Uzaklardan gelen bir masalı dinler gibi

"Çocuklar oynuyordu
Düşlerimin içindeki
Bayram yerlerinde."
- Özdemir Asaf, Çocukçada Ben De Varım

Bozkırın göbeğinden gelen yazarların roman veya öykülerini yazarken kendine has bir tarz tutturduklarını düşünüyorum. Bunda en büyük etken yaşanılan bölgenin insanının da kendine has özellikleri olmasıdır fikrimce. Özellikle öykü türünde yazan yazarların ‘insan’ı anlatması birçok başka yazardan daha samimi geliyor bana. Bu Mustafa Çiftci’de de böyle Samet Doğan’da da (öykücü olmasa da). İlk defa okuduğum ve diğer iki yazardan yaşça daha büyük olan Ethem Baran’da da. Abartarak söylersem, sanırım Yozgatlı olup çok farklı bir tarz tutturan bir İhsan Oktay Anar vardır.

Unuttuğum Bütün Akşamlar, İletişim Yayınları’ndan 2014’te neşrediliyor fakat bundan önce ilk baskısını 2005 yılında Doğan Kitap’tan yapmış. İçinde dört ana başlık altında otuz öykü barındırıyor. İlk olarak ana başlıkların isimlerinden okuru yakalamayı başarıyor yazar: Kurtulmuş Gül Mevsimi, İki Film Birden, Kar Kuyuları, Sonrası Ayrılık.

Ethem Baran’ın bütün öykülerinde insanın her türlü hâlini görebilmek mümkün. Samimiyetten yoksun bırakmıyor hiçbir zaman kahramanlarını yazar. Bu, yeri geliyor bir kedi oluyor yeri geliyor evden kaçan bir kız oluyor yeri geliyor dedesi ölen fakat bunun farkında olmayan küçük bir çocuk oluyor. Anlatım açısından okuru yakalıyor ve kitabın sonuna kadar da bırakmıyor Baran.

İlk bölüm olan Kurutulmuş Gül Mevsimi’nde öyküler bazen büyük parçalarıyla bazen de ucundan kıyısından birbirine bağlanıyor. Kitabın dört ana bölümünden en uzunu olmasa da kısacık bir novella diyebiliriz bu kısma. Kitabın genelinde ve bu bölümün de birçok yerinde bilinç akışı tekniğini ve iç monolog tekniğini kullanmış yazar. Olaylar arasında keskin geçişler var. Bir paragrafta bir kahramanın dilinden konuşurken bir sonraki paragrafta başka bir karakterin veya aynı karakterin dilinden bambaşka bir zaman dilimini anlatabiliyor. Birçok yerde hem anlatılan olay hem de zaman açısından geçişler mevcut. Fakat bu zaman zaman konunun dağılmasına sebep olmuş. Oğuz Atayvari bir yol tutturmaya çalışmış yazar. Elbette başardığı birçok yer var ama bazı yerlerde de sırıtmış bu durum.

Yazarın öykülerinde anlatım açısından edebiyatımızın usta yazarlarının etkilerini görmek mümkün. Örneğin ikinci bölümde, İki Film Birden, sinema üzerinden bir anlatım kuran yazarda Yusuf Atılgan etkisini görebiliriz (Hatta belki abartı olacak ama bazı öykülerde Sâdık Hidayet’i bile görmek mümkün). Fakat kitabın en kısa bölümü burası. Daha uzun olsaymış keyifle okunabilirmiş.

Kar Kuyuları ve Sonrası Ayrılık başlığı altındaki öykülerin birbiriyle ilişkisi yok. Kendi içinde başlayıp biten öyküler bunlar. Bu özelliğiyle ilk bölümden ayrılıyor. Son bölümdeki Çiy Düşmüş öyküsü kitapta kendini öne çıkaran öykülerden. Gerçekten duyguyu çok iyi yakalamış yazar, küçük bir çocuğun gözünden.

Ethem Baran’ın anlattığı insanlar ve öykülerini kurduğu mekân her an çevremizde, Anadolu’da görebileceğimiz insanlar ve yerler. Bu açıdan sahicilik açısından hiç problem yok öykülerde. Sadece, o da sık olmamakla birlikte, anlatım yönünden bir sıkıntı doğuyor. Anlatım belirsizleşiyor. Bu da okuru zorluyor. Kitaptan kopmadan okumaya devam edildiğinde başarılı bir öykü kitabı okumuş olacaktır okurlar.

‘Loser’ diye bir kelime vardır İngilizcede. ‘Kaybeden’ olarak çevriliyor dilimize. Tam da Baran’ın öykülerindeki kişiler bunlar. Bazen bir hayale tutunmaya çalışan, küçük bir çocuğun hareketlerine sığınan, bazen de anılara sığınan insanların maddi dünyada küçük ama ruh dünyalarında fırtınalar koparan öyküler. Aslında yazarın kahramanları değişse de başından sonuna kadar sanki bir kişinin hikâyesi bu kitap. Şiirlerin arasından çıkıp gelen, ‘seviyorum’ demenin kaçınılmaz sorumluluğunu bil(mey)en bir kişinin öyküsü.

Ethem Baran zaman zaman güncel sorunlara da değiniyor ama bunu öyle nahif ve bağırmadan yapıyor ki, böylesi de mümkünmüş diyebiliyor okur:

“Gözlerim sarmaşıklı kahveyi arıyor.

Kahvenin yerinde bir oto galerisi. Dükkânların küçük camları yerlerini geniş, aydınlık vitrinlere bırakmış; günün her saati sulanan ıslak, serin parke taşlarının yerini beton kaldırımlar ve kendi sıcağında bunalıp baygın düşen asfalt almış.”

Zaten çok az bir yerde var bu durum. Genel olarak yazar, ‘insan’ı anlatmaktan dışarı çıkmak istememiş.

Ethem Baran’ın birçok kitabı var öykü ve roman türünde. Edebiyatımız için kıymetli bir yazar olduğunu düşünüyorum. Bazen uzaklardan gelen bir masalı dinler gibi bazense modern dünyanın sabahına uyanır gibi anlattığı öykülerinde herkes kendinden bir şeyler bulacaktır.

Mehmet Âkif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif10

Geleceğe dönüş

Blaise Pascal (1623-1662) yaklaşık dört asır önce muhteşem bir tespit yaparak insanın zamanla ilişkisini ortaya koymuş ve hayatını geçmişin melankolik özlemi ile geleceğin heyecanlı ümidinde yaşayan insanın şimdiyi es geçerek bu iki zaman arasında savrulduğunu söylemiştir. Daha net ifadeyle, insan şimdiki zamanı (ânı) yaşamayı ihmal etmektedir. Mutsuzluğunun özünde de bu vardır.

Pascal’ın tespiti Zygmunt Bauman’ın (1927-2017) Retrotopya adlı eserinde geçmişe indirgenmiş hâliyle karşımıza çıkıyor. Bauman ‘retro’ sözcüğü ile ‘özlenen geçmişi’, ‘ütopya’ sözcüğü ile de ‘hayal edilen ideal yeri’ (bir anlamda geleceği) bir araya getirerek ‘retrotopya’ kavramını oluşturuyor. Görünen o ki, geçmiş ve gelecek insanın zihninde paradoksal bir hüviyete bürünüyor ve en önemlisi şimdiki zamanı (ânı) gölgeliyor.

Ziyaüddin Serdar’ın Gelecek isimli eserini okurken gerek Blaise Pascal’ın tespitinin gerekse Zygmunt Bauman’ın indirgediği olgunun zihnimde billurlaştığını hissettim. İnsan, geçmişte yaşamamış olsa bile tasavvur ettiği görkemli hayale dönüştürmek istiyor geleceği. Mahya Yayıncılık tarafından neşredilen yüz kırk dört sayfalık kitabın çevirisi Ömer Furkan Şahin’e ait. Eserdeki dilin sade olmayışında hem konunun yoğunluğu hem de teknik terimlerin etkisi büyük. Kitap on bir bölüm ve geleceğe yönelik fikir veren yüz alıntının yapıldığı bir ekten oluşuyor. Hem ek kısmındaki alıntılara hem de kaynakçaya baktığımızda kitabın arka planının epeyce zengin olduğu görülüyor. Ziyaüddin Serdar, gelecek gibi net olmayan, spekülatif bir meseleyi yetkinlikle irdelemiş ve ortaya kapsamlı bir metin çıkarmış.

Disiplinlerarası bir çalışma örneği olan kitap entelektüel açıdan son derece tatmin edici. Gelecek olgusu felsefi bir düzlemde tartışılarak insanlık için anlamlı bir karşılık bulunmaya çalışılıyor. Ziyaüddin Serdar ilk olarak gelecek kelimesinin ne olduğunu, gerçekle ne kadar örtüştüğünü ve oluşumunda geçmişin rolünü sorguluyor. Analizinin sonunda geleceğin aslında olmayan üzerinden oluşturulan bir kurgu olduğu sonucuna varıyor. Gelecek olgusunun ‘olmaması’ teorik anlamda olmayıp pratik olarak henüz gerçekleşmeyen bir zaman düzlemine işaret etmesinden kaynaklanıyor. Diğer yandan gelecek oluştuğu andan itibaren artık gelecek olmaktan çıkarak şimdiye ve hemen arkasından geçmişe dönüşüyor. Bu durumda gelecek esasında şimdi (şu anda) yoktur ve fakat olmayan bir şeyin ihtimali üzerinden oluşturulan arzu, ümit ve korkunun ihtimaller içeren bir karışımıdır. Gelecek ile ilgili dikkat çeken bir diğer detaysa geçmişin etkisidir. Gelecek geçmişten alınan ilham ile inşa edilmektedir. İnsan geçmişin bilinebilirliğinden hareket ederek geleceğin bilinemezliğini kapatmaya çalışmaktadır. Tüm bunlardan çıkan sonuca göre gelecek kavramının en belirgin özelliği paradoksal oluşudur.

Kitap kendi içinde sorular soruyor ve cevaplar arayarak ilerlemeye çalışıyor. Bu sorulardan birkaçını şöyle özetleyebiliriz: Geçmiş bilinebilir olmasının yanında gelecek tümüyle bilinemez midir? Eğer tamamen bilinemiyorsa insandaki irade önemini kaybeder mi veya bilinebilme ihtimali varsa seçim ve eylemlerimizin gelecek üzerinde herhangi bir etkisi var mıdır? Geçmiş, şimdi ve geleceği içeren zaman olgusu kavranabilir mi? Zaman olgusunun algılanma biçimleri ve nedenleri nelerdir? Neden geleneksel toplumların döngüsel şekilde nitelediği zaman olgusunu modern toplumlar doğrusal olarak algılamaktadır. Zamanı farklı algılamaya neden olan coğrafya, kültür, din, mit gibi belirleyiciler gelecek algısı üzerinde ne kadar etkilidir?

Üzerinde çalışılan konu son derece soyut olduğundan etkileşim alanının hem çok boyutlu hem de oldukça yoğun olduğu görülüyor. Ziyaüddin Serdar bu kadar kapsamlı olan bu alanın bilimsel olarak araştırılabilir olup olmadığını sorgulayarak mevcut bilimsel anlayışların etkisi üzerinde duruyor. Örneğin, gelecek olgusuna bakışı belirleyen pozitivist anlayış mıdır yoksa rölativist bir bağlam içerisinde değerlendirilebilir mi? Tüm soruların net bir cevabı olmasa da kestirilebilirlik üzerinden tahmin kavramı öne çıkıyor. Gelinen aşamada gelecek çalışmaları konusundaki senaryolar, alternatifler, modellemeler önem kazanıyor. Burada önemli bir detayın altını çizmek gerekiyor sanırım. Ziyaüddin Serdar gelecekte bunlar veya şunlar olacak demiyor ya da nelerin olabileceği üzerinde kehanetlerde bulunmuyor. O, gelecek ile ilgili yapılan çalışmaların ‘nasılını’ ve ‘nedenini’ sorgulayarak mantığını ortaya çıkarmaya çalışıyor. Bu anlamda esere son derece teknik bir analiz diyebiliriz.

Gelecekle ilgili geçmişte birçok çalışma yapılmıştır ve bugün yapılmaya devam etmektedir. Fütürizm, bilim-kurgu, gelecek(ler) araştırmaları gibi çalışmaların yanında gelecek olgusu daha spesifik düzeyde ve/veya soyut düzlemde de ele alınmaktadır. Örneğin teknoloji ve tıp gibi alanlardaki geleceğe yönelik çalışmalarda insanlığa fayda sağlamanın amaçlandığı gözlemlenmektedir. İnsanlığın huzur ve refah içinde yaşamasına olanak sağlayacak siyasi ve toplumsal oluşumlar (bir anlamda ütopyalar) da aynı görüntünün parçası niteliğindedir. Serdar, bu ‘hoş’ görüntünün gerçekliğini sorgulayarak arka planına ışık tutmaya çalışıyor. Bu bağlamda gelecekle ilgili tahmin ya da kestirimlerin ayrıcalıklı gruplar tarafından oluşturulan bir plan olma ihtimali üzerinde duruyor. Ortaya sömürü anlayışına (kapitalist sisteme) hizmet etmeye yönelik bir manzara çıkıyor. Bir anlamda geleceğin işgal edilerek sömürgeleştirilmesinden başka bir şey değildir bu durum. Sonuç itibariyle distopik bir yapıdır.

Ziyaüddin Serdar değerlendirmelerini literatürde ve sinemada kendine yer bulmuş bilim-kurgu, ütopya ve distopya örnekleriyle destekliyor. Gelecek olgusunun belirli bir grubun tahakkümüne girmesi ve sömürgeleştirilmesi aşamasında sanat önemli bir parametredir. Batı merkezli gelecek(ler) olgusu sanat yoluyla adeta dayatılmaktadır. Oluşturulan senaryolarda teknoloji, bilim, dinler ve mitlerden faydalanılmaktadır. Son derece spekülatif bir olgu olduğu görülen gelecek kavramının müspet olduğu kadar (belki daha fazla) menfi kullanıma da uygun olduğu anlaşılıyor. Kitap bittiğinde, tüm bilinemezliğine rağmen ayrıcalıklı gruplar tarafından planlanan bir gelecek karşısında insanın geleceğine ne kadar hâkim olduğu sorusu öylece duruyor. Ürkütücü ve cevapsız.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp

İnsanlığın üzerine çöken tedirginliğin kaynakları

"İçtenlikle söylemek gerekirse, çağdaş dünyamızda bütünüyle mutlu denilebilecek kişi yoktur; tedirginlik gitgide artıyor" diye yazmış Jung, İnsan Ruhuna Yöneliş'te. Kitabın yayınlandığı tarih (1933) düşünüldüğünde yeniden tedirginlik duymamak pek mümkün değil. Bir insan sadece yarım saat boyunca yediğinden içtiğine, izlediğinden gezdiğine varıncaya dek yaşamının içinde olan şeylerin gerçekle ne kadar alakalı olduğunu düşünse muhtemelen aklını kaçırır. Aslında hepimiz farklı ölçülerde aklını kaçırmış insanlarız. Bu da herhalde depresyon gibi, ruhumuzun en doğal tepkisi.

Evren Balta'yı bilhassa Birikim'deki yazıları sebebiyle sıkı takip eden okurlardan biriyim. Hem yazdığı konular lise yıllarından itibaren dikkatimi çeker hem de dilini yalın, meseleleri ele alışını kuvvetli bulurum. Tedirginlik Çağı (İletişim Yayınları, Eylül 2019); şiddet, aidiyet ve siyaset üst başlıklarıyla yaşadığımız zamanların nabzını tutan ama bunu yaparken geniş boyutlu düşünen, geniş boyutlu düşünmeyi teşvik eden bir kitap. Bu tip çalışmalar okuyucu tarafında fazla siyasete bulandığını düşünülerek çoğu zaman göz ardı edilir. Balta'nın makalelerinde ilk göze çarpan, sövgüyü ve övgüyü dert edinmeyişi, zaten yakalaması imkansız olan bu hızlı zamanlarda fotoğrafını çektiği anı irdeleyişi... Kitabın kapağı da (Jules Gauthier, “Halep”, 2017) bana bunu anlattı. Yıkıntılar içinde durmaya çalışan insan. Ama bu insan ne kadar hakikatle bir arada, ne kadar bir yerlere yaslanarak durabiliyor koca bir muamma. İşte Tedirginlik Çağı, bu dev muammanın kitabı.

Oldukça akıcı ve dolu bir önsözle açılıyor kitap. Hâlâ -yaşadığımız çağ gereği evet hâlâ- endişeli olmayanları sağdan soldan sıkıştırarak ve son zamanların Richard Sennett, Zygmunt Bauman, Pankaj Mishra gibi en muteber düşünürlerinden de yararlanarak şöyle bir sallıyor. Misal isteyenler için en uygun paragraf hangisi olur diye düşünürken, çok doğru bir seçimle kitabın arka kapağına konan şu cümleleri olduğu gibi alıyorum: "Yaşadığımız her tür talihsizliğin kendi başarısızlığımızdan kaynaklandığına inanan, yoksulluğumuzun ya da yoksunluğumuzun temel sebebinin ‘içindeki beni’ yeterince ortaya çıkarmamaktan kaynaklı olduğuna emin, en çok satan kitapların hep kişisel gelişim kitapları olduğu bir ‘kendi kendine yardım’ toplumu bu. ‘Kendine yardım etmeyene kimse yardım etmez’ söyleminin ‘kendine yardım etsen de sana yardım etmem’ söylemine dönüştüğü bir toplum. Böylesi bir toplumda bugün yüz yüze olduğumuz en önemli meselelerden birisi hem toplumsal hem de bireysel olarak belirsizlik ve güvencesizlikle baş etme kabiliyetimizdeki büyük krizdir."

Kitabın 'şiddet içeren' birinci kısmında evvela üçüncü dünya savaşı meselesini irdeliyor Balta. Ufukta görünecek olanı beklediğimiz için gelmiş olanı göremediğimizi vurguluyor. Çünkü yeni dünyada artık savaşlar da yeni. Hadiseler devletler arasında cereyan etmiyor yalnızca. Savaş teknolojilerinin değişmesiyle toplar ve surlar değil az ve öz 'profesyonel' askerlerden kurulan ordular ön planda. Diğer yandan devletlerin öyle veya böyle sebeplerle 'gözlerine kestirdiği' toprak parçalarında egemenlik iddiasında bulunabilmesi de savaşların sürecini değiştirdi. Birinci Körfez Savaşı (1991) sonrası ABD askerî doktrininin nasıl değiştiğini anlatan Pat Phelan dört unsura dikkat çekiyor: Artık savaşlara düşman toplumun tamamı dâhil ediliyor. Savaş eylemi adem-i merkezîleşiyor. Büyüklüğün yerini çeviklik alıyor. Düşmanı fiziksel olarak yok etmektense psikolojik üstünlük önem kazanıyor. "Bu yeni savaş artık ordular arasında bir savaş değildir, hatta halklar arasında da bir savaş değildir, bu yeni savaş halkın savaşıdır" diyor Phelan. Devamında küresel çağın başta IŞİD olmak üzere yeni şiddet aktörlerini ele alıyor. Burada üzerinde düşünülmesi gereken en önemli mesele, siyasetçilerin ve/veya yönetici grupların belirli bir hedef için gerçekleştirdikleri eylemin öngörülemeyen yan sonuçlar doğurması, tıpkı El Kaide gibi. Örgütleşme bahsinde IŞİD'in, Oliver Roy'un ifadesiyle hayatından vazgeçmiş, fakir, kaybedecek şeyi olmayan, aşağılanmış kimselerden oluşmaması, tam aksine bebeğini bırakan annelerden üniversite öğrencilerine kadar çok geniş bir profil arz etmesi de son derece önemli. "Çağdaş kürseler cihatçılar modernitenin bir ürünüdür. Toprak için değil, inanç için ölürler. Tıpkı Batı'daki post-endüstriyel toplumların elitleri gibi, onlar da küresel bir dünya düzeni çağrısında bulunlar" söylemi önemli. Günümüz örgütlerinin başlıca 'savaş' temaları merhamet, aidiyet, vahşet, mağduriyet ve ütopya üzerine kurulu. İlk kısmın son başlığında intihar saldırılarının neden olduğu irdeleniyor Balta tarafından. Tıpkı IŞİD'e katılanların profili gibi şaşırtıcı bir durum var bu konuda da. İntihar bombacıları sadece ağır ruhsal hastalıkları olanlardan ya da kandırılanlardan oluşmuyor. Rasyonel biçimde bombacı olmaya karar verenlerin esas meselesi bir anlam uğruna kendini feda etmek. Anlamlı bir şey yaptığını düşünmek, zannetmek. Yani bombacı ailesinin onurlanmasını düşünmüyor, içinde olduğu topluluk tarafından kabul görmeyi, unutulmaz olmayı hedefliyor.

Kitabın ikinci kısmı, çağa aidiyet penceresinden bakıyor. Vatandaşlık, hiçbir sosyal pratiği düşünülmeden 'satın alınabilir' bir şeye dönüşmesiyle birlikte tam özünden çürüyor. Böylece mevcut eşitsizlikler sadece ulusal boyutta değil uluslararası anlamda da büyüyor. Gözle görülür biçimde artan 'parayı veren düdüğü çalar' vatandaşlığı, halk tabanında içe kapanma ve yeniden millileşme olarak tepki buluyor... Çağımızın en büyük 'sorun'larından biri de büyük göç dalgaları. Bir tarafta yerinden edilenler diğer tarafta yerinden tedirgin olanlar var. Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği'nin (UNHCR) 2014 yılı raporunun başlığı "Dünya Savaşta", her şeyi anlatıyor. Sadece 2014 yılında tüm dünyada yerinden edilmiş insan sayısı İkinci Dünya Savaşı sonrası en yüksek boyutuna ulaşmış durumda. Bu konuda oldukça ciddi ifadelerde bulunmuş olan Zygmunt Bauman'ın yorumlarına başvuruyor Balta: "Mülteciler, gittikleri yerlerde kendilerini bir başka 'güvencesizliğin' içinde buluyorlar. Çoğu zaman hukuki statüden yoksun, temel insani ihtiyaçlara ulaşımın bile imkânsız olduğu koşullara adım atıyorlar. Barınacakları bir konutları, karınlarını doyuracak geçimlik kaynakları, çocuklarını okula gönderebilme ya da kayıtlı ve güvenceli işlerde çalışabilme imkânları olmadan. Yerinden edilenler hak sahibi insanlar olarak değil, ellerini daha iyi konumda olanlara açan 'vatandaşlık dilencileri' olarak görülüyorlar. Onlar için talep edebileceğimiz eşit haklar değil, en iyi durumda şefkat ve hoşgörü oluyor."

Popülist hareketlerin seyri, küresel çağda iktidar ve protesto, yükselen batı karşıtlığının nedenleri, vergi cennetleri, küresel sermayenin 'gizli' hareketleri ile sosyal medyanın siyaseti nasıl etkilediği, kitabın üçüncü kısmının meseleleri. Bir değer sıralaması yapmak uygun düşmez ama sosyal medyanın siyaseti nasıl etkilediği oldukça ciddi bir konu. Aslında sosyal medya, yalnız siyaseti değil evvela insanın ruh sağlığını nasıl etkiliyor bunu konuşmalıyız. Sadece konuşmakla da kalınmamalı. Zira sosyal medya kullanıcıları ama bilerek ama bilmeyerek elindeki ürünü pazarlamak isteyen şirketlerden oy talep eden partilere, baskı uygulamak isteyen hükümetlerden ne yaptığı 'bir türlü' belli olmayan uluslararası sivil toplum kuruluşlarına dek tüm 'aktör'lere hizmet ediyor. Böylece bu aktörlere milyar dolar dökseler erişemeyecekleri bir imkân sunuyor: hedef alınan kitle ile aradaki tüm mesafelerin ortadan kalkması... Sosyal medya, Balta'nın aktardığı gibi tartışmaları derinleştirmiyor, ortalık duygusunu pekiştirmiyor. Her açıdan ve her biçimde insanları birbirine kutuplaştırıyor. Çünkü Facebook'tan Twitter'a, Instagram'dan Youtube'a kadar tüm sosyal mecralar birbirini bilenlerin aynı çemberi oluşturmasına dayalı. Algoritmalar bu yönde işliyor. Herkes aynı fikirde olduklarıyla bir arada bulunuyor. Böylece öteki ile olan makas korkunç biçimde açılıyor. Diğer yandan Rusya'nın çok ciddi maaşlarla çalıştırdığı 'troll ordu'ları, Çin'in 'sosyal medya kredi puanı' uygulaması gibi distopik bir dünyayı gerçeğe dönüştüren mevzular da var. Evet bu mecralarda kapı bekçileri yok ve bu bir şekilde özgürlük kazandırıyor ama bu durum hakikatin yitimini de mümkün kılıyor Balta'nın dediği gibi. Michel Foucault'nun yazdığı, hani o kralın muhalifleri ibret olsun diye asıp meydanda gezdirmesi meselesi bugün sosyal medya linçleriyle ayan beyan yaşanıyor. Toplum polisliği revaçta, taciz ve taviz kol kola. İlkokulda "arkadaşını şikayet etme" terbiyesi edinmemişler günümüzün en çok kazananları. Bu ortamda sansür sadece meze. Evren Balta, "iktidar sahiplerinin sosyal medya davranılarını sınırlayıp izleyecek bağımsız kuruluşlara ihtiyacımız var" önerisinde bulunuyor.

Şiddet, aidiyet ve siyaset kısımlarını dünya genelinde irdeleyen Balta, kitabının dördüncü kısmına Tedirginlik Çağında Türkiye başlığını koymuş. Evvela 2002 yılında AKP'nin iktidar oluş hikâyesi üzerinden dış politikayı irdeliyor yazar. 2008 krizi, ABD-Irak ilişkileri, Suriye krizi ve 'yeni' Ortadoğu, Rusya ile ilişkiler, yani net bir dış politika okuması var. Siyasî ve iktisadî belirsizliklerin hem hüküm sürdüğü hem de serpilip geliştiği 'yeni' Türkiye elbette küresel tedirginlik çağından da nasibini alıyor. Tedirginlik, endişe ve kaygı her yandan bütün gücüyle Türkiye'de hareket hâlinde. Balta dış politikadan sonra "Darbe neden olur?" sorusunun peşinden gidiyor. "Türkiye 15 Temmuz'da tarihinin en büyük, en şiddetli ve en karanlık müdahalelerinden birini yaşadı." ifadesinden sonra sivil siyasetin ordu üzerinde topyekûn bir kontrol sağlamak yerine, kendi iktidarını objektif sivil denetim olarak tesis etmesi gerektiğini söylüyor. Kısacası profesyonelleşme beklentisi var yazarın. Sistemdeki "kazanan her şeyi alır, kaybeden her şeyi kaybeder" mekanizmasına derhal son verilmeli. Bu anlamda demokratik istikrar, reformlar ve kurumsal düzenlemeler yüksek öneme sahip. Bu kısmın son makalesi ise Türkiye'nin otoriter sisteminin kalıcı olup olmadığını sorguluyor. Yaşanılan 'tahripkâr siyasal sistem'de çakılı kalmanın nedeni olarak Türkiye'nin nasıl yönetilmesi gerektiğine dair toplumsal uzlaşmanın kaybolmuş olduğunu hatırlatıyor. Bunun yanında 'etkin' bir muhalefetin olmayışı da uzlaşı zeminlerini ortadan kaldırıyor.

Sonuç yerine yazılan "21. Yüzyılda Kolektif Kimlik ve Eylem" makalesi Marshall Berman'ın Katı Olan Her Şey Buharlaşıyor ve Yuval Noah Harari'nin kitapları ekseninde yapılan önemli tespitleri içeriyor. Dünyaya kapalı olmayan bir vatanseverliği öneriyor Evren Balta. Çünkü kapalılık bilgisizliği, bilgisizlik cehaleti, cehalet endişeyi getiriyor. Topraklarımıza geleli çok olan endişeyi yırtıp atmanın formülü belki de bu.

Tedirginlik Çağı; belirsizliklerin, güvensizliklerin, korkuların ve kaygıların hem dünya genelinde hem de ülkemizde yaşamı hangi boyutlarda etkilediğini açıklama gayretinde bir kitap, kuvvetli bir kitap.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Türkiye’de misyonerlik faaliyetleri

Türkiye İçin Sırada Ne Var? Bir kitap için oldukça kışkırtıcı bir isim. Yalnız, kışkırtıcılığı bir yana; Tanzimat’tan beri güncelliğini hiç kaybetmeyen durumu özetlemesi açısından manidar. Öncesi olsa da özellikle Tanzimat’ın ilanıyla birlikte büyük bir ivme kazanan Osmanlı üzerindeki Batı etkisini iyi analiz etmek gerekiyor. Kitabın satır aralarındaki detaylardan bu etkinin izleri açıkça fark ediliyor. İmparatorluk toprakları içinde yaşayan Hıristiyanların haklarını koruma bahanesiyle Osmanlı devletine yapılan siyasi baskıların yanında toplumsal çalışmalarla nasıl bir dönüşümün planlandığı görülebiliyor.

Mahya Yayıncılık kalitesiyle kısa süre önce yayınlanan Türkiye İçin Sırada Ne Var?’ın konusu Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinde maruz kaldığı misyonerlik faaliyetleri. Osman Nuriler’in çevirisini yaptığı kitap yüz altmış sekiz sayfadan oluşuyor. Çalışmanın içeriğini en kısa hâliyle ‘misyonerlik faaliyetlerine yönelik nelerin yapıldığı ve yapılması gerekenlerin neler olduğu’ şeklinde özetleyebiliriz. Kitabın yazarı aileden ‘radikal’ dindar olan ve teoloji eğitimi alan David Brewer Eddy, Amerika merkezli misyonerlik kuruluşlarından Yabancı Misyon Temsilcileri Teşkilatı’nda (American Board) genel sekreterlik yapmış bir akademisyendir. Amerika’da yayınlanma tarihi 1913.

Yazar, "Türkiye İçin Sırada Ne Var?"ı üç kısma ayırmış. İlk kısımda İslam’la ilgili yanlış ve Müslümanlarla ilgili yanlı biçimde aktarılan kısa bilgiler yar alıyor. İmparatorluk içindeki farklı milletlerin karakteristik özelliklerine değinilerek bu milletlerin Türklere karşı desteklenmesi gerektiğini belirtiliyor. Eddy, Doğulu toplumların karakteristik özellikleri ve inançlarının analizini yaptıktan sonra misyonerlik faaliyetlerine tarihsel bir bakış atarak hareket yöntemine geçiyor. İslam coğrafyasında etkili olabilmek için dikkat edilmesi ve yapılması gerekenleri sıralıyor. Bu aşamada misyonerliğin yapıldığı alanları görebiliyoruz. Başta eğitsel olmak üzere tıbbi, kültürel ve ekonomik misyonerliğin önemi vurgulanıyor. Sık sık önceki misyonerlerin çalışmalarına değinen yazar aşılan zorluklara ve gelinen noktaya dikkat çekiyor. Çalışmaların istenen başarıya ulaşması için daha çok inanç, istek ve çaba gerektiğini, özellikle gençlere ve kadınlara yönelik çalışmaların arttırılmasının zorunlu olduğunu belirtiyor. Misyonerlerin Anadolu’da açtığı eğitim kurumlarının çoğunun kız koleji olması teşkilatın stratejisini ele veriyor. O dönem misyonerlerin girişimiyle açılan okulların bir bölümünün günümüzde faal olduğunu görüyoruz. Buradan hareketle başarılı bir çalışma gerçekleştirildiğini söyleyebiliriz. Üçüncü kısımda, kitapta anlatılanlardan hareketle misyonerlik faaliyetlerinde kullanılmak üzere bir program yer vermiş yazar. Özet olarak neyin nasıl yapılacağını anlatıyor.

Esere ayrıcalık kazandıran iki özelliği var. İlki, 1900’lerde Osmanlı coğrafyasında görev yapan misyonerlerin hazırladığı raporlardan hareketle oluşturulan bir kitap olması. Bu açıdan teoriden öte pratize edilen çalışmalar hakkında oldukça detaylı bilgiler yer alıyor. Hayatlarını misyonerliğe adamış çok sayıda kadın ve erkek misyonerin ismen yer aldığı metinde yapılan çalışmaların istatistiki kayıtlarının tutulmuş olması meseleye yaklaşımın ciddiyetini gösteriyor. İkinci özellik ise Müslümanlara yönelik misyonerlik faaliyetlerinin Amerikan toplumuna anlatan bir ‘rehber’ kitap olması. Bu yolla bir yandan faaliyetler hakkında bilgi verilirken bir yandan da yeni katılanlar ve müstakbel misyoner adayları için yol haritası belirleniyor. Sonuç itibariyle misyonerlik faaliyetlerinin kamuoyuna yönelik propagandası yapılarak teşkilata maddi-manevi destek sağlanması amaçlanıyor. Kitapta dikkat çeken en önemli şeylerden biri misyonerlerin iyi eğitimli ve son derece donanımlı oldukları. Eğitmen olarak alanlarına vakıf, birkaç dil bilen bu insanlar coğrafya hakkında geniş bilgiye sahiptir.

"Türkiye İçin Sırada Ne Var?" birkaç yıl önce okuduğum benzer bir çalışmayı hatırlattı. 1800’lerin başında Bağdat’a gönderilen bir Fransız subayın raporlarının kitaplaştırılmış hâli olan Vehhabilerin Ortaya Çıkışı adlı kitapta da "Türkiye İçin Sırada Ne Var?"daki oryantalist bakış açısının bir benzeri bulunuyor. Fransız subayın raporlarının 1900’lerde kitaplaştırıldığı göz önüne alınırsa Batılı devletlerin İslam coğrafyasındaki faaliyetlerini bu dönem yoğunlaştırdığı anlaşılıyor. Müellifin Osmanlı topraklarının misyonerlik faaliyetleri için Batılı devletler tarafından parsellendiğini söylemesi de bunu doğruluyor. Farklı bölgelerin farklı ülkelerden gelen misyonerlerin sorumluluğuna verildiğini belirtiyor. Askeri raporlar yerine misyoner raporlarından oluşturulması Türkiye İçin Sırada Ne Var?’ı öne çıkaran bir özellik. Militarist anlayış yerine uygulamaya sokulan kültürel faaliyetlerin toplumu değiştirmede çok daha etkin olduğu anlaşılıyor. Yalnız her iki eserin de ‘masa başı’ tabir edilen çalışmalar olması bir başka benzerlik olarak göze çarpıyor. Zira birbirine yakın tarihlerde biri Fransa diğeri Amerika’daki çalışma ofislerinde hazırlanmıştır. Ayrıca her iki metindeki Batı merkezli üslup tipik oryantalist bakış açısını ziyadesiyle yansıtıyor.

Oryantalizm demişken, oryantalist çalışmaların tarihsel geçmişini dikkate alarak okumak meseleyi anlamak açısından fayda sağlayacaktır. Her ne kadar akademik disipline sahip oryantalist çalışmalar on dokuzuncu yüzyılda başlamış olsa da ilk oryantalist çalışmaların on ikinci yüzyıla kadar gittiği biliniyor. Dolayısıyla Batı’da İslam ve Araplarla ilgili literatürün ilk bin yılın başlarında oluşmaya başladığı görülüyor. Bu literatür, oryantalizm kavramını 1970’li yıllarda dünyanın gündemine sokan Edward Said’in (1935-2003) dikkat çektiği gibi ‘Batı’nın Doğu’ya olan epistemolojik üstünlüğünün ontolojik üstünlüğe dönüştürülmesi’ şeklinde açığa çıkıyor. Ötekileştiren, subjektif tanımlayan, aşağılayan üstenci yaklaşım yazarın bahsettiği sevgi diliyle uyuşmuyor. Din oryantalist çalışmalarda önemli bir konuma sahip. Kitapta da bunun yansımasını görüyoruz.

Kitapta ilginç bulduğum detayların birkaçını yazmadan geçemeyeceğim. ‘Osmanlı’ tabiri yerine ‘Türk’ kavramının seçen yazar Osmanlı devletiyle ilgili konuları Türk’e nispetle aktarıyor. Genel anlamda Doğulu milletlerin karakteristik özelliklerini olumsuz olarak yansıtıyor fakat özellikle Kürtler hakkında çok daha ileri giderek nahoş şeyler söylüyor. Müslümanların genelini ise cahil ve vahşi olarak nitelendiriyor.

Yazarın üstenci üslubundan bölgenin Müslüman olmayan toplulukları da nasibini alıyor. Örneğin Doğu kiliselerinin reforma ihtiyacı vardır ve Amerikan misyoner teşkilatları bunu sağlayacak güçtedir. Kitaptaki en ilginç detaylardan biri misyonerlik faaliyetlerinin Doğulu Hıristiyanları da kapsaması gerektiği düşüncesi. Yazara göre Rumlar ve Ermeniler her ne kadar Hıristiyan da olsa dinin aslına vakıf değillerdir. Dolayısıyla onlar da faaliyetlerin kapsamı içinde olmalıdır. Diğer yandan Amerikalı Hıristiyanların misyonerlik faaliyetlerine gereken desteği vermediğini söyleyen yazar, Batı’da da bazı sorunların görülmeye başladığını sözlerine ekliyor. Mesela yeni nesil öncekiler kadar dine meyilli olmadığı gibi yardım ve bağış konularında isteksizdir. Ayrıca ateizmi ve ahlaksızlığın artmasına zemin hazırlayan üniversiteler konusunda da harekete geçilmelidir.

Yazarın çoğu yerde spekülatif ve aşağılayıcı bir üslup seçtiği görülüyor. Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’nun büyük bölümünü Ermenistan olarak nitelendiriyor. Balkan milletlerinde Bulgarları diğerlerinden ayırarak olumsuzlamasının nedeninin misyonerlik faaliyetlerine izin verilmeyişi olduğunu anlıyoruz. Misyoner kuruluşlara mesafe bırakan yöneticilere hakaret ederken faaliyetlere izin veren yöneticileri övüyor. Sık sık dini literatürden alıntılar yaparak misyonerlere ve yaptıkları işlere kutsiyet atfediyor. Hıristiyanlığın yüceliğinden ve inananlarına yüklediği misyondan bahsediyor. Yazara göre İslam ilerlemekten, refah sağlamaktan ve medeniyet oluşturmaktan uzaktır. Batı ise bunlara sahip olmasını Hıristiyan oluşuna ve Hıristiyanlığa bağlı kalışına borçludur. Zaten Hıristiyanlık şimdiye kadar gittiği her yere iyilik ve sevgi götürmüştür. Teolojik kehanetlere olan inancını belirten yazar, Tanrı’nın Krallığı’nın Tanrı’nın kendilerine verdiği ‘yeminli sözü’ olduğunu söylüyor. Hatta Yahudilerin kutsalı olagelen ‘Vadedilmiş Topraklar’ kehanetini de Hıristiyanlığa mal ediyor. Türkiye İçin Sırada Ne Var?, Evanjelist hareketin birkaç asır önceden bu coğrafyaya sızışı ve toplumları etkileyişini açığa çıkarıyor.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp

Uzaktaki yakınlar: Jung ve Hesse

"Doğaya yakın olduğunuzda Tanrı'nın sesini dinleyebilirsiniz."
- Hermann Hesse

"İnsanın ne olduğunu anlamak için kişi Doğa'yı izlemeli ve 'beklenmedik olanın önemi'ni kabul ederek tek başına kalmalıdır."
- Carl Gustav Jung

Bahse konu edeceğim kitabın adını ilk defa, merhum Engin Geçtan hocanın Hayat adlı kitabında okumuştum. Böyle bir kitabın varlığı bile şaşırtmıştı keza Jung en ilgi duyduğum psikiyatrken Hermann Hesse en sevdiğim yazarlardan biriydi. İkisini yan yana, üstelik mektuplarla ve fotoğraflarla takip etmek pek güzel olurdu diye düşünürken kitabın Türkçe baskısını bulamamıştım.

Geçtan hoca kitaptan çok ilginç bir paragrafı konuk etmişti Hayat'ta. Jung'un Hindularla ilgili şu sözlerini iktibas etmişti: "Doğadaki diğer varlıklar gibi insan da kendini ifade etme arayışı içindedir ve 'Benlik' bu bütünlüğe ulaşmanın düşü konumundadır. Hindular bu konuyu öteden beri bilgece işlemişlerdir."

Sonra Hermann Hesse'nin romanlarında ne yapmaya çalıştığını yeniden düşünmüştüm. Bozkırkurdu aslında kendisi değil miydi? Narziss ve Goldmund yine Hesse'nin anlamaya çalıştığı, belki de kendinden iki parça, iki karakter gibi duran kimseler olamaz mı? Demian, romanın anlatıcı olan Sinclair'den ne kadar bağımsız bir varlıktı? Siddhartha'nın Bozkırkurdu'yla olan ilişkisi nasıl anlamlandırılabilirdi? Derken Şili'li bir diplomat ve yazar Miguel Serrano'nun "Carl Gustav Jung ve Hermann Hesse: İki Dostun Hatıraları" kitabının Destek Yayınları tarafından neşredildiğini öğrenir öğrenmez gidip aldım ve öylesine bir sayfayı açtım. Şöyle diyordu Hesse: "Bazı insanlar hem Siddharta'yı hem de Bozkırkurdu'nu yazmış olabildiğimi anlayamazlar. Fakat onlar birbirini tamamlıyor; onlar, aralarında gidip geldiğimiz iki kutup..."

İşte aradığım tipte bir kitap. Sadece mektuplarla ilerlemeyen, düşünülmüş fikirlerin ve yazılmış metinlerin kökenine inen, Hesse ile Jung'u birbirine yakınlaştıran hassasiyetleri çok da didiklemeden ortaya döken, dilimize güzel çevrilmiş -Seza Özdemir'i tebrik etmeli- bir kitap. Bir tarafta Alman edebî romantizm geleneğinin Novalis, Hölderlin, Kleist ve Nietzsche'den sonraki büyük temsilcisi, Schopenhauer ve Goethe gibi Doğu düşüncesine çok sıcak iki efsanesinin sanki bir uzantısı olan, Mozart ve Bach notaları eşliğinde çalışan Hermann Hesse. Diğer tarafta ise egoyu bilinçaltından ayırma çabalarıyla, simgeler dünyasına hiç çekinmeden dalıp çıkmasıyla, arketip fikrinden mit ve efsaneleri yeniden yorumlama girişimleriyle psikoloji dünyasının bilgelerinden Carl Gustav Jung.

Hesse'nin yapıtlarıyla 1945'te tanışmış Serrano. İlk okuduğu eseri Demian olmuş. 1946'dan önce Almanya'nın dışında hiçbir yerde ünlü olmadığını söylüyor. Bir Meksikalı ressam, Boncuk Oyunu'nu okuduktan sonra oldukça etkilenmiş, bir resim yapmış ve bununla yetinmeyip Hesse'ye göndermiş. Serrano burada, böylesine hassas bir okurun kitap karşısındaki coşkusunun anlaşılabilir olduğunu şöyle açıklıyor: "Bugün bile bir kitabın ihtiyaçlarım için gerekli olduğunu düşünsem onu bulmak için dünyanın yarısını dolaşırım, bana özel bir şey sunmuş o birkaç yazara sonsuz hürmet ederim. Bu nedenle kitapların kendilerine verilmesini bekleyen, ne araştıran ne de hayranlık duyan, günümüzün ruhsuz gençliğini asla anlayamam. Ben bir kitap almak için yemek yemeden idare edebilirdim; kitapları ödünç almayı hiç sevmezdim, saatlerce onlarla yaşayabileyim diye onların tamamen benim olmalarını isterdim. İnsanların olduğu gibi, kitapların da kendilerine özgü kaderleri vardır. Onları bekleyen kişilere yönelip doğru anda onlara ulaşırlar. Yaşayan malzemeden yapılırlar ve yazarlarının ölümünden sonra da uzun süre karanlığa ışık tutmaya devam ederler."

Serrano'nun bu kitabıyla birlikte söz konusu duygularında ne kadar samimi olduğu anlaşılabilir. Zira okuduklarımızdan bir 'tanışıklık' olduğunu anlayabiliyoruz ama 'dostluk' çok daha derin, ciltlerle ifade edebilecek bir yazma girişimi olurdu muhtemelen. 1951'de İsviçre'ye doğru yola koyuluyor Serrano, amacı Hesse'ye ulaşmak. Evini buluyor, bahçenin girişine doğru yöneldiğinde kapının üstünde "Ziyaretçi giremez" yazısını görüyor. Devamında evin ön kapısında Çinçeden çeviri bir şiirle karşılaşıyor. Meng-Tse'ye (Mensiyüs, MÖ 371-289) ait bu şiir; ihtiyarlığa erişen ve üzerine düşenleri tamamlayan bir insanın artık huzurla yaşamayı hak ettiğini, kendiyle yüzleşmek için gerekli olan zamana kavuştuğunu, artık ziyaret edilmesine gerek olmadığını, yaşadığı evde sanki kimse yokmuş gibi davranılması gerektiğini anlatıyor. Böylece Hesse'nin sadece yaşamının sonunda değil bütününde münzevi olmayı, huzuru aramayı ve son nefese dek düşünmeyi bir şahsiyet meselesi hâline getirdiğini anlıyoruz. Serrano ona ulaştığında "Söyleyin, huzuru burada, dağlarda bulabildiniz mi?" diye soruyor. "Doğaya yakın olduğunuzda Tanrı'nın sesini dinleyebilirsiniz" diye cevaplıyor Hesse. Onun doğaya, doğanın getirdiği manevi armağanlara ne kadar meraklı olduğu Ağaçlar kitabında bir nebze anlaşılabilir. Zaman zaman konuşmaları derinleşiyor Hesse'nin. Sözcüklerin birer maske olduğuna, kişiliğin aşka imkan tanıdığına, doğanın güzelliğinin en önce Doğu'daki tapınaklarda ve anıtlarda anlaşılabileceğine, Hinduların az okuma sebebinin batıdan gelen düşüncelere ihtiyaç duymamaları ve zaten Doğu'nun yükseliş hâlinde olmasına dair anlatımlar... Peşinden Serrano, "Nasıl olur da buradayım? Nasıl oluyor da bu kadar uzaktan gelip kendimi bugün sizinle burada otururken bulma şansına eriştim?" diye soruyor. Hesse, bir dönem psikanaliz gördüğü Jung'tan etkilenerek aldığı kavramla açıklıyor bunu: "Hiçbir şey tesadüfen olamaz. Burada sadece doğru misafirler buluşur. Bu, Hermetik Çember'dir.". Kitabın Hesse'ye ayrılan bölümü bazı konuşmalar, mektuplaşmalar ve anılarla devam ediyor. Serrano'nun oğlu ve Hesse arasındaki ilişkiyle, Hesse'nin ölümünden sonra mezarında yaşadığı bir an oldukça etkileyici. Esasında bu iki hikâye de Hesse'nin Hermetik Çember ifadesini doğruluyor sanki...

1947'de Antarktika'ya doğru yola çıkıyor Serrano ve Jung'a olan yakınlaşması da bu seyahatte başlıyor. Jung'un The Ego and the Unconscious kitabı yanında ve esasında bu kitap yolculuğunun amacıyla çatışıyor. Parkasının cebine koyduğu bu kitapla beraber devasa buzdağlarının arasında "Dünyanın geri kalanından uzakta, neredeyse topyekûn bir yalnızlık içindeyken modern insanda Ego'yu Bilinçaltı'ndan ayıran öteki boşluğu kapatacak bir şey" aramaya başlıyor. Jung'un ölümüne iki sene kala, 28 Şubat 1959'da Jung'la ilk görüşmesini gerçekleştiriyor. Hindular üzerine uzunca bir konuşma, peşinden Hint düşüncesi ve yaşamı, insanın bilinçten ibaretmiş gibi düşünülmemesi gerektiği, doğallık ve doğa, Hindistan'ın arketipliği, yoga, omurganın temelindeki çakralar, benlik kavramı üzerine uzun uzun konuşmalar... İkinci görüşmesinin tarihi 5 Mayıs 1969. Bu kez Küsnach'ta, Jung'un evinde. Giriş kapısının üstünde Latince bir ifade: Vocatus adque non vocatus, Devs aderit. Çağrılsın ya çağrılmasın, Tanrı mevcuttur. Gelişen ve genişleyen yakınlıkları, Serrano'ya soru sorma anlamında cesaret kazandırıyor. Sohbetin bazı derinliklerinde Hesse'yi hatırlatan ifadelere rastlamak okuyucu için de heyecan verici. "Bana göre tek önemli şey Doğa'yı takip etmektir. Bir kaplan iyi bir kaplan olmalıdır, bir ağaç da iyi bir ağaç. Dolayısıyla insan da insan olmalı. Fakat insanın ne olduğunu anlamak için kişi Doğa'yı izlemeli..." ifadesi gibi. Hesse, yazarlığının yanında bir şair olarak da şiiri yücelten, çok önemseyen biriydi hiç şüphe yok ki. "Şair geçmişi çağrıştırmalı ve onu tekrar yaşamalı, fani olanı zapt etmeli. Bu onun işinin önemli bir yanıdır." sözlerini kaydetmiş Serrano. Jung da, Freud'un "Gittiğim her yerde, benden önce oraya gitmiş bir şair buldum" sözünü haklı çıkarırcasına şöyle demiş ona: "Kimse ne dediğimi anlamadı. Sadece şairler beni anlayabilecektir...". Jung'un mitlerle ve simgelerle ilgilenen ortak bir arkadaş aracılığıyla Hesse'yle tanıştığını öğreniyoruz sonraki sayfalarda. Söz konusu arkadaş belli ki Hesse'ye yakın bir isim.  Bir süre Jung'la çalışmış fakat sonuna kadar ilerleyememiş. "Yol, çok zordur" diyor Jung.

Hesse'nin ve Jung'un kitaptaki mektupları, ifadeleri ve derinleşmeleri; edebiyatın ve psikolojinin yan yana ne çok yakıştığını gösteriyor. İnsanı büyüleyen, hayretini artıran, gönlünü coşturan iki nefis mesele. Ne insanın kendini ifade etme isteği ne de insan ruhunu keşfetme isteği biter. Bu yüzden edebiyat da psikoloji de birer mesele, belki de 'bir' mesele...

Serrano'nun arkadaşı Bochi Sen, Zürih'te birçok kez ziyaret ettiği Jung'dan bahsederken, onunla reenkarnasyonu tartıştıklarını ve Jung'un sıradaki hayatını seçme şansı olsaydı yine aynı hayatı seçmeyi tercih edeceğini söylemiş. "Bu, tıpkı Hesse gibi, hayatını tamı tamına bütün hisleriyle kavrayarak yaşamış olduğunu söylemenin bir yoluydu" diyor Serrano. İkisi arasındaki fark için Hesse'de Jung'a göre daha fazla huzur ve dinginlik bulduğunu söylüyor. Çünkü Jung son anına kadar araştırıyordu.

Okudum ve düşündüm: kaçımız senelerce üzerine ciddi okumalar yaptığımız bir yazarla yahut şairle böylesine dostluk kurabiliriz? Mesela ona uzun uzun mektup yazabilir miyiz? Beraber yürüyüş yapabilir miyiz? Var mı şimdilerde böylesine kibrini yenmiş birileri? Bilmiyorum. Bu kitap hiç değilse tüm bunları hissettiriyor, yaşatıyor.

Madem Hesse'den ve Jung'dan bahseden bir kitabı ele aldık, dün (19 Eylül 2019) vefat eden Kamuran Şipal'i de anmak gerek. Çünkü eğer bugün Hermann Hesse, Alfred Adler, Elias Canetti, Jung, Rilke ve daha nicesini sevdiysem, kütüphanemde onları özel raflara dizdiysem bu kıymetli mütercimin emekleriyledir. Mekanı cennet olsun.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Sıradan insanları şiirsel dille buluşturan hikâyeler

Sıradan insanların olağan hikâyelerini şiirsel dili ile harmanlayarak önümüze sunuyor Ercan Kaygas, Gölgesi Beyaz isimli kitabında. Dört bölüm ve her bölümde üçer hikâye olmak üzere toplam on iki hikâyeden oluşan kitapta doğrudan bir tema üzerine hikâye kitabı ya da hikâyeler arası ortak bir paydadan dolayı oluşan bölümlerden söz etmek ancak çok genel veya çok özel olarak bakıldığında görülebilir.

Hikâyelerinde evde kalmış bir kızdan bir hurdacıya bir işçiden anneye neredeyse herkesin kendi hayatında karşılaşabileceği kesitleri veya tipleri tıpkı her hikâye ve bölüm başında bulunan farklı şair ve yazarların mısraları gibi ahenkli ve şiirsel olarak ele almış.

Yazarın mısraları seçiminde tıpkı kendi hikâyelerinin adeta başka hikâyecilerden izler barındırması gibi farklı olması da dikkat çekici bir husus. Bir hikâyede Sait Faik okurken öbüründe Füruzan’dan izler görmek mümkün. Bu farklı hikâyeciler etkisi sadece tema, konu veya işleyiş bakımından da değil üstelik. Nerdeyse hepsinin bir kombininden ortaya çıkan özgün ama bir o kadar da örnek alınmış hikâyelerden dolayı böyle gözükmektedir.

Dil olarak yalın diyebileceğimiz ancak yalınlığından daha ağır bir şiirsellik ile öne çıkan hikâyeleri konu bakımından ortak bir temele oturmak için sadece sıradan insanların hikâyeleri diyerek genelleyemeyiz. Hikâyelerinde özellikle kadının yeri doğrudan ya da dolaylı olarak önemli bir yer tutmaktadır. Bazen bir anne kız ilişkisi üzerinden bazen ise çok sevdiği erkeği betimlerken kadın doğrudan gözükmektedir. Bunun yanında neredeyse her hikâyede anne figürü de çok önemli bir yer tutar. Ancak sadece kadın üzerinden konumlandırmak da pek mümkün değildir yazarın hikâyelerini.

İkinci bir bakış ile konu üzerinde düşünülünce ikili ilişkiler daha geniş bir yer tutuyor gibi fakat bunu da sadece kadın erkek ilişkisine indirgemek yine hikâyeleri oturmayacağı bir şekilde konumlandırmaktan başka bir şey olmayacaktır. İkili ilişkilerden kastımı ise daha açık bir hale getirecek olursam örneğin anne ile kız veya oğul ile aile gibi aslında kadın erkek ilişkisinden daha ön planda ve daha önemli olan bağlantılar daha üst bir başlık olmasını sağlar ikili ilişkilerin.

Daha öncede değindiğim bölümlerden ve hikâyelerden önce konulmuş dizeler konusunda ise yazar tıpkı hikâyelerin bölümlere ayrılmasındaki gibi dize seçimlerinde de tek tip bir yol izlememiş gibi. Ayrıca dizelerin bu kadar önemli olmasının sebebi yine bahsettiğim yoğun ve neredeyse romantik şekilde kullanılan şiirsel dilden dolayıdır. Romantik şiirsellik diyerek tanımlamak istediğim ise şiirsel dil ile okuyanı yoracak kadar yoğun bir biçimde aktarılmasıdır. Ancak yazar çoğu hikâyesinde dozunda ve üslubun doğal sınırlarını aşmadan vermiştir.

Tema, işleyiş ve konu bakımından farklı hikâyelerinde farklı yazarlardan iz barındırmaktan öte sanki o yazarlar gibi yazması alelade bir taklitçilikten çok tarzını farklı yazarlardan edinmiş gibi bir hali olduğunu göstermektedir yazarı bu kitabında. Tıpkı farklı elementlerden oluşturduğu hikâyelerini yine farklı yazarlardan ilhamla bir araya getirdiği kitabıyla okura bir derleme öykü kitabı sunuyor gibi.

Sonuç olarak Ercan Kaygas ilk öykü kitabını şiirsel dilin sınırlarını zorlayarak sadece dize alıntısı ile değil farklı hikâyecileri içten içe barındıran üslubu ve yine şiirselliğiyle sıradanlıktan konu ve içerik bakımından sıyrılmasıyla oluşturmuştur. Bununla beraber hikâyelerindeki karakter ve olaylarla da tek düze konuları, küçük insanların hayatından bulunup hikâyeleştirmiştir. Hatta onun da deyişi ile “dişini karıştıracak bir kürdanı olmayanların” bile hayatlarını hikâyesine konu edinmiştir.

Hamza Eren Sarıçam

Şiirle karakter çizmek

Edebi türler ve metinlerarasılık üzerine düşününce yollar hep şiire çıkıyor bende. Kemal Varol’un Âşıklar Bayramı isimli o nefis romanını okurken romanın en lezzetli kısımlarının şiire en çok yaklaştığı sayfalar olmasını buna delil olarak gösterebilirim. Hakeza nesir olmasına rağmen öykü türünün de romandan ziyade şiire yakın olduğunun neredeyse kabul gören bir fikir olması gibi. Yolların hep şiire çıktığı bu serüvende hem dilimizi terbiye etmek hem de edebi lezzete en kestirme yoldan gidebilmek için şiirimizi takip etmeyi tercih ediyorum. Şiirimizi takip etmenin en isabetli adresinin de dergiler olduğu apaçık. Bir edebiyatsever olarak dergilerin varlığından haberdar olduğumdaki sevincimi unutamam. Türk şiirinin nabzını tutmak için de evvela dergilere sonra o dergilerden filizlenen ilk kitaplara bakıyorum.

Fatih Muhammet Atasever de şiirlerine İtibar dergisinden aşina olduğumuz bir isim. Kitabı Türkçe Karakter, temmuz ayında Profil Kitap'tan çıktı. Atasever kitabına bu adı vermemiş olsaydı da biz onun bu yaptığının, şiir adına bir karakter ortaya koymak olduğunu söyleyip kenara çekilebilirdik.

Atasever’in şiirinin katmanlı bir yapısı var. Çağrışıma dayalı imgesel yoğunluklu bir şiir var karşımızda. Bu yanıyla kendini kolay ele vermeyen, okuyucudan dikkat ve çaba isteyen bir üslup. Self- Determination şiirinde şöyle diyor mesela şair:

"Öyle ki
ikna edilmemiş bir tek ölüm kalır
dayım zeytinlikte vurdu kendini
Misak-ı millîyi elbet bilir
Kuba motorla da ağılabilir göğe
anladık."

Bunun gibi imgesel anlatımın yoğun, mısra arası anlam geçişlerinin hızlı olduğu şiirler okuyucuyu şiirden koparabilir ama sabredilip bütünü görünce kendini ele veren bir şiir yapısından bahsediyorum. Bu riskli işi başarıyla kotarıyor bence Atasever.

Onlarca tanım arasından şiire dair en benimsediğim “içe ve derine doğru bir işçilik” olduğu varsayımı. Atasever de şiir yoluyla içe ve derine doğru bir yolculuğa çıkıp, ölümle hayatla ve sevgiyle bir hesaplaşmaya giriyor. Aynı zamanda bir anlamlandırma çabası bu.

"Göstermek gibi olmasın 23 oluyorum / yerde bulsan sayacaksın / kaç kez düştüğünü" diye belirtiyor 20 Aralık şiirinde Atasever.

"Uzun süren bir intihara ara vermişim gibi / bana veciz bir söz verin / yoksa öleceğim" diyor 144P şiirinde.

Yeri gelmişken söyleyelim. Başlıklar okuyucuyu şiire alıştırır ve kendi dünyasına davet eder. Bir nevi kapısıdır yani şiirin. Atasever fazla cesur davranıp okuyucuyu hesaba katmıyor diye düşünüyorum. Şair ve öykücülerle yapılan söyleşilerde dikkatimi çeken şeylerden biri de ilk kitaplarıyla ilgili sorulara okuyucuyu hesaba katmadıklarını itiraf etmeleriydi. Ama işin doğası biraz böyle galiba. Atasever’in bazı başlıkları şöyle. 144P, 20 Aralık, Found Footage, Self- Determination gibi. Dil konusuna değinecek olursak Atasever’in akıcı, rahat bir üslubu var. 92 doğumlu genç bir şaire göre oldukça iyi. Sözü uzatmadan tasarruflu kullanarak söylemeye çabalıyor derdini. Oturma İzni gibi lirik şiirlerinde dili daha da yumuşuyor örneğin.

"Oturma izni alamam diye kalbine
gündemine düşmüyor yüzüm, olsun
elini çabuk tutar suçu üstlenirim."

En dikkatimi çeken şiiri ise İlk Görüşte oldu. Şöyle diyor bir yerinde şiirin:

"Yemin ederim her bakışta
karşılıklı oturabileceğin bir kalbim var
bir tek o götürebilir seni İstanbul’a."

Harold Bloom bir şairin şiir yazarak dünyada kendine yer açmaya çalıştığını söylüyor. Fatih M. Atasever de şiiriyle yabancıladığı bu dünyada kendine yer açmaya ve kızgınlığını dışa vurmaya çalışıyor. Her şairin olduğu gibi Atasever’in de dünyayla arasında pürüzler var ve şiir yoluyla o pürüzlerle uğraşıyor. Bana kalırsa Türk şiirinde de kendine yer açmış bulunuyor.

Kenan Yusuf Taşkın
twitter.com/knnysf

Analı babalı ama öksüz çocuklar

Göç olgusu, sosyolojik ve psikolojik temelde çalışmalara konu olmuş ve bundan sonra da hep olacaktır. Çünkü her göç, kendi içinde farklı anlamlar taşır. Sosyolojik olarak ortak bir temele oturtsak bile ruhsal olarak her insan tanesi kadar anlamı olan bir şeydir. Örneğin Balkanlardan gelenlerle Suriye’den gelenlerin durumuna ortak temelde göç desek de, baştan ayağa farklı anlamlar taşır. Elbette buna bir de yakın zamanda Almanya’ya göç eden vatandaşlar dâhil edilebilir. Temmuz Çocukları kitabının da temeli, zamanında ailesi Almanya’ya göç etmiş genç bir kadının, Aysu’nun hikâyesidir.

Aysu, Almanya’ya önce annesinin gitmesiyle babası ve kardeşleriyle beraber Türkiye’de kalır ancak daha sonra bütün aile annelerinin yanına taşınırlar. Fakat Aysu anne babası ve iki kardeşi gibi (Süheyla, Aziz) devamlı olarak Almanya’da yaşamaz ve Türkiye’ye döner. Aileden kopukluğu da burada başlar zaten:

“Her sınıfta, her okulda göçmen, Almancı çocuklar vardı demek. Garip çıbanlar… Yazları ailelerinin gelmesini bekleyen, geldiklerindeyse yaşamlarının akışı değişen, kesintiye uğrayan, bir aylığına analı-babalı olmanın ayrıcalığına kavuşan ama çoğunlukla bu anne-babayı nereye koyacağını bilmeyen yaz çocukları. En çok da Temmuz çocukları. Analı-babalı öksüz çocuklar.”

İki kısımdan oluşuyor kitap. İlki Paralel Hayatlar, diğeri ise Ölüm ve Cennet. Kitabın çok büyük kısmını ilk bölüm oluşturuyor. Bu ilk kısımda Aysu’nun, anne Şükriye Hanım’ın, abla Süheyla’nın, ablanın evlenmeden önceki aşkı Klaus’un, kardeş Aziz’in ve baba Sabri Bey’in dünyalarına konuk oluyor okur. Yazar, aynı zaman diliminde (bir yılbaşı akşamı) farklı mekânlarda bulunan karakterlerin hayatına kamera tutup onları üçüncü bir gözle gözetliyor da diyebiliriz. Fakat yine de en çok yer Aysu’ya ayrılmış. Hatta bazen Aysu’nun dilinden yazılmış kısa bölümler de okuyor okur. Bunları Aysu’nun tuttuğu notlar adı altında görüyoruz ki birçok düğüm de bu kısımlarda çözülüyor zaten.

Aysu bu romanın asıl kahramanı. Diğer olayları birbirine bağlayan güç. Merkez. Ancak her karakterin hikâyesi kendi içinde bir temele ve ‘burukluğa’ oturuyor. Örneğin en büyük kardeş Süheyla, çok küçükken babası tarafından istemediği biriyle zorla evlendirilmiş, psikolojik problemleri olan biri. Kitapta kamera ona çok az tutulsa da asıl kahramanlardan. Çünkü bütün aileyi etkileyen bir yaşantı ve özel durumu var. Şükriye, kendi içinde çelişkiler yaşayan, memleketine dönmek istemeyen bir anne. Geçmişe özlemi çok büyük. Diğer karakterlerden ziyade önce Aysu daha sonra da Süheyla ve Şükriye daha çok öne çıkıyor. Yazarın üstünde hiç durmadığı bir başka karakter de, ikinci kardeş Yaşar. Mersin’de yaşadığını öğreniyoruz sadece. Keşke onu da hikâyeye dâhil etseymiş yazar, böylece daha geniş dallara ayrılan, gölgesi daha büyük olan bir aile ağacı altında kümelenmiş yaşantılar okuyabilirdik. Bir aileyi temel alan romanların başarılarından biri de, her karakteri geniş ve tutarlı ele almasıdır çünkü. Fakat belki de, her ailede olabilecek suskun, silik birey rolünü Yaşar’a vermiş Menekşe Toprak.

Paralel Hayatlar bölümü herkesin yılbaşı akşamına ışık tutsa da bu bölümlerde karakterlerin sadece o akşam yaşadığı olayları değil aslında daha çok geçmişi gözlemliyoruz. Uzun yıllardır Ankara’da ailesinden uzak yaşayan Aysu’nun Almanya günlerini mesela. Ya da Şükriye Hanım’ın Almanya’ya ilk geldiği günleri. Bu teknikle yazar, sadece ânı değil de bütüncül bir geçmiş zaman hikâyesi çiziyor. Çünkü “ama bir kez daha, yaşamın sadece içinde bulunulan andan ibaret olmayıp, geçmişin, unutulmuş kokuların; bir zaman dert edinilmiş ya da çok önemsenmiş birinin, sevinçli bir ürperişin, uzaktan uzağa bir fark edilme ya da fark etmenin hal hamur oluşundan meydana geldiğini hatırlıyordu.”

Kitap sadece bir ailenin hikâyesini değil aynı zamanda göç eden insanların zorluklarını ve onlara dışarıdan bakanlar tarafından (Klaus) yapılan gözlemleri de içeriyor. Çok olmasa da küçük ama önemli sosyolojik çıkarımlar mevcut diyebiliriz.

Kitabın yalın bir dili ve sade bir üslûbu var. Çok rahat okumak mümkün. Üslûbu yer yer Orhan Pamuk’a yaklaşıyor dense yanlış bir şey söyleniyor olmaz.

Menekşe Toprak iyi bir yazar. Hikâyede bıraktığı bilinçli boşluklardan başka açık kalan bir kısım yok. Fakat önemli bir eleştirim de var. İkinci kısım olan Ölüm ve Cennet’in Cennet kısmı o kadar gereksiz olmuş ki. Yani yazar bütün o olumsuz yaşantılardan sonra ve söylersem ‘spoiler’ olacak olaylardan sonra tozpembe bir hayat çizmiş 13 sayfalık. Hiç ama hiç gerek yoktu. Bence kitap Ölüm kısmında bitmeliydi veya aynı çizgi üzerinde devam etmeliydi.

Temmuz Çocukları 2015 yılında İletişim Yayınları’nda neşredilmişti. İlk baskısını ise 2011 yılında Yapı Kredi Yayınları’ndan yapmıştı. Fakat bildiğim kadarıyla her iki yayınevinde de ilk baskıyı aşamadı. Hâlbuki genel anlamda baktığımızda gönül rahatlığıyla iyi bir yazar diyebiliriz Menekşe Toprak için. Diğer bütün kitaplarıyla birlikte bu kitabı da okunmalı.

Mehmet Âkif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif10

Kusursuzlar ve vazifeliler arasında "gönüllü" olmak

“İnsan varlığının en kırılgan üç yanı ve en savunmasız noktaları; kalbi, hayalhanesi ve gururudur. Dünya ile alışverişimizin titreşimleri bu noktalara düşer."
- Tekin Şener, Ötekiler Günü

Şey Alırlar Şey Satarlar, tıpkı Hasan Yurtoğlu'nun yazdığı gibi son yıllarda neşredilmiş en önemli kitaplardan biridir. Biriydi değil, biridir çünkü oradaki cümleler arasından bir cümle var ki yazarın okuyucuya bıraktığı bir emanettir. Bu emanet, melanete karşı hem bir savunma hem de taarruz stratejisidir: "Biz bunları ahlaklarından tanımak zorundayız."

Acı bir gerçek var ki o da hepimizin cehalet ekseninde birleştiğidir. Kendimize kulplar, kılıflar bulduk ve kitabı bir kenara koyduk. Kitabı duvara asanlarla gönlüne kazıyanların arasındaki makas açılırken, aslında ikincilerinin pek de ortalarda görünmediğini anlar olduk. Hakikat ehli kendini sırladı, sırlamak zorunda kaldı. Eskiden ortalık çamura bulansa da pırıl pırıl parlayan, ağzından çıkan bir sözle yahut bir bakışıyla tavrını ortaya koyan, o tavırla karşısındakinin hâlini değiştiren, dönüştüren zatlar vardı. Nerede bu zatlar? Hepsi mi güzel atlara bindiler? Kalanlar hangi çeşmenin sakası oldular?

İşte böyle böyle düşünürken araladım Bilinçli Cehaletin Sosyolojisi'ni. Berat Demirci, ilk sayfalardan itibaren cehaletin bir itikad gibi kabul edilmesini anlatıyor denemelerinde. Tanıdığımız, bildiğimiz yazarın o sert üslubunun ardında -çünkü hakikat serttir- derin bir mizah da var. Bu mizah, ağlanacak hâlimize yeni bir gülüş katmıyor, acziyetimizi ortaya döküyor. Horatius'un Hiciv'de söylediğini her denemesinin sonunda hatırlatıyor Demirci. Quid rides? De te fabula narratur. Ne gülüyorsun? Anlattığım senin hikâyen.

Demirci'ye gören bir toplumu toplum eden, 'toplam insan hasılası'dır, gayri safi milli hasıla değil. "Kalp merkezdir, toplum insanlardan oluşur ve insanların kalbindeki değişim, fiili değişime esastır. Bunun hesaba katılmaması kadar bir toplumun geleceği için daha tehlikeli bir şey yoktur" der. Kul hakkına riayet ederek yaşayanlara 'cahil' gözüyle bakıldığı, vatanın 'hayatî mekân'dan 'işletme arsası'na dönüştüğü, 'şahsiyet'in tedavülden kalktığı, her insanda farklı olan kişiliğin sahte bir eşitlikle birleştirilerek 'tek tip insan' (robot) üretmenin revaçta olduğu, milyonlarca bilincin 'din adam'ları tarafından mağdur edildiği, ulemanın gücünü Google'dan devşirdiği, ezik ve sinik kimselerin kudretlerini daima hissettirmek için kapılarına 'vali şapkası' astıkları, uygun adım yürümenin marifet sayıldığı, gerçekleri örtmenin putperestçe savunulduğu bir zamanda Demirci bir teklifte bulunuyor.

"Hayatta en çok sevdiğim ve hep acemi bir "bahçıvan baba"  olarak uymaya, uygulamaya çalıştığım: İnsanı "Bir bitki gibi yetiştirmek!" teklifimi meclise, meydana, dergâha, bargâha arz ediyorum. Yetiştirebileceğimize de inanıyorum, inanmak ise en büyük kuvvettir. Aile, en temel rolü üstlenendir; böyledir ama nasıl yerine getirdiğini hesaba katmadan "eğitim meselesi" ve benlik inşası" konuları doğru istikamette yürümez. Uygulamalar ise, üç aşağı beş yukarı "mühendislik"le varlık çözülmesi yapmak olur. Doğru ekim yapılırsa şöyle olur: İki kardeşten biri biraz gümrah biter, biri biraz zayıf kalır. Ama gül fidelediysek, pıtrak devşirmeyiz. Bir topluma aslî rengini Toplam İnsan Hâsılası verir."

İbn-i Haldun'a göre devletin varlığını zorunlu ve meşru kılan ölçünün "İnsanı insanın şerrinden korumak" olduğunu söylüypr yazar. Ekonomik anlamda %10'luk alt gelir seviyesindekilerle üst gelir sahipleri arasındaki fark korkunç biçimde ve süratle artarken, devletle halk arasındaki makasın da açıldığını hatırlatıyor. Peki bu yol nereye gidiyor? Devlet memuru 'ağa hayatı' ile buluşturuyor evvela. Sonra servet sahibi olmayı meşrulaştırıyor ve en kritiği bunu sürdürmek için arsa, emlak, bayilik, kuyumculuk gibi risksiz, hiçbir bilgiye ve vizyona ihtiyaç gerektirmeyen işlerin popüler olmasına çanak tutuyor. Elbette birileri bunlarla meşgul olurken kendilerine dinî açıdan sağlam(?) dayanaklar da bulabiliyor. Servet ve makam birileri arasında dönen bir güç olunca, halkın çevresini rantçılar, tacirler, dövücüler, sövücüler çeviriyor. Üstelik oluşan bu çevre(!) "devlet imkân tanırsa neden yanlış olsun!" tekerlemesiyle kendine geniş, yüksek bir duvar da çekiyor. Duvarın oluşmasıyla birlikte güven ve sosyal adalet kavramları da ortadan kayboluyor. Bir toplumda güven, adalet esas olacaksa orada duvar olmaz. Yok yok, 'şeffaf'lıktan bahsetmiyorum. Byung-Chul Han, Şeffaflık Toplumu'nda "Günümüz dünyası eylem ve duyguların temsil edildiği ve yorumlandığı bir tiyatro değil, mahremiyetlerin sergilendiği, satıldığı ve tüketildiği bi pazardır" diyor. Bu pazarda şeffaflık ancak makinelerin işidir ve insan da gittikçe makineleşmektedir. Güven ve adalet, bakın nasıl karışıyor çorba:

"Cafcaflı binalar, zevksiz ama cesametli ve sünnet karyolası gibi kentler; hangi ekonomik anlayışın ürünüdür? Kadroları fırsata çeviren ve yiyip, içip, israf eden sosyete grupları hangi yapılaşmanın ürünüdür? Bu yaşananları dinen ve ahlaken meşrulaştıran ilmiye mensupları vicdanen rahat mıdır? Bu soruları sayfalar dolusu sıralayabilirim ama nedeni ve cevabı soruların içinde olduğu için rahatsız eder. Üstelik terbiyesizce yaftalanırsınız; Marksistleştiğiniz iftirasını, yakında sol ile kol kola girme ihtimalinizin yüksek olduğunu mütedeyyin kardeşler(!) birbirlerine aktarır ve pislik yalanlarına dönüp kendileri de inanırlar. İşine geldiği miktarda Müslüman olmanın önünde fikrî bir engel, imanî bir mevzi çıkmadığı için, ikiyüzlülük her kılığa girebilmektedir."

Evet, deodorant kokusu Demirci'nin dediği gibi başta emek olmak üzere her şeyi bastırmıştır. Bunca sene alın terinden, köylüden, mazlumdan, emekten bahseden türküler okuyan Orhan Gencebay dahi deodorant reklamında oynayıp halka "duş yetmez" dedi. Duyduğumuza göre onu sevenler "batsın bu dünya"yı daha içten söylüyorlarmış şimdilerde. Eh haklılar... Maalesef ki yeni imkânlara sahip olmak için saygın, nazik, zeki gözüken -gözükmeye çalışan da değil, ciddi ciddi böyle gözüken- insan sayısı gözle görünür oranda arttır. Ne ki bu kadar gözle görünüyor, oradan bir afet çıkacaktır muhakkak. Şöhret afettir. Hele ki yalandan şöhret, felakettir. Şartların konforunu sürdürenlerin bu canlılığı, bu fokurdaması için 'epistemolojik sahtekârlık' diyor yazar:

"Deodorant kokusunun başta emeği ve her şeyi bastırdığı son zamanlarda kendi çıkarı uğruna saygılı, dürüst, nazik gözüken insan sayısı müthiş çoğalmıştır. Bunun iki sebebi var: Şartların kazandırdıklarını sürdürmek ve yeni kazanımlar elde etmek için yatırımda bulunmak... Allah'ın her kulunun özel olduğuna belli ki artık inanmayan ve kişilerin ölçülemeyen her tarafını, kendine mahsus sapkınlıkla ölçüp, sonra afişe eden kurumlaşmış "epistemolojik sahtekârlık" kendisine durmadan vazife çıkarmayı asla ihmal etmiyor. "Ölçemediği Şey"den tedirginlik duyan bu zümrelerin tek korkusu, elde ettiklerini kaybetme korkusudur. Elde ettikleri her şeye layık olduklarına kendi kendilerini inandırmışlardır."

Eleştirinin umursanmadığı ve hatta eleştirenin derhal muhalif olarak etiketlenip altının oyulduğu, ona türlü etiketlerin yapıştırıldığı bir 'düşünce piyasası' var. Bu piyasa; şairinden yazarına, yönetmeninden tiyatrocusuna çok geniş bir dair oluverdi. Geriye kalanların 'yok ediliş' emri de verildi. Bu yok ediliş, 'görmezden gelme'dir. Bir insanı görmezden geldiğinizde onu yok etmiş sayılırsınız. Farklı düşüncelere ve yorumlara kapalı olmak, tek tip düşünceyi de beraberinde getiriyor. "Haklılık mukabele görmez hale gelmiştir" diyor Berat Demirci. Muhalif damgalı her şey önce halının altına süpürülüyor sonra da o halı en makul yerde yakılıyor. Çünkü "hak dava" diye bir şey var ve bu ne olduğu belirsiz, kârı muhafaza etmekten gayrı meselesi olmayan davayı güdenlerdenseniz, sefasını da sürersiniz. Ya bu davayı güdeceksiniz ya bu diyardan gideceksiniz. Hem gütmeyen hem de gitmeyenlerden olacaksanız, yani bir 'oyun bozan'sanız safınız bellidir: tehlikeli öteki. İşte 'düzen adamı' hiç sevmez bu ötekiyi. Her türlü hasetliği, kötülüğü, terbiyesizliği de kendine hak bilir. Oysa bakın yazar bir 'gönüllü' olarak neyi hatırlatıyor:

"Halıların altıona süpürdüğünüz gübürün, sumen altı ettiğiniz yamuk işlerin farkına varanları hedef göstererek kendinizi sağlama alma numaralarınız kusurla değil, karakterle izah edilebilecek türden olabilir. Kumpas, hile, sahtecilik dahil denemediğiniz hiçbir teknik yoktur; bazen hangi milletin numunesi olduğunuzu sorasım geliyor. Mülkün emanet olduğunu, elinizden bir anda çıkabileceğini aklınıza getirdiğiniz oluyor mu? İçinizde "Şu dağın arkasında düşman var!" dediğinde doğru söylediğine insanların kanaat getirebileceği kaç ehl-i eman kaldı? Yaptıklarımıza ve yapmadıklarımıza dair fiili cevaplar önümüze burada ve ötede er geç gelecektir; mühleti vardır. Mühlet, inceden ince bir zaman bilincidir ve her oluş ve bozuluşun muhtelif sebeplere istinat eden bir mühleti vardır. Tövbe, mühlet dolmadan kurtuluş yoludur; önce kusursuz olmadığını kabul etmekle başlar."

Oyunun içindeyiz. Artık bu oyunun dışında kaldığını düşünmek bir zandan, kendini kandırmadan ibaret. İşte tam bu sırada birisi çıkar ve evet oyun hileli biliyorum der, altı kapıya gele atsam da benim attığım zarın ne geldiğini mutlaka görenler var der, oyunu kaybetmeyi hiç önemsemiyorum der. Çünkü bu oyun yenme yenilme meselesi değil, cana can oynama meselesidir. Türkçede 'canından geçmek' diye bir deyim vardır ve insan sadece hakikat uğruna canından geçer. Öte yandan, doğru olan her şey güzel değildir ama güzel olan her şey doğrudur derler. Bilinçli Cehaletin Sosyolojisi çok güzel bir kitap, tıpkı Berat Demirci'nin diğer denemelerinde olduğu gibi güzelliği yıllar sonra anlaşılacak...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Hayat kitapta yazıldığı gibi okunmuyor

İslami kesimin epeyce kıyıda kalan isimlerinden Ümit Aktaş, Okuma Serüveni adlı eserinde çocukluğundan başlayarak kitaplarla olan ilişkisini anlatır. Bu aynı zamanda okunacak ne bulursa okuyan birinden bilinçli bir okura dönüşme sürecidir. Tipik bir Anadolu kasabasında dinle pek alakası olmayan bir baba ve dinin geleneksel yorumunu yaşayan bir anneyle aynı ortamı paylaşan sessiz bir çocuk olarak başlangıçta dine ne uzak ne de yakındır. Yaşadıklarını kronolojik olarak aktaran Aktaş’ın dinle olan ‘hakiki’ irtibatını da evvela kitaplar üzerinden kurduğu ve kendince bir maslahat oluşturduğu anlaşılıyor. Eleştirel bakış ve sorgulamacı yönünü geliştirerek zor olanı denemiş ve kendi yolunu bulmuştur. Okur, Okuma Serüveni’nin arka kapağını kapattığında tipik ‘Anadolu insanı’ potansiyeli olan birinin hem din konusunda hem de dünyayı ve eşyayı okuma bağlamında katettiği aşamayı görebiliyor. Bu durumda Ümit Aktaş’ın bugün sahip olduğu entelektüel kimliğinin temellerini deneme-yanılma yoluyla attığını söyleyebiliriz. Bu temelde kitapların çok önemli bir yere sahip olduğunu da.

Aktaş’ın bir başka eseri Kitabevi’nde de kitap önemli bir yere sahip. Metnin merkezi diyemesek de ekseni kesinlikle kitaplar. Mana Yayınları tarafından yayınlanan roman yüz doksan iki sayfadan oluşuyor. Gerek diğer eserlerindeki görüşlerinden gerekse biyografisinden ve Okuma Serüveni’ndeki bilgilerden anlaşılıyor ki, Ümit Aktaş Kitabevi’nde yaşamöyküsel bir kurguya yer vermiş. Yani yaşadığı olayları ve düşün dünyasındaki yansımalarını romanlaştırmış. Romanın başkarakterinin aşırı okuyan, sorgulayan, eleştirel bakabilen, akıl ve mantık çerçevesinde düşünen biri olması bu çıkarımı güçlendiriyor.

Kitabevi son derece realist bir roman. Kurguda gerçekliğin (gerçeğe uygunluğun) dışında hiçbir ize rastlanılmıyor. Bunda yazarın dünya görüşünün etkisi olduğu çok açık. Ümit Aktaş’ın birkaç eserini okumuş biri ne demek istediğimi daha net anlayacaktır. Eserdeki dilin yalın olduğunu söyleyemeyiz ama Türkçe çok güzel kullanılmış. Cümle düşüklükleri, anlamsal kopukluklar kesinlikle yaşanmıyor. Birinci tekil kişi (ben anlatıcı) yöntemi kullanılan romanda olaylar başkarakterin ağzından anlatılıyor. En başta söylemem gerekirse; kitap romandan ziyade hatırat izlenimi verdi bana. Bu izlenimimi iki nedene dayandırabilirim. İlki, anlatı baştan sona aynı seviyede seyrediyor. Olaylar anlatılıyor fakat olay hikâyeciliğindeki hareketlilik bulunmuyor. Yükselme, alçalma, heyecan yok; sadece analiz var. İkincisi, roman türüyle pek uyuşmadığını düşündüğüm didaktik yöntemin kullanılmış olması. Bu tür romanlarda ‘öğretme’ ve ‘eğitme’ kaygısı kurgunun önüne geçerek hikâyeyi tekdüze hâle getiriyor. İslami duyarlılıkla yazılan romanların çoğunun bu sorunla başa çıkamadığı kanaatindeyim. Her konuya değinerek doğru bilgiyi vermeye ve doğru davranışı göstermeye çalışınca ortada anlatılacak bir hikâye kalmıyor. Özellikle roman kahramanlarının diyalogları ‘cevaba matuf sorular’ şeklinde kurgulanınca roman bir nasihatler risalesine dönüşüyor. Hidayet romanları zaten bu sorunun kemikleşmiş hâli iken dini hassasiyetle hidayet romanı dışında yapılan çalışmaların da aynı sorunla boğuşması romancılık konusundaki yetersizliğimizi gösteriyor.

Gelelim romanın konusuna. Kitabevi, bir Anadolu kasabasından başlayıp şehre üniversite okumaya giden bir gencin ‘sıradışı’ bir amaçla tekrar taşraya ‘hicret’ini konu edinen bir roman. Olaylar başkarakterin çocukluğuyla başlıyor fakat asıl anlatıyı 12 Eylül ve sonrası oluşturuyor. Darbe sonrasındaki sıkıyönetim ortamını ele alan Aktaş’ın meseleye iki açıdan yaklaştığını söyleyebiliriz. Birincisi ve elbette ilk akla gelen, devletin dindarlara ama özellikle ‘radikal’ olarak nitelediği gruplara karşı baskılı yaklaşımı oluyor. İkincisi ve bana göre daha önemlisi, İslami yapıların iç dinamikleri ve takındıkları tutum. Bu durumun metinde oldukça iyi işlendiğini düşünüyorum. İslami grupların işleyiş mantığı, grup üyeleri arasındaki ilişkiler, klikler arası etkileşim, dünyayı anlama ve yorumlama biçimleri ve hareket yöntemleri hakkında verilen detaylar bugünü anlamak için de önemli. Romanın başkarakteri, Müslüman Kardeşler’in (İhvân-ı Müslimîn) Türkiye yapılanması içinde yer almaktadır. Bu teşkilatla üniversite yıllarında karşılaşmıştır. Uzun süre aralarında kalmış ve bir anlamda dini bir eğitim almıştır. Arkadaşlarının birçoğunun devleti ele geçirerek toplumu yukarıdan aşağıya dizayn etme yöntemine karşın o Müslümanları bilinçlendirerek aşağıdan yukarıya doğru oluşacak toplumsal bir değişimi doğru bulmaktadır. Kitabın verdiği en net mesaj bu diyebiliriz. Yani, Müslümanların tarih boyunca aşamadığı yöntem konusu.

Kitap ve dolayısıyla kitabevleri romanın başkarakterinin hayatında hep merkezde yer almıştır. Çocukluğunda kasabadaki kitabevi, yatılı okuduğu bölgedeki kitabevi, üniversite okurken işçi olarak çalıştığı kitabevi derken içinde olduğu grubun açtığı kitabevi... Kitabevleri toplanma ve gizlenme amacıyla kullanılmaktadır. Darbe öncesinde bu işlevini başarıyla yerine getiren bu mekânlar darbe sonrasında sekteye uğramıştır. Bunun yanında kitabevleri etrafında toplanan kişiler artık belirli bir bilgi düzeyine erişmiştir. Daha doğrusu kendilerini öyle kabul ettikleri için ikinci aşamaya, devleti kurmaya yönelmektedirler. Eşzamanlı olarak dünya hızla değişmektedir. Özellikle İran yaptığı devrimle İslam coğrafyasında önemli bir çığır açmış ve dizginlenemez bir heyecana sebep olmuştur. Tarih boyunca düşmanlık üretmiş olan Sünni-Şii farklılığı bir anda etkisini kaybetmiş gibidir. Dün birbirini tekfir eden yapılar bugün ittifak kurmaktadır. İran Devrimi’nden çok fazla etkilenen İslami gruplar faaliyetlerini sürdürmek ve büyümek için alternatif üretmeyi gündemine almıştır. Alternatiflerden biri de taşraya açılmaktır. Zaten büyük şehirlerde hem hareket imkânı daralmış hem de grup üyeleri belirli bir bilinç seviyesini yakalamıştır. Olası bir devrimde sayısal üstünlüğe ihtiyaç olacağından taşraya açılma stratejisi önemlidir. Romanın başkarakteri bu stratejiyi uygulamak için gönüllü olanlardandır. Doğu’da bir kasabaya gönderilir. Burada da toplanma noktası yine bir kitabevi olarak ayarlanmıştır. Başkarakter kasabaya gelir ve kitabevinin yönetimi ona verilir. Kasabada kitapla ilgili kişilerin de uğrak yeri olmuştur kitabevi. Okuma açısından dindarlardan çok dine uzak kişilerin kitaplara ilgi göstermesi anlamlı bir detay. Kendine münhasır bir kişilik olan başkarakter birçok konuda aralarına katıldığı grup üyelerinden farklı düşünmektedir. Daha ötesi bunu gizleme gereği duymamaktadır. Kitabevine gelenlerle iletişim kurabilmesinin nedeni budur. Yöntem konusunda özellikle grubun sorumlusuyla tamamen ayrışmaktadır. Bu nedenle aralarında belirgin bir çekişme meydana gelmiştir. Ayrışma sadece hareket yöntemi konusunda değildir. Dinin anlaşılması ve yaşanması konularında da bariz farklılıklar vardır. Kasabadaki örgütlenme tüm benzeri yapılar gibi Batı menşeli örgütlerin yöntemlerini taklitten ibarettir. Gizlilik ve şiddet içeren eylemler savunulmaktadır. Son tahlilde İslam ahlak ve adabına uymayan davranışlarda bulunmaktan bir sakınca görmeyen bu gruplar Makyavelist anlayışı benimsemiştir. Onlara göre ‘başarıya giden her yol mübahtır’. Hatta bir süre sonra davayı ticarete dökerek iş hâline getirmişlerdir. Bunlar holdingleşmenin ayak sesleridir. Yazar, başkarakter üzerinden bu anlayışla derin bir hesaplaşma içine giriyor. Dini bir hareket olacaksa bunun kaynağının yine din olması gerektiğinin altını çiziyor fakat bu çıkışın önü her defasında tevillerle kesiliyor. Kısacası minareyi çalan kılıfını uyduruyor. Süreç başkarakterle içinde olduğu grubun yollarını ayıracaktır.

Ümit Aktaş, 12 Eylül sürecini konu ettiği Kitabevi’nde İslami grupların birbirleriyle olan çekişmelerine ve iç sorunlarına dikkat çekiyor. Bu sorunlar dini anlama ve yaşamanın ötesinde yöntem konusundaki acziyet olarak açığa çıkıyor. Teorik düzeyde kayda değer hiçbir çalışmanın olmadığı ve mevcut çabaların tümüyle taklite ve günü kurtarmaya yönelik olduğu görülüyor. Aktaş’ın 12 Eylül dönemi bağlamında eleştirel gözle ele aldığı bu belirsizlik ve yetersizlik sorununun bugün derinleşerek Müslümanların yöntemi hâline geldiğini söyleyebiliriz. Dini, hamasi bir söylem üzerinden kültürel bir aidiyet kıstası olarak kanıksamış bir toplumun bu özelliğine bir de ‘liberal ahlakı’ eklemesi tesadüf gibi durmuyor.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp

Alevî-Bektaşî ilim sahası ona çok şey borçlu

Dünyaca ünlü Türkolog Irene Melikoff, Azerbaycanlı bir baba ve Rus balerin bir anneden 7 Kasım 1917’de Sovyet devriminin doğduğu gece Petrograd’da (St. Petersburg) dünyaya geldi. Devrimden sonra mal ve mülklerine el konulması neticesinde önce Finlandiya’ya sonrasında kısa süreliğine İngiltere’ye nihayetinde Fransa’ya yerleşti. İngiliz ve Fransız kültürleri ile yetişen Melikoff babası sayesinde de doğu kültürünü tanıdı.

Ömer Hayyâm, Kur'an ve Hâfız Divanı’nı okuduğunda henüz çocuk yaşlarda olan Melikoff, Kafkasya ve doğu sevgisini bu erken yaşlarda tattı. Sorbonne’da İngilizce lisansı ve Ecole Nationale des Langues Oriantales'de Doğu dilleri eğitimi aldı. Birlikte eğitim gördüğü isimler Türkoloji dünyasının en özel insan grubunu oluşturuyordu: Avusturyalı Andreas Tietze, Fransa’dan Louis Bazin ve İngiliz Bernard Lewis…

İrene Melikoff’un bu dönemde en önemli hocaları Claude Cahen, Adnan Adıvar ve Jean Deny idi. Adıvar adının hayatında özel bir yeri olduğunu Melikoff çok sık vurgulamıştır. Birlikte eğitim gördüğü isimler o dönem sürgünde olan Adnan Adıvar’dan çok şey öğrendiklerini, bilgisinden etkilenmemenin mümkün olmadığını ondan Goethe’den Faust’u bile dinlediklerini belirtmişlerdir. Diğer bir ünlü hoca Türk gramerini yazan Jean Deny idi. 1928 ‘de Atatürk’ün ölümünden sonra Türkiye’ye dönen Adıvar ailesi aracılığıyla Matematikçi Salih Zeki’nin oğlu Faruk Sayar ile tanıştı ve 1940 yılında evlendi. Melikoff’un Amerikan kız kolejinde görev almasıyla İzmir, eşinin görevi nedeniyle Mersin, İstanbul ve Ankara’da oturdular. Kendisine zor geldiğini anlattığı bu uzun yıllardan sonra Fransa’ya dönen Irene Melikoff, Ecole Nationale des Langues Oriantales’de Farsça Bölümü’nde yarım kalan eğitimini tamamlamaya gittiğinde yıl 1948 idi.

Bu sırada Düsturname-i Enverî’yi incelediği çalışması onun ilk kitabı oldu: Le Destan d’Umur- Pacha (Paris 1954).

Düstur-nâme-i Enverî, M. Halil Yinanç tarafından 1928 yılında oldukça ilginç hikâyesi ile yayımlanmış, Melikoff tarafından Bizans ve diğer kaynaklarda yer alan bilgilerle karşılaştırmalar yapılarak değerlendirilmişti. Bu çalışma hayatında dönüm noktası olmuş Ulusal Araştırmalar Merkezi’nde görevlendirilmişti. Hemen ardından doktora çalışmasına başlayan Melikoff bu defa kendine Türk dünyasının en özel destanlarından birini Danişmendnâme’yi seçmişti. 1957 yılında aldığı doktora derecesi, daha sonra La Geste de Melik Danişmend-etude critique du Danişmendname (Paris 1960) adıyla kitaplaştırılmış ancak kitap ülkemizde halen yayımlanmamıştır.

1968 yılında Strazburg Üniversitesi’nde çalışmaya başlayan Melikoff 1986 yılında emekli olana dek burada Türkoloji alanında çalışmaya devam etti.

1962 yılında Abu Muslim, La “Porte-Hache” du Khorassan dans la tradition epique turcoiranienne (Paris) yayımlandı ve Türkçeye bu kitap Türk -İran Destan Geleneği’nde Horasan Teberdar’ı Ebu Müslim adıyla çevrildi.

Melikoff’un bu ikinci incelemesi Abbasi İhtilalini Horasan bölgesinde siyah sancağı açarak başlatıp Emeviler'i yıkan Ebu Müslim’in ve çevresindekilerin destansı anlatısını kapsıyordu.

1968’de Strazburg Türk Araştırmaları Enstitüsü yöneticiliğine getirildi. Aynı yıl içinde Alessio Bombaci’nin Türk Edebiyatı Tarihi’ni Fransızca'ya çevirdi ve bu yıldan itibaren ömrünün geri kalanını adayacağı Türk Halk İslamlığı ve Alevi-Bektaşi araştırmalarına ağırlık vererek bu konuda zengin bir yayın dizisinin oluşmasını sağladı.

Kendi ifadesine göre, “Türkiye’de Sünni İslam’ın dışında ikinci bir İslam anlayışının gizliden gizliye yaşamakta olduğunu" fark etmişti. Bu onu oldukça heyecanlandırmıştı. Bu zümreleri yakından tanımak isteği kendisini oldukça meşgul etmişti der Ahmet Yaşar Ocak.

Hocası Claude Cahen gibi çok büyük bir Selçuklu ve Şarkiyat uzmanının metodundan etkilenerek yaptığı çalışmalara ek Fuad Köprülü’yü tanıması hayatının dönüm noktalarından biri olarak görünüyor. Enstitüde Cahen’den boşalan yöneticilik görevine getirildikten sonra hemen her yıl asistanı ile Türkiye’ye geliyor, alan araştırmaları yapıyor, çeşitli Alevi-Bektaşi gruplarıyla diyalog kurarak gözlemlerde bulunuyor, veriler topluyor onları anlamaya çalışıyordu. İrene Melikoff tam otuz yıldan fazla bir zamanı Alevi- Bektaşi araştırmalarına vakit ayırarak geçirdi. Bilimsel seyahatler, araştırmalar, telif faaliyetleri, kongre ve sempozyumlara katıldı. Türkoloji ve Fars bilimleri arasında birçok bilim insanı yetiştirdi, Ortaçağ Türkiye’sinde Hıristiyanlar ve Müslümanlar arasındaki kültürel ilişkiler ve alışverişler üzerine oldukça değerli araştırmalar yayımlayan Michel Balivet, tasavvuf tarihi alanında oldukça değerli çalışmalar sunan kitaplarından bazıları ülkemizde yayımlanan Thierry Zarcone ve Türkiye’de Türk tasavvuf tarihi alanında en yetkin isim Ahmet Yaşar Ocak bunlardan bazılarıdır.

Ebu Müslim ile başlayan bu çalışmalar dizisi içinde 46 makalesi yer alırken, 1970 yılında Strazburg’da kurduğu Turcica Araştırmalar dergisinde 19 makalesi daha yayımlandı. Bu dergide kendi araştırmaları ile birlikte Batı dünyasının ünlü Türkologlarının bilgilerini ve görüşlerini dünyanın farklı yerlerine taşıdı.

1992’de, Sur les traces du soufisme turc: recherches sur l’ Islam populaire en Anatolie adlı kitabı yayımlandı. Aynı yıl eserin çevirisi, “Uyur İdik Uyardılar: Alevilik Bektaşilik Araştırmaları” Attila Özkırımlı ve Server Tanilli'nin sunuşları ve Turan Alptekin çevirisiyle Türk okuyuculara ulaştırıldı. “Bektaşiler tarikatı ve Hacı Bektaş’a bağlı zümreler: Probleme toplu bakış”, “Aleviliğin temelleri”, “Kızılbaş problemi”, "Alevi âdetleri üzerine notlar: Bazı Orta Anadolu kutlamaları dolayısıyla”, “Alevilerin bir âdeti üzerine araştırma: Musâhib-Ahiret kardeşi”, “Anadolu’da cemaat dışı İslamlık: Örf-dışılık, inanç karışması, -Gnose-”, “Bektaşi-Alevi senkretizmini oluşturan öğeler üzerine araştırmalar”, “Bulgaristan’da Deliorman Kızılbaş Topluluğu”, “Anadolu Sûfiliğinin Orta Asya kökleri”, “Ahmed Yesevî ve Türk halk tasavvufu”, “Astar-âbâdlı Fazlullah ve Hurûfiliğin Azerbaycan’da, Anadolu’da, Rumeli’de yayılışı”, “İlk Osmanlıların sosyal kökeni”, “Bir kolonileştirmeci dervişler tarikatı Bektaşiler: Sosyal rolleri ve ilk Osmanlı sultanlarıyla bağlantıları” ve “1826’dan sonra Bektaşiler Tarikatı” başlıkları, kitapta ele alınan olgunun geniş çerçevesini çizmektedir. Irene Melikoff, bu seçtiği makaleler derlemesi kitabını "bir sentez çalışması doğrultusunda varılan ilk duraklar” olarak tanımlar.

1995’te yine Isis yayınları dizisi içinde De l’ epope au mythe-Itineraire Turcologique adlı seçkisi yayımlandı. Kitap, “Destan”, “Edebi İncelemeler”, “Tarih ve belgeler “ ve “Masal” başlıkları altında, konuların önümüzde daha belirginleştiği yirmi yazısında bir araya toplamıştı. Bu kitap Melikoff’un ölümünde kısa bir süre önce, 2008 yılında Destan’dan Masal’a Türkoloji Yolculuklarım adı ile Demos Yayınları tarafından Türkçeye çevrilebilmişti.

Yazarın 1998 yılında Brill tarafından yayımlanan Hadji Bektach-Un Mythe et ses Avatars adlı çalışması ise Hollanda’da basıldığı yıl, ülkemizde Hacı Bektaş: Efsaneden Gerçeğe adı ile 1998 yılında Cumhuriyet Kitap tarafından Turan Alptekin çevirisi ile yayımlanmıştır. Ancak kitap yeni baskılarını uzun yıllardır yapamaması nedeniyle temin problemleri olan fahiş fiyata bulunabilen bir kitap durumuna getirilmiştir. Bu kitap onun Alevilik Bektaşilik hakkındaki bütün araştırmalarında ele aldığı konuların ve vardığı sonuçların bir özeti durumunda olan monografisidir. Aleviliğin inanç ritüellerinin kökenlerini irdelemeye çalışmış, oldukça farklı tezlerin ortaya atıldığı, etkilendiği Köprülü’nün çizgisinde devam eden ancak son derece titiz bir metotla, sosyolojik ve antropolojik verileri özel bir analiz yeteneğiyle kullanarak ortaya çıkarttığı bir kitaptır. Anadolu halk İslam anlayışının köklerini Orta Asya ve Şamanizm çerçevesinde ele almış ve teorisi bu çerçevede şekillenmiştir.

Au Banquet des Quarante: Exploration au Coeur du Bektachisme et Alevisme (Les Editions Isıs, İstanbul 2001) adlı çalışması: Kırklar’ın Cemi’nde adıyla Demos Yayınları tarafından Türkçe okuyucuya kazandırılmış, 1970 yılından beri süren Alevilik Bektaşilik üzerine yazdığı yukarıda verilen sayıda makalenin çok azı ülkemizde belirtilen kitaplar vasıtasıyla okuyucuya sunulabilmiştir.

Geçirdiği beyin kanaması neticesinde tedavi gördüğü Strazburg Haute-Pierre Hastahanesi’nde 8 Ocak 2009’da İslam takvimine göre, Hz. Hüseyin’in şehadetinin ertesi günü 11 Muharrem 1430 tarihinde 91 yaşında aramızdan ayrılan Melikoff; her zaman saygıyla hatırlanacaktır. Onun ülkemizde ve hatta batı biliminde olan sağlam yerinin asıl sebebi, hayati bir öneme sahip olduğu artık anlaşılan Alevilik ve Bektaşilik alanındaki araştırmalarını ve saha çalışmalarını Türkoloji’nin içinde değerlendirerek bir sisteme oturtmuş olmasıdır. Köprülü ile başlayan bu çalışmalar Melikoff sayesinde bir bilim konusu olmuştur. Üstelik bunu temelsiz anlatılardan ve spekülasyonlardan kurtarmış olması ayrıca kayda değerdir, hem Türkiye hem uluslararası Türkoloji sahası ve ülkede bulunan Alevî-Bektaşî nüfus ona bu anlamda çok şey borçludur.

Olgay Söyler
twitter.com/olgaysyler1
* Bu yazı daha evvel BirGün Gazetesi'nde yayınlanmıştır.

Bir hatıratın eşliğinde insanın anlam arayışı

Rüyet'i sözlük anlamına göre ele alırsak görmek, kalp gözüyle görmek gibi anlamlarla açıklayabiliriz. Tabutta Rövaşata, Filler ve Çimen, Çamur, Balık ve Rüya gibi filmleriyle tanınan, ilk kitabı Ares Harikalar Diyarında (1995) ile Yunus Nadi Roman Armağanı’nı kazanan yönetmen/yazar Derviş Zaim’in ikinci romanı Rüyet’i okumadan önce kelimenin ne anlama geldiğini bilmek, nasıl bir kitap okuyacağımızın da ipucunu veriyor.

Rüyet, Sine’nin 'anlam arayışı’nın kitabı diyebiliriz. Yani kitabın başkarakteri Sine’nin hayatı üzerine bir anlam kurma çabası üzerinde ilerliyor. Rüstem ve Mecnun amcasının mimarlık şirketinde çalışan Sine, hayatından memnun değildir ve hem kendi zevkine göre mesleğini yapabilmek hem de rüyalar üzerinden yola çıkarak bir çağdaş sanat performansı göstermek istemektedir. Şirketin maddi durumu ve hayatındaki iki erkeğin arasında kalmaktan bunalıp bir çıkış yolu aramaya koyulur. O zamanlarda küçük amcası Mecnun’un ona verdiği bir Osmanlıca hatırata -Muhip Muhabbetoğlu adlı bir Osmanlı subayının yazdığı- iyice gömülen Sine, bu hatıratla kendi hayatı üzerinde küçük paralellikler olduğunu fark eder. Fakat hatırat yarım kalmıştır. Daha doğrusu Sine’nin elinde devamı yoktur.

Kitap üç bölümden oluşuyor: Giriş, Âgâz-ı Destan ve Hatime. Bu bölümler aynı zamanda bir mesnevinin on iki bölümden üçünün isimleridir. Aslında bu kitabın özünü Sine’nin elindeki hatırat oluşturuyor. Diğer her şey -Sine’nin özel hayatından tutun da şirketin maddi durumuna- bu hatıratı destekleyen hikâyeler olarak yer alıyor kitapta. Giriş bölümünde de yazar, okuru kitaba hazırlıyor. 262 sayfalık kitabın 94 sayfası giriş bölümüne ayrılmış. Yazarın bu bölümü biraz uzun tuttuğunu kabul etmekle beraber, bölümün okumayı sekteye uğrattığını düşünmüyorum. Çünkü kitap zaten genel olarak okuru hikâyesinden koparmıyor ve arkasından sürüklüyor. Giriş bölümünde hatıratın Sine’nin eline geçişi veriliyor fakat bu hatıratın içeriği ve bundan sonra olayların hangi minvalde akacağı hakkında bir bilgi yok.

İkinci bölüm Âgâz-ı Destan bir mesnevide olduğu gibi kitapta da asıl hikâyenin geçtiği bölüm. Sine burada hatırata iyice yoğunlaşıp çeviri faaliyetine tam anlamıyla giriyor ve asıl bu bölümde hatırat ve kendi hayatı arasındaki paralellikleri yakalamayı başarıyor. Zaten bir anlam arayışı çabasındayken bu benzerlikleri fark etmesi de hatırata olan ilgisini diri tutuyor:

“Oysa kendisini hayatını anlamlandırmasına yardım edecek net bir hikâyesi ve iradesi pek yok gibiydi. Bu da muhtemelen teğmenle aralarındaki en büyük farktı. Belki de Muhip’in hatıratına bu yüzden ilgi duymuştu. Belki de, kendi öyküsünü kurmak için gereken ipuçları ile cesareti başka insanların hikâyelerinden çekip çıkarabileceğini umduğu için işten kaytarıp hatırata göz atıyordu.”

İkinci bölümde yazar olayları hikâye ediş tarzına polisiye bir heyecan da katmış. Rusya’da bulunan bir el yazmasını amcalarının almak istemesi ve bunu kötü olan maddi durumlarından çıkış yolu olarak görmeleri ve başlarına gelenler, okura aynı zamanda bir polisiyenin en heyecanlı yerlerini okuyor hissi vermiş. İçerdiği kısımlar olarak Derviş Zaim çok katmanlı olan hikâyesine bu polisiye kısımları iyi yedirmiş. Çünkü içinde Hüsn-ü Aşk, Şeyh Galip, Spinoza, Doğu Batı dünyası gerginliği olan kitaba polisiye kısımlar da katmak çiğ durabilirdi. Alınan risk kitabı bir üst seviyeye taşımış. Çünkü sadece başkarakterin kendi ruhunu ve hayatını anlamlandırma çabası peşinde geçecek bir anlatı okuru bir süre sonra sıkabilirdi, hele ki böyle bir ruh halinde olmayanları.

Kitabın bir düğüm noktası var. Bu bölümü açıklamak kitaptan alınacak edebî zevki öldürecektir. O yüzden bunu söylemeden son bölüm hakkında verilecek kısa bir bilgiyle yetinmek istiyorum. Son bölüm hatime, yani son, sonuç. Bu bölümde kitabın bütün şifresini çözmüş yazar. Elbette çözülmemiş karakterler var fakat aslî unsuru yerli yerine oturtmuş ve okuru rahatlatmış. Şaşırtıcı bir son diyebiliriz buna. En azından beni ters köşe yaptı. Daha basit kurgulanmış bir son beklerken sürrealist bir sonla karşılaşmak yazarın beyninin o kadar da basit çalışmadığının en güzel örneğini oluşturmuş kanaatimce. Muhip Muhabbetoğlu ve Sine’nin hikâyeleri de böylece nihayete erdirilmiş.

Çok iyi, duru, sade, yalın bir anlatımı var yazarın. Bu tür bir anlatı daha akıcı anlatılamazdı sanırım. Cümle yapılarından seçilen kelimelere kadar gayet başarılı. Diyaloglarda bazen eğreti duran birkaç nokta dışında bir problem görmedim kitapla ilgili. Karakterler bazında da başkarakter Sine gerçekten çok iyi işlenmiş. Hayret karakterinin üzerinde biraz daha durulsaydı daha mı iyi olurdu acaba, diye sormaktan kendimi alamıyorum sadece.

Bir anlam arayışında olan kimsenin felsefesiz bunu yapmaya çalışması çok kolay bir şey değildir. Bu yüzden içinde felsefe olgusu da olan bir kitabın bu üslûba sahip olması kitabın okunma oranını da artıracaktır. Rüyet yeni bir kitap. Geçtiğimiz Nisan ayında yayımlandı Yapı Kredi Yayınları’ndan. Fakat şimdiden, yılın en iyi romanlarından biri olacağını söyleyebilirim.

Mehmet Akif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif10