbiyemizde onların büyük payı vardır.” (Beş Şehir)
Asırlık bir ağacın gitmesi geleneklerin kaybolmasına benzemez çünkü yerine yenisi gelir lâkin bir asırlık çınarın gitmesinin yeri doldurulamaz. Bir başkasını eksek bile babalarımızın altına oturup “kut”ladığı ağaç değildir. Onun yerini alabilmesi de mümkün olmayacaktır. Ahmet Tanpınar bir ağacın kurumasını ve kesilmesini kadim târihimize ve hüviyetimize vurulmuş bir darbe olarak görmektedir. Kısaca bir ağacın ölümü Süleymaniye’nin veya bir mîmârî âbidenin yıkılması gibidir, her iki yazarda kendi devirlerinde bunun çok örneğe denk gelmişler. Koca koca şâheserler yok olup gitmiştir. İstanbul’un birçok semtinde yıkık dökük, harap, medrese, tekke, câmi, çeşmelere rast gelmek mümkün oluyordur. Ahmet Hamdi Tanpınar, “Gerçek yapıcılığın mevcudu muhafaza ile başladığını öğrendiğimiz gün mesut olacağız” der. Sâmiha Ayverdi İstanbul Geceleri’nde ise bu durumu şu ifadelerle kaleme alır:
“Mümkün olsa Beyazıd’ın çınarına, yanı başındaki Aşhane Kapısı’nın üstüne oturtulmuş, bir rivâyete göre içinde Şemsettin Karahisârî’nin hat dersi verdiği o saçakları, pencereleri, kapıları, muhteşem ve emsâlsiz bir Türk zevkini imzâlıyan binaya, sadist bir felsefenin kazmaları inerken ne mertebe acı çektiğini sorardım.”
Ayverdi böyle bir yapının değil yıkılması bir çivisinin eksilmemesi için titizlenilmesi gerektiğini, gönül ve ellerimizle bu yapıyı ayakta tutup, ömrüne ömür katmamızı söylerken ne kadar haklı, ne kadar doğru söz söyler. Bugün düne ait yapılarına minyatür veya seyyah kitaplarının arasından bakarken, hüznümüz gönlümüzü dağlamıyor mu? Ve bu hüzün içinde cedlerine olan vefa için kolları sıvayan, bunları tespit etmeye çalışan, yazanlara binlerce Fatiha okumayı ihmal etmek ne kadar doğru dur?
Sâmiha Hanım, yeise düşme, gönül kubbesinde öten en çirkin eşli kuştur, der. İhtiyar Çınar’ın devirleri besleyen sulayan bir nehir gibidir amma ondan faydalanmayı bilen kaç kişidir? İstanbul târihine düşecek notları vardır, bir yadigâr ister ondan. O şunu düşünür, belki de bir gün bir sürü geçerde içinden biri eğilip bir damla su içer. Belki de târih nehrinden nasibimiz bu kadar der, serzeniş olduğu kadar ümitte içerir bu görüş. Bir küçük nüve kalsa Türk ayağa kalkma zamanı geldiğinde kalkar ve medeniyetini kurar. iki mütefekkir, bunun inancını taşır. Yeter ki mâzîden, derunî ilimden bir şey kalsın.
İstanbul’u pekâlâ anlatan iki mümtaz şahsiyet; Sâmiha Ayverdi ve Ahmet Hamdi Tanpınar da, ağaçları es geçmemiştir. Beyazıt için kalemlerini oynattıklarında, 'İhtiyar Çınar'dan bahsederler. Beyazıt Meydanı bizler için çok önemlidir, Fatih İstanbul’u fethettiğinde ilk sarayı buraya yapar, sonra Sarayburnu’na gider. Şimdi o saraydan eser kalmamıştır ama Beyazıt Câmii hâlâ ayaktadır. medeniyete ses verenler tarafından İstanbul Üniversitesi’nin binâsı korunma altına alınmış, yıkılmaması için mücâdele verilmiştir. Sâmiha Ayverdi, Osmanlı medeniyetinin yoğrulduğu kültürü ayakta tutmak için gayret eden kalem erbabı, ezelden biçilmiş bir vazifeyle donanarak gelmiş bir isimdir. Ahmet Hamdi Tanpınar ise dönemine çokta alaka görmeyen, son dönemlerde en çok satanlar arasında yer alan, kültürü ve bizi bize anlatan, şark medeniyetin bütün cevherlerini meydana çıkarmaya çalışan mütefekkirdir. Bir mücevher ustasıdır. Öğretmeni Yahya Kemal, öğrencisi Mehmet Kaplan olan kişiden başka bir hüviyet beklenemez zaten. İki ismin eserlerinde kültür, inanç hayatımız olduğu kadar sa’natımıza da yer verilmiş bunların terkibi olan mîmârî de önemli yer kaplamıştır. Sâmiha Ayverdi’nin İstanbul Geceleri ve Boğaziçi’nde Tarih ile Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Beş Şehir kitapları semt semt bize İstanbul’u, târihimizi ve günlük hayatın girdisini çıktısını aktarır. Bu eserler günümüz insanına içinde bulunduğu toprakların terkibini ve nasibinin mâzîyle olan sıkı sıkı bağını, bir iğne oyası gibi yemenilerimizi süsler. İstanbul başlı başına bir medeniyettir, Fatihle başlayan inşâ sâdece binâlarda değil her alanda gerçekleşir. Ve aslî kimliğine ancak Kanunî döneminde kavuşur. Beyazıt bu mânâda mühimdir.Bu câminin bir güvercin beyazlığında dikildiğinde esas Bizans yıkılmıştır. Sâmiha Ayverdi, İstanbul Geceleri’nde Beyazıt’ın İhtiyar Çınarı ile muhabbet halindedir. Nice olaylara şâhitlik etmiş bu kadim ağaçtan, duymak istediği birçok mevzû vardır. Bugün kaybettiğimiz birçok değerimizi neden ve nasıllarını, sanki ondan aldığı cevaplarla yanıtlar. Ama asıl mühim olan burada Beyazıt’ın ortasında duran ağacın bir hüviyet taşıdığıdır. Evet, bir kişiliği olan, bilgedir. Servi nasıl Peygamber ise Çınar devlettir. İhtiyar diye seslenmesi sâdece yaş almış olduğu için değildir, ihtiyar aynı zamanda susmayı tercih eden demektir. Beyazıt’ın Çınarı da nice olaylara şâhit olmuş, nice Padişahların hal edilişini, gençlerin sevdasını görmüş, ama susmayı yeğlemiştir. Çünkü: “Fakat ihtiyar çınar insanoğlunu zıd istikametlere çekip sürükleyen endişe ve fikirlerimizde dolaşmanın faydasızlığını öğrenmiş olacak kadar tecrübe sâhibidir.” Sâmiha Ayverdi târih deryasından ibret kovasını dolduramayan insanoğlunun ise bu külfete katlanamacağını söylemektedir.
Ahmet Hamdi Tanpınar ise atalarımızın, mîmârî eserlerin yanı başına muhakkak birkaç servi veya çınarı eksik etmediğini, hatta medrese ve câmi avluların hendesi cennet ortalarında bunlar için yer açtıklarını yazar. Mîmârlık ve ağaç işbirliği halinde muhteşem terkip olan tevhide temayül ederler. Süleymâniye bunlar içinde ayakta kalan nadir yerlerden biridir yeni terkipte ise bu ikili yerini apartmanlara bırakır. Ağaç sadece mîmârlık zevkimiz değildir şiirimiz, edebiyatımız, kilimimiz onlarla doludur. Oğuz Kağan destanında ikinci eşi göl ortasında duran bir ağaçtan çıkan peri kızından Gök, Dağ, Deniz adında oğulları olmuştur.
“İki ağaç Türk muhayyilesinde ve hayatında izini bırakmıştır: servi ve çınar. Şehrin bilhassa dışarıdan görünen umumî manzarasını daha ziyade Karacaahmet, Edirnekapısı, eski Ayazpaşave Tepebaşı gibi servvilikler yapardı. Boğaziçi’neki o çok uhrevî köşelerle, bazı peyzajlar da çınarların etrafında toplanırdı. Eyüp servilikleri bütün Haliç manzarasına üslûbunu verirdi. İstanbul peyzajındaki asîl hüznü biz u iki ağaçla, çam ve fıstık çamlarına borçluyuz. Hissî terbiyemizde onların büyük payı vardır.” (Beş Şehir)
Asırlık bir ağacın gitmesi geleneklerin kaybolmasına benzemez çünkü yerine yenisi gelir lâkin bir asırlık çınarın gitmesinin yeri doldurulamaz. Bir başkasını eksek bile babalarımızın altına oturup “kut”ladığı ağaç değildir. Onun yerini alabilmesi de mümkün olmayacaktır. Ahmet Tanpınar bir ağacın kurumasını ve kesilmesini kadim târihimize ve hüviyetimize vurulmuş bir darbe olarak görmektedir. Kısaca bir ağacın ölümü Süleymaniye’nin veya bir mîmârî âbidenin yıkılması gibidir, her iki yazarda kendi devirlerinde bunun çok örneğe denk gelmişler. Koca koca şâheserler yok olup gitmiştir. İstanbul’un birçok semtinde yıkık dökük, harap, medrese, tekke, câmi, çeşmelere rast gelmek mümkün oluyordur. Ahmet Hamdi Tanpınar, “Gerçek yapıcılığın mevcudu muhafaza ile başladığını öğrendiğimiz gün mesut olacağız” der. Sâmiha Ayverdi İstanbul Geceleri’nde ise bu durumu şu ifadelerle kaleme alır:
“Mümkün olsa Beyazıd’ın çınarına, yanı başındaki Aşhane Kapısı’nın üstüne oturtulmuş, bir rivâyete göre içinde Şemsettin Karahisârî’nin hat dersi verdiği o saçakları, pencereleri, kapıları, muhteşem ve emsâlsiz bir Türk zevkini imzâlıyan binaya, sadist bir felsefenin kazmaları inerken ne mertebe acı çektiğini sorardım.”
Ayverdi böyle bir yapının değil yıkılması bir çivisinin eksilmemesi için titizlenilmesi gerektiğini, gönül ve ellerimizle bu yapıyı ayakta tutup, ömrüne ömür katmamızı söylerken ne kadar haklı, ne kadar doğru söz söyler. Bugün düne ait yapılarına minyatür veya seyyah kitaplarının arasından bakarken, hüznümüz gönlümüzü dağlamıyor mu? Ve bu hüzün içinde cedlerine olan vefa için kolları sıvayan, bunları tespit etmeye çalışan, yazanlara binlerce Fatiha okumayı ihmal etmek ne kadar doğru dur?
Sâmiha Hanım, yeise düşme, gönül kubbesinde öten en çirkin eşli kuştur, der. İhtiyar Çınar’ın devirleri besleyen sulayan bir nehir gibidir amma ondan faydalanmayı bilen kaç kişidir? İstanbul târihine düşecek notları vardır, bir yadigâr ister ondan. O şunu düşünür, belki de bir gün bir sürü geçerde içinden biri eğilip bir damla su içer. Belki de târih nehrinden nasibimiz bu kadar der, serzeniş olduğu kadar ümitte içerir bu görüş. Bir küçük nüve kalsa Türk ayağa kalkma zamanı geldiğinde kalkar ve medeniyetini kurar. iki mütefekkir, bunun inancını taşır. Yeter ki mâzîden, derunî ilimden bir şey kalsın.
Tam bu noktada Tanpınar, Sâmiha Ayverdi’nin bahsettiği ümitsizliğin belini kırmak gerektiğini kendine hayıflanarak belirtir. Şikâyetçi olan değil, çocukluğundaki her şeyi bilen, öğrendiğini unutmayan ihtiyar olmak ister, O zaman onları tanıtır ne mânâya geldiğini herkese anlatabileceğine inanır. Uzleti bekleyen ağaçları sade isimleriyle İstanbul’a şahsiyet, hatıra veren sakız ağaçlarını ve sur kahvelerinin süslerinin sesi olma sevdası, içinde yanan bir yürektir. Ona göre çınar ağaçlarında bir dede edası görülür.
“Onlar toprağımızın hakiki gururudur, belki dedelerimiz o heybetli vakarı, o dağ sükûnetini onlardan öğrendiler. Onun için Yahya Kemal’in Itrî’yi eski çınarların mektebinden yetiştirmesini çok iyi anlıyorum.” (Beş Şehir)
Sâmiha Ayverdi, İstanbul Geceleri’nde teker teker maziyi anlatır. Beyazıt’ın İhtiyar Çınarı; Hakkaklar çarşısındaki temiz ahlâklı esnaf birliği Ahilere, loncalara, beş vakit minarelerinden eksik olmayan ama halkın dönüp dinlemediği ezanlara, ramazanda düzenlenen sergilere, Karagöz oyunun kahkahalarına ve İstanbul yangınlarına şâhitlik etmiştir. Kimisi kısa kimisi uzun ama âhenkli olan dallarına yazıp târih sayfasına kaydetmiştir. Ama keşke bir ses verip anlatsa…
Tanpınar, bir zamanlar Yeniçeri ocaklıların yakıp yıktıkları yerlerde, kibar insanların ikindi vaazı ve iftardan sonra Paris’ten esinlenilmiş, Şehzadebaşı’na kadar akşam gezileri düzenlenmesiyle meşhur olduğunu aktarır. Kadir gecesi hariç 28 gün Karagözün oyunu olan yer, İstanbul’un zarif eğlence merkeziyken zamanla yerini tiyatro, sinema merakıyla Avrupaî bir eğlenceye yenilecektir. Beyoğlu! Millî zaferden sonra, şairlerin, ediplerin toplanma yeri olan, Çınaraltları yerini korumaya çalışsa da akıbeti değişmeyecek yenilecekti. Sahafların çarşısı olup mâzîye öyle bağlanacaktır.
İki edip, iki gönül insanı, İstanbul âşığıdır. Mazisinde kadim ve derun terkibi barındıran bu şehre olan hınç ve öfkeye, onun hırpalanmasına göz yumamazlar. Hoş bir sada bırakan, şimdi ise dudaklarından “Ah” sesleri çıkar. Bunda, tarih nehrinden su içmeyip, dünyevi sarhoşluk peşinde koşan insanoğlundan gayrısı suçlu değildir. Bu müjdelenen şehri, Fatih’in itina ile kurduğu Simkeşhane’yi yıkan ellerin vefasızlığına sitemleri vardır. O kudretli imanın verdiği aşkla hilesiz ticaretten, aç gözlülüğe giden esnafadır kızgınlıkları, yapıların önünden boş gözlerle ilerleyen, ezan ve sela sesiyle yanıp tutuşmayan gönüllerin dalgınlığınadır hayıflanmaları, bu sözler koca bir medeniyeti enkaz haline çevirenleredir. Amma suç asla İstanbul’un veya İhtiyar Çınar’ın değildir.
Son söz son Osmanlı Hanımefendisi o büyük mütefekkirin olsun,
“Ey kocamış ihtiyar çınar! Sana çok sordum ve öğrendim. Amma sorgularımı maddeden mânâya çevirip nereden gelip nereye gittiğimizi sormaya utanırım. Zira bunun cevabını biz insanlar henüz kendi kendimize bile vermiş değiliz.”
Elçin Ödemiş
x.com/elindemis
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder