İnsan ve içindeki sesler

Sadece bir tür olarak roman yoktur, onu hepimiz okuruz ama kimini okuduğumuzda çok zevk alırız, kimini okuduğumuzda nitelendiremediğimiz duygular içerisine gireriz. Kimini okuduğumuzda “bu neydi şimdi” de diyebiliriz. Kimini okuduğumuzda etkileri uzun süre devam edebilir. Ancak sevdiğimiz ya da sevmediğimiz birçok romanın bize verdiği bir mesaj vardır. Bazı romanlar tek bir mesajı upuzun bir kurguda işler. Bazı romanlarda ise birçok mesaj, birçok duyguyla tek bir kurguya yedirilmiştir. İşte o romanlardan biri İçimizdeki Şeytan. Romanı okumaya başladıktan sonra “bu romandan şu alınır” diyorsunuz, ama sayfaları çevirdikçe, “hayır, şu da alınabilir” demeye başlıyorsunuz. Hülasa, İçimizdeki Şeytan, içinden sosyal, kültürel, ahlaki ve duygusal birçok mesajı alabileceğimiz çok sağlam bir roman.

İçimizdeki Şeytan’da bir önceki paragrafta değindiğim başlıklar altında, okurken bir hikaye gibi gelen, ancak altlarında gerçekliği tartışılmaz derin trajedilere değiniyor Sabahattin Ali. Romanın başkarakteri Ömer’in, vapurda Macide’yi görmesi ve Macide’ye açılacakken uzak akraba çıkmaları ile başlıyor hikaye. Ömer Macide’yi seviyor, (ya da sevdiğini düşünüyor). Ömer’in zihni hep “onunla karşılaşmamızın bir anlamı var, daha önceden kesinlikle tanışıyor olmalıyız” gibi fikirlerle dolu, bir yerde bu hissiyatı doğru da çıkıyor, Ömer, Macide’yi mutlu edemeyeceğini, Macide’nin ancak kendini düzeltmesine bir vesile olabileceğini anlıyor hikayenin sonunda. Ancak Ömer bu vesileyi de değerlendirmiyor. Macide İstanbul’da konservatuar okumak için kaldığı teyzesinin evinden, babasının ölümüyle birlikte ayrılmak zorunda kalıyor. Gidecek hiçbir yerinin olmadığına inanan Macide, Ömer’e aşırı bir anlam yükleyip onunla birlikte yaşamaya başlıyor. Ve Macide artık Ömer’in karısı oluyor. İlk zamanlar tatlı heyecanlarla birlikteliklerini sürdürmeye, parasızlık sıkıntısını sineye çekmeye çalışsalar da Ömer’in müsrifliği, başıboş ve çocukça hareketleri, hatta Macide’yi yok saymaya kadar giden düşüncesizlikleriyle, daha roman bitmeden ayrılıyor Ömer ve Macide’nin yolları. Romanın sonu, Macide için yeni bir hayat kapısı açsa da, Ömer için maalesef hüsran oluyor.

Romanda, yanlış arkadaş seçimlerinin maddi ve manevi büyük kayıplara neden olduğu, ahlaki temelleri ezen bir kültürel hayatın rezillik ve perişanlıktan başka bir şey getirmeyeceği, müsrifliğin insan ilişkilerinin temeline bomba döşediği, bir insanın hayatını birleştireceği insanı seçerken birden fazla kez düşünmesi gerektiği gibi birçok sosyal ve ahlaki mesajlar veriliyor. Roman, kurgusu, toplumsal ve edebi tenkitleri itibariyle kendi dönemine ait olsa da, verdiği mesajların bir zamanı yok. Hepsi her zaman geçerli olan ibretler.

Romanın adının İçimizdeki Şeytan olmasının sebebi ise, kurgudan anladığım kadarıyla, Ömer’in içgüdülerinden hareketle yaptığı hatalardı. Ömer, herkesin ve kendisinin içinde ona hata yaptıran, ayaklarını bir yerlere doğru sürükleyen, bazen doğru yol gösterip, bazen hayatını mahveden bir şeytan olduğuna inanıyordu. Aslında Ömer, içinde ona iyilik emreden sesle, kötülük emreden sesi birbirinden ayırt etseydi, belki de kitabın sonuna hapse düşmeyecekti. İçimizdeki yol gösteren sese, kimileri altıncı his der, kimi bilinç altı, kimi öz.

İşte bu öz benliğin sesiyle nefsini birbirinden ayırsaydı Ömer, Macide ile gerçekten mutlu olabilecekti belki de. Keza, ilk sayfada vapurda onu Macide’ye yakın hissettiren, Macide’yi sevdiren, aile olmak istettiren, Ömer’in öz benliği, çarşıdan çorap çaldıran, bir memuru tehdit ettiren ise nefsiydi. Birçok mesajın yanında roman okura, insanın içindeki sesleri birbirinden ayırması gerektiği mesajını veriyor.

Hem dil, hem kurgu olarak son derece yalın ve güçlü bulduğum bu romanı okumak benim için çok zevkli oldu. Kitabı okumak isteyen herkese keyifli okumalar diliyorum.

Nidâ Karakoç
twitter.com/nida_karakoc

Ömrünün sonuna doğru Immanuel Kant

Birçoğumuz için lisedeki felsefe dersleriyle başlayan Immanuel Kant’ı tanıma serüvenimiz, felsefeyle özel olarak ilgilenmeyen daha az bir kısmımız için, sanırım, İsmet Özel’in Sebeb-i Telif şiirindeki dizeleriyle devam etmişti: “Üstümde yıldızlı gök demişti Königsbergli/içerimde ahlâk yasası.”

Kant’ın felsefe tarihindeki yerinin önemini anlatmaya gerek yok; fakat Kant kimdir, kısaca tanıtmakta fayda var. Alman felsefesinin kurucu isimlerinden biridir Kant. O zamanlar Prusya olarak adlandırılan ülkenin Königsberg şehrinde doğmuştur ve ilginçtir ki 79 yıllık ömrünün sonuna kadar bu kasabadan dışarı çıkmamıştır.

Ansiklopedik bilgilerle devam edecek olursak; modern felsefenin gelişim seyrine uygun olarak bilgi kuramını ön plana çıkartmıştır. Kant'ın gözünde bilim, liderleri kesin olan ve yöntemleri, ancak Hume'unki gibi felsefi bir kuşkuculuk benimsendiği zaman sorgulanabilen evrensel bir disiplindir. Bilim yansızdır ve nesneldir.

O, felsefedeki ilk ve temel misyonunun bilimi temellendirmek, daha sonra da ahlâkın ve dinin rasyonelliğini savunmak olduğuna inanmıştır. Bu amacı gerçekleştirmek için, hem Descartes'ın rasyonalizminden ve hem de Hume'un empirizminden önemli gördüğü öğeleri alarak, transsendental epistemolojik idealizm diye bilinen kendi bilgi kuramını geliştirmiş, yükselen bilimin felsefi temellerini gösterdikten sonra, özgürlük ve ödev düşüncesine dayanarak Hristiyan ahlâkını savunma çabası vermiştir. O, fenomenal gerçeklikle, yani bizim duyular aracılığıyla tecrübe ettiğimiz dünya ile numenal gerçeklik, yani duyusal olmayan ve hakkında bilgi sahibi olunamayacak dünya arasında bir ayrım yapmıştır.

Kant, öğretisiyle bilimsel bilginin olanaklı olduğunu göstererek, Newton fiziğini temellendirir.

Yine İsmet Özel’in Üç Frenk Havası adlı şiirindeki “bize ne başkasının ölümünden demeyiz / çünkü başka insanların ölümü / en gizli mesleğidir hepimizin / başka ölümler çeker bizi / ve bazen başkaları / ölümü çeker bizim için” dizelerinden yola çıkarak şu anda bahsettiğim kitabın oldukça ilgi çekici olduğunu söylemeden edemeyeceğim. Bu durum Kant’ın felsefe tarihindeki öneminden ziyade, meşhur bir tarihi kişiliğin son yıllarını temel alması ve o yıllara en yakından tanıklık edilmesi açısından önemli olduğunu düşünüyorum.

Şunu söylemekte fayda var, bu kitap her ne kadar Thomas de Quincey tarafından derlenmiş olsa da Kant hakkındaki hemen her şeyi Alman Wasianski, Jachmann, Borowski ve başka kişilerin anlatılarından alındığını görüyoruz. Özellikle Wasianski’nin anlatıları ve anıları ön plana çıkıyor çünkü Kant’ın son anına kadar yanında olması sebebiyle, filozofun hemen her şeyini öğrenebiliyoruz. Thomas de Quincey’in ise Kant’ın üniversitede ders verdiği zamanlardaki öğrencisi ve aynı zamanda onun yazmanı olduğunu kitaptan öğreniyoruz.

Quincey bunun bir Kant biyografisi olmadığını söylüyor ancak kitabın başlarında filozofun kısa bir biyografisine değinmeden de edemiyor. Hem Kant’ın kısa yaşam öyküsünden hem de son yıllarını nasıl geçirdiğinden öğreniyoruz ki aslında filozof, tahmin ettiğim gibi asosyal, evinden pek çıkmayan ve tek başına yaşayan biri değil. Bunu sadece Kant’ın son yıllarının anlatıldığı kısımlardan öğrenmiyoruz; çünkü her ne kadar bu bir biyografi kitabı olmasa da bir kişinin son yıllarındaki davranışlarını/davranış değişikliklerini anlatmak için o kişinin önceki yıllarda da nasıl davrandığını okura aktarmak gerekir. Bu kitap da bu minval üzere oluşturulmuş. Derleyici ve anı sahipleri ister istemez kısa bir biyografi kitabı ortaya çıkarmışlar.

Bölümler halinde oluşturulan kitap keskin geçişler halinde ilerlemiyor. Her bölümde Kant’ın günlük hayatındaki bir kısma değinilirken ufak ufak günün kalanında neler yaptığından da bahsediliyor. Kısa bir Kant biyografisinden sonra işin magazinsel boyutu başlıyor okurlar için. Kant’ın yemek davetlerinden, bu davetlerde konuşulanlardan, kimlerin bu yemeğe davet edileceğinden bahsedilen ikinci bölümde aslında Kant’ın ne kadar eğlenceli bir karakteri olduğunu görüyoruz ve şaşırıyoruz. Hatta bu yemeklerde kendinden pek az bahseden Kant, konuyu kendi başlattığı felsefi akımlara ya da eğiticilikle ilgili konulara hiç getirmezmiş. Daha çok kafa dağıtmak etkinliği gibi görebiliriz Kant’ın yemek davetlerini: “…Onun sohbet tarzı daha çok kafa dağıtma üzerine olup eğiticilik meselelerinden uzaktı. Öyle ki hem onunla tanışma fırsatı bulmuş hem de çalışmalarını incelemiş bir yabancı, bu candan ahbaplığın Soyut Felsefe’nin kurucusu olan dâhiye ait olduğuna inanmakta güçlük çekebilirdi.” Kitabın başlarındaki bu pasajdan aslında Kant’ın birçok özelliği çıkarılabilir diye düşünüyorum.

Daha sonra Kant’ın günlük rutinleri, sabah kalkışı ve kahvaltısı, sabahki ilk okumaları, akşam uyumaları, odasının bir tasviri gibi konuların yer aldığı bölümler geliyor. Bu tür bilgiler kitabın her sayfasında okurun karşısına çıkabilir. Bu tür magazinsel bilgiler tabii ki birçok kişiyi kitaba çekecektir ama sonraki bölümler daha da ilgi çekici diyebilirim. Çünkü Kant’ın zihinsel çöküşünün başlaması, bu durumun filozofun düşüncelerine etkisi ve bu durumdan ötürü Kant’ın günlük rutinlerinin nasıl değiştiğine dair bölümler gelmeye başlıyor. Bu bölümler, hatta kitabın tamamı ölüm kavramıyla da ilgili olduğu için müthiş bir lirizmle yazılmış. Özellikle zehir gibi bir zekânın çökmeye başlaması okurun içinde bir burukluk oluşturacaktır: “Akli melekelerinin kötüleşmesinin başka bir işareti de zaman mefhumunu kaybetmeye başlamasıydı. Bazen bir dakika, hatta abartmıyorum, çok daha az süre alacak olan bir meseleyi kavraması usandırıcı bir sürece dönüşürdü.” Zamana azamî derecede önem veren ve günlük rutinlerinde beş dakikanın bile inanılmaz önemli olduğu Kant için bu çöküş, tabii ki bütün hayatını değiştirmeye başlamıştır.

Kant’ın son yıllarından bahsederken elbette onun çevresindekilerden de bahsedilmelidir. Mesela sürekli yanında bulunan hizmetçilerine de bir bölüm ayrılmış kitapta. Uşak Lampe üzerinden Kant’ın ev içi durumlarının ne halden, yaşamının son anlarında ne hâle geldiğini okumak mümkün. Ancak evin içini oldukça detaylı gördüğümüz kitapta Kant’ın kardeşi veya çocuğu hakkında hiç bilgi göremiyoruz. Hatta ben filozofu hiç evlenmemiş ve akrabası olmayan biri sandım, sadece kitabın sonlarındaki birer cümleyle yer alıyor bu kişiler. Bu açıdan kitap biraz eksik; ancak filozofun en yakınındakiler anlatılacaksa bu son derece doğru bir bakış açısı.

Ketebe Yayınları’ndan neşredilen, incecik, 68 sayfalık bu kitap hakkında aslında çok daha fazla yazabilirim ancak kitabın tüm büyüsü kaçar o zaman. Bu kitabı okumak için Kant’ın adını bir kez olsun duymak yeterli. Felsefeyle ilgilenmeye hiç gerek yok çünkü tamamen okurun merakını giderecek bir kitap Immanuel Kant’ın Son Günleri. Çok rahat okunabilen ve iyi çevrilmiş bir metin aynı zamanda. Filozofun kişiliği ve rutinleri hakkında birçok temel nokta öğreniliyor. Cömertliği, zaafları, ölüme bakışı, ilginç ritüelleri, yaşamının son zamanlarındaki rüyaları, hastalıkları… Eser adının hakkını veriyor diyebiliriz kısaca.

“Königsberg şehri daha önce, Kant’ınki gibi eşsiz ve muazzam bir cenaze törenine asla şahitlik etmemişti “ denecek kadar sevilen Kant’ı, kitabı okuyan birçok kişi sevip, eserlerine ilgi gösterecektir.

Mehmet Akif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif10

Her insan farklı bir daldan tutunur hayat ağacına

"Mal da yalan, mülk de yalan

Var biraz da sen oyalan."
- Yûnus Emre

Yalan dünyada ölüm kadar evrensel bir gerçek yok. Hakkında ne söylenirse, ne yazılırsa kendimizden bir şeyler bulmak kaçınılmaz. Toprak da öyle sade ve bize ait olan gerçekleri anlatan bir kitap. Paulstadt şehrinin mezarlığında yaşayan ölülerin, mezarlarının başına oturmuş da hiç ölmemiş gibi dünyaya bir iç çekişin, bir öfkenin bazen de bir sitemin sesini duyurmuş yazar. Robert Seethaler bu kitabı yazdığı sırada New York Times'a verdiği bir röportajda, hayatın geriye dönüp baktığınızda size kalan bir kaç andan ibaret olduğunu söylemiş ve bu kadar basit bir şey olduğu üzerinde ısrar etmiş. Kitapta da tıpkı o ısrar ettiği basitlikte anlatmış yaşamı. Kitap kapağı da bahsedilen basitliği hissettirecek sadelikte bir tasarım olmuş. Tek bir ağaç ve etrafta insanlar, gölgeleri ve ayak izleriyle birlikte. Her birinin hikâyesi farklı. Hep yaşayanların anlattığı hikâyeleri bir de ölülerin ağzından dinlemek esas gerçeğin biraz da olsa farkına varmamızı sağlıyor.

Her insan farklı bir daldan tutunur hayat ağacına, giderken de elinde o dalla gider. Bir kadın sevilmek ister bütün özürlerine rağmen. Onu güzellikle gören birini bırakırken içinde o ilk merhamet, sevgi vardır. Gitmesinin nedeni merhametin bitmesi değildir. Yazgıdır ölümü getiren. Ne yaparsan yap ölüm gelip seni bulacaktır.

Bu yazgıda nasıl bir hayat sürdüğün önemli. Yaşamak boş olduğu kadar değerli. Sonunu seçme şansın yok, kadere teslim oluyorsun. Hastalıklar, kazalar, yaşlılık gelip seni bulduğunda ölüyorsun. Lakin merhamet etmek, destek vermek, sevmek, sevdiğini söylemek, bağışlamak senin elinde. İsimlerin bir önemi yok, insansın, diğerleri de öyle. Yazar bir kaç yerde farklı kahramanların aklında ne kendi yüzlerine ne de başkalarına ait yüzlere dair bir şey kalmadığını yinelemiş. İnsanın onursuz bir hiç olduğunu söyleyen kahramanlardan biri, onurun başkalarının bakışlarında yaşamak biterken ancak bir armağan olarak sunulacağını söyler. Eskiden insandım, şimdi dünyayım diyerek bizim gönül telimize de dokunur. Topraktan geldik, toprağa gidiyoruz bilgeliğinin kokusunu alırız satır aralarında. Yûnus Emre, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Hacı Bayrâm-ı Velî dizeleri canlanır. Biraz da aynı topraklardan olması sebebiyle olsa gerek Hermann Hesse ruhunu tadarsınız. Başka bir kahramanın geçip giden hayatında aklında kalan, eşiyle pazar günleri yatakta, çimlerin ya da karların üzerinde uzanmak. Bu küçük mutluluk, onun için her şeydi. Eli sakat olan bir diğer kahramanın öldüğünde anımsadığı, eşinin ona ilk karşılaştıklarında söyledikleri olmuştu.

"Anımsıyor musun: Okula yeni başlamıştım, öğretmenler odasında daha ilk günden elime ne olduğunu sormuştun. Sakat, yapacak bir şey yok, demiştim. Elimi eline alıp incelemiştin. Sonra pencereden dışarıyı gösterip, şu ağacı görüyor musun, diye sormuştun. Dalları sakat değil, yalnızca eğri, nedeni ise güneşe karşı büyümeleri."

Neredeyse bütün dini inançlarda ortak olan cennetten kovulma meselesine kitabın son ölülerinden Connie ile bir yorum getirmiş yazar.

"Portakal suyundan bir yudum alıp elimi Fred'in koluna koyuyorum, buranın cennet olmasına izin veremiyorsun, çünkü kovulmaktan korkuyorsun, diyorum. Kovulma korkun öyle büyük ki cennet hayalini henüz içinde gelişmeden kendinden uzaklaştırmak zorunda kalıyorsun."

Çevirmen Regaip Minareci'nin Türk dilinde yazılmış gibi okuttuğu, duru ve akıcı Türkçe'si ile kendini okutan becerisine de değinmeden geçmek haksızlık olurdu.

Mevhibe Şenel
mevhibe.senel@gmail.com

Adının ve sırrının peşine düşen insanın avazı

"Geçmişi gölgeye teslim ettim
Ve şimdi gölgeler takibimde
Ardımda bir yığın manzara
Sorgusu başladı yarının
Ufukta gün batmakta."
- Sagopa Kajmer (BPG, 2003)

Jung'un gölge motifine göre yeryüzüne gelmiş tüm insanların içinde, anlaşılması ve çözülmesi hiç de kolay olmayan ama çoğu zaman insana yön veren bir karanlık taraf var, kötü taraf. Karanlık ve kötü olan şeytan da gölge tipinin değişik bir biçimidir. İnsan için kolay kabul edilmeyen, onun gölgede kalan yanı, tehlikeli cephesidir gölge. Jung'a göre ne zaman ki insan kendi gölgesiyle yüzleşip hesaplaşmayı öğrenirse, sadece kendisi için değil dünya için de gerçek bir şey yapmış olur. Bu hesaplaşmadan sonra gölgenin çekip gideceğini düşünmek de bir yanılgıdır. "Duygularımın sonucuydum; içimdeki 'öteki' de zamanla kısıtlı olmadığı için yok olmayan taştı." der anılarında Jung. Gölge, taşlaşmış bir biçimde durur içimizde. Bize aittir, bizdendir. Tıpkı geçmişimiz gibi. O hâlde geçmişimiz, insanlığın ortak geçmişi, hatta hafıza, gölge midir?

Tarih boyunca sufiler, insanın terbiye edilebilen bir varlık olduğuna inançla yaşamışlar. Bu inançlarını ikrar etmek için bir rehbere biat vermişler. İçlerindeki karanlık ve kötü tarafla kendilerinin baş edemeyeceğini bildikleri için nasıl, neden, niçin gibi sorularla uğraşmak yerine, verilen her görevi yerine getirerek davranışlarının değişeceğini deneyimlemişler. Kimdir rehber? Allah'ın isimlerinden biri olan Rab'bin (terbiye edici) bir gölgesi olarak yetişmiş şeyhler, irşad edenler, doğru yolu gösterenler, yalnız bırakmayanlar, temizlemek için bekleyenler ve bir şey istememeyi isteyenler. Gerçek bir rehber, her talebesine farklı davranır çünkü ruhlar, nefsler ve elbette gölgeler farklıdır. Tek bir şey vardır ki bütün ruhları eritir, nefsleri tezkiye eder, gölgeleri aydınlatır: teslimiyet. Modern psikolojinin 'farkındalık' ya da 'kabullenme', erenlerin 'eyvallah' diyerek anlatmaya çalıştığı teslimiyet.

Burhan Sönmez'in Şubat 2021'de İletişim Yayınları tarafından neşredilen romanı Taş ve Gölge'de Avdo'nun hikâyesi Mardin'de başlar. Josef, gelecekte onun çok iyi bir mezartaşı ustası olacağını sezerek yanına alır. Josef Usta sadece taşlara biçim vermeyi değil, hayatına biçim vermeyi öğretir Avdo'ya. Bir mezartaşı ustasının kendi dışında kimseye ev yapmayacağını, kim olursa olsun ölülere sahip çıkacağını, gökyüzünden ve yeryüzünden her an bir işaret gelebileceği, sezgilerin insan hayatındaki yeri gibi konularda Avdo'nun zihnini karıştırmadan gönlüne fısıldar. Bir tohum eker aslında Avdo'nun yüreğine. Emindir ki Avdo usta olduğu zaman, tüm bu tohumlar meyve verecektir. Mardin'den Haymana Ovası’na, Konak Görmez Köyü'ne geçer Avdo. Mesleği dışında bütünüyle bir öteki olarak görülür. Çünkü ne oldu belli değildir köylülere göre. Bazen 'tuhaf'tır, bazen 'kitapsız', bazen de 'uğursuz'. Hayatının şekilleneceği yer bu köydür aslında. Esas yoluna buradan çıkar çünkü yeryüzüne bağdaş kurmuş lanetle, merhametsizlikle, taşlaşmış kalplerle, gölgeye dönmüş yüzlerle, zulümle, kısacası kötülüğün kendisiyle burada tanışır. Avdo, bazen biçim verdiği taşlarla bazen de görgüsüyle bir şeyler anlatır. "Konak Görmez diye köy adı mı olurmuş? Aslen Bizanslıların dilinde Konakormas olan bir kelimeydi bu, zamanla değişmişti." demesi elbette köylüler için 'sıkıntılı' ifadelerdir. Israrla devam eder, "yaşadıkları ovanın Haymana olan adının da Hırıstiyan Ermenilerden geldiğini, Ermenilerin kendilerine Hay dediğini" anlatır ve böylece sabırlar taşar. Kimdir bu Avdo? Nereden bilir bu kadar yabancı dili? Soruları cevapsız bırakmaz. "Yeri yurdu olmadığını, öksüz büyüdüğünü, küçüklüğünden beri gittiği her şehirde ayrı bir dile karıştığını, bu sayede Kürtçe, Türkçe, Arapça, Ermenice, Süryanice, Rumca öğrendiğini" söyler. Köyün erkekleri için bilmiş, yani tehlikeli biridir o. Köyün kadınlarına göreyse büyücü ya da kahraman gibidir. Kiminin kısmetini açacak, kimini alıp götürecek olan odur.

Avdo, hapiste olan Mikail Ağa ile nişanlı Elif'e âşık olur. Başçobanın oğlu Baki ile ona mektuplar gönderir. Nihayet, köyden kaçacakları gece ağanın adamlarının yağdırdığı kurşunlara önce Baki hedef olur ve orada can verir. Avdo yaralı olarak yakalanır, ağanın adamlarından birini öldürdüğü için hapse atılması kolay olur. Elif de kaderine teslim olup ağayla evlenir. Kaderine teslim olmayan bir kişi vardır burada, Elif'in kardeşi İpek. O, ablasının evlendiği gece tuttuğu gelin evi nöbetinde, şehirden köye gelen bir yabancıyla beraber kaçar. Avdo dışında romanın ikinci önemli karakteri İpek'tir çünkü İstanbul'da kendi hayatı -ve dolayısıyla roman- için yeni bir sayfa açar. Bu sayfada adı Perihan Sultan'dır ve mekânı da İstanbul'un meşhur kabadayılarından Seyrani'nin dostu Kalender Bey'in işlettiği Paris Gazinosu'dur. İdamla yargılanan Avdo, Ankara'da yıllarca cezaevinde yatar. Önce idam cezası kaldırılır, ardından af çıkar. Özgürlüğüne kavuşmasına bir ay kala bir gazete haberine rastlar. Elif, kardeşi İpek'in yanına kaçmak için geldiği İstanbul Sirkeci'de, Mikail ağanın adamları tarafından öldürülür. Böylece senelerce hapiste umut olan Elif'in kaybı, Avdo'yu İstanbul'a sürükler. Yanında gölgesi olan çocukluğu ve sabrıyla beraber.

1965’te İstanbul’a gelir Avdo. Merkez Efendi Mezarlığı’nın yanında metrûk bir kulübe görür. Caminin imamından izin alır ve ustasının da öğüdüne kulak vererek sadece kendisine ev yapma hakkını kullanır. 1984 yılına Avdo'nun hayatında ateş, taş, ruhlar ve köpeği Toteve vardır: "Ben de bir gölgeymişim, bunu yaşım ilerledikten sonra anladım. Kalpten ibaret, acının ve özlemin girdabına kapılmış bir gölgeyim işte. Ayışığı şu anda önümdeki taşı aydınlatıyor. Benim gölgem taşın üstüne düşüyor. Bu bir rüya, taş yok, ben yokum, yalnızca gölge var. Elimde tokmağın gölgesini tutuyor, keskinin gölgesinin üstüne indiriyorum. Gölgeler karanlıkta içli içli çınlıyor."

Taş ve Gölge de aslında 1984 yılında açılır. O soğuk gecede İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi öğrencisi olan Reyhan (Seyrani ile Perihan Sultan'ın kızı) Avdo'nun hayatına girer. En yakın arkadaşıyla birlikte pankart astıkları için suçlanır, karakolda günlerce şiddet görür ve Şef Kobra'nın cinsel istismarına maruz kaldıktan sonra Merkez Efendi Mezarlığı'nda Avdo'nun kulübesine sığınır. Onu arayan Şef Kobra, onu bulamayınca öfkesinden -gölgesinin hükmünden- önce Avdo'yu tokatlar sonra da onun köpeği Toteve'yi bir kurşunla öldürür. Şef Kobra öfkesi yatıştıktan ve ablasının mezarı başından ondan duyduğu öğütlerin de etkisiyle tekrar mezarlığa gider. Avdo'da özür dileyip onunla dostluk kurmaya çalışır. Reyhan'a ne kadar âşık olduğunun farkına varır. Aslında bir aşk değil, ele geçirme vardır çünkü gölgesi Şef Kobra'ya sahip olmuştur artık, bırakmaz. Şef Kobra, Reyhan'ı bir suçlu gibi ararken kendi suçlarını temizleyeceğini düşünür. Karakolda Reyhan'a defalarca buralardan gidelim, her şey hazır demiştir ve Reyhan çok zor olsa da ona inanmıştır. Bir gece, Şef Kobra'nın hazırladığı plan doğrultusunda Reyhan karakoldan kurtulur ama Şef Kobra'dan da kurtulmuş olur. Mezarlığa sığındığı gecenin sonrasında Avdo'nun cami imamına özel ricasıyla yıllar sonra açılan çilehanede saklanır. Bir derviş gibi, kırk gün sonra çıkar oradan. Artık Avdo'nun nüfusuna girmiştir, kızıdır: "Reyhan bir an onun gözlerinde kendisine benzeyen bir bakış yakaladı, sevgi denen cevherin insan bedeninde çoğalıp başka bedenlere aktarıldığına dair bir bakış."

Burhan Sönmez, kitabın sonuna doğru okuyucuyu insan-mekan-zaman arasında iyice derinleştiriyor ve 1938 ile 2002 yılları arasında gezdiriyor. Asteğmen Adem Giritli’nin anıları çıkıyor karşımıza. Romanın henüz başında Avdo'nun Mardin'de mezar taşı yaparken okura ekilen Yedi Adlı Adam tohumu, bu sayfalarda iyice renkleniyor. Çünkü Yedi Adlı Adam, Dersim Harekatı sırasında Fırat kıyısında yaralı bulunan, belleğini yitirmiş bir kimse. Adının Haydar olduğunu söyleyen de var, Ali olduğunu söyleyen de. İşte bu kimsenin bir toprağı yok, her yere yabancı ve çok dilli. Her gittiği yerde diline dil, dinine din ekliyor. Josef Usta onun 'gavsono' olduğunu anlatıyor Avdo'ya, "Kendi toprağından kopan, başka toprağa savrulan kişiye denir. Rüzgârın önündeki yaprak gibi. Toprağını yitirmek belleğini yitirmektir. İsa bunu tersinden yaşadı, önce belleğini sonra toprağını yitirdi, rüzgâra kapılmış, oradan oraya dolanıyor." der. Yedi Adlı Adam: Ali, Haydar, İsa, Musa, Muhammet, Yunus, Adem... Ve onun gezdiği topraklar: Kudüs, Kahire, Girit, Atina, Roma ve İstanbul... O öldüğünde Avdo'ya mektupları kalıyor ve mektupların peşine düşmek de Reyhan'ın oğlu Baki'nin işi oluyor. Elif ve Miskal de okurun yeni tanışacağı karakterler. Yedi Adlı Adam ile Asteğmen Adem Giritli’nin yolunun kesiştiği sayfalar, okur için unutulmaz bir edebi lezzet sunuyor. Bu esnada Türkiye'nin değişen yapısını da toplumsal ve siyasal gelişmeleri hatırlatarak yapıyor Burhan Sönmez.

Taş ve Gölge; âlemin sırrından ziyade kendi sırrının peşine düşen, adını arayan, taşlaşmamak için gölge olmayı tercih eden mezartaşı ustası Avdo'nun hikâyesi. Çok derin, çok sarsıcı... Avdo, ona söylenmesi için arar adını. Dolu dolu, sevgiyle adının söylenmesini ister. Bir insana adını tüm anlamlarıyla ve karşılıksız-koşulsuz sevgisiyle kim söyler?

Mezarlıkların hayatımızın tam ortasından görünmez yerlere çekilmesi, insanların geçmişlerinden korkmalarıyla ilgili olabilir mi? Bir mezarlığı ziyaret etmekle hafızamızı yoklamak arasında hiçbir fark yok. İnsan ömrü boyunca adının, geçmişinin ve varlığının anlamını arar. Burhan Sönmez'in son romanı Taş ve Gölge, avaz avaz bunu anlatıyor. Bir Anadolu masalını dillendirerek, bütün ruhları kuşatarak...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Futbol sadece akıl ve strateji oyunu değildir

Eduardo Galeano’nun harika kitabı Gölgede ve Güneşte Futbol’u (Can Yayınları) anmak için bundan daha güzel bir zaman olamazdı. Belki de ilk kez bu kadar kendinden memnun ve hiç olmadığı kadar sportmence mücadele eden, hiç olmadığı kadar keyif alarak oynayan oyuncularımız var. Bir de seyircili oynadığımızı düşünün! (Belki de seyircisiz oynamak yarıyordur bize, kimbilir!).

Gerçi Galeano için, “Seyircisiz bir maç müziksiz dans etmek gibidir”. Fazlasıyla haklıdır bunda ama bu durumun yaradığı takımlar olabileceğini de düşünmemiz gerekir. Üzerindeki “milli baskıyı” gereğinden fazla hissederek oynadığı oyunu keyifsiz bir güç mücadelesine, anlamsız bir savaşa çeviren, estetiksiz bir kuvvet teşhirinden kurtulmak kimi takımlara iyi geliyor olabilir! Bu konuda şöyle yazar Galeano: “Savaşın yüceltilmiş bir şekli olan futbolda şortlu on bir adam, semtin, kentin ya da ülkenin kılıcıdır. Zırhsız ve silahsız bu adamlar, seyircilerin içindeki şeytanı açığa çıkarırlar, takımlarına olan inançlarını ise perçinlerler.”

Seyircisizlik, yalnızca kendisi için oynamak gibi bir ağırlığından kurtulma şansı verebilir ki bu bizim gibi takımlar için belki de bulunmaz bir nimettir! Ve belki de seyircisizlik, bir dünya insanın içindeki şeytanı açığa çıkarmasına izin vermediği için oyuncularımıza kendileri olma fırsatı vermiştir. Sebep her neyse, milli takım hiç olmadığı kadar gurur veren bir oyun oynuyor ve bu çok şaşırtıcı! Her zamanki gibi izleyen gözlerimiz tuhaf ve farklı bir şeylerin olduğunu hissediyor tam olarak açıklayamasa da.

Uğur Meleke, Hürriyet’teki yazısında, takımın son iki maçının büyük bir kırılma ve yeni dönemin habercisi olduğunu yazmış: “Norveç maçında bir devrin sona erdiğini gördük” diyecek kadar önemsemiş durumu ve şöyle devam etmiş: “Güzel bir oyuncu grubumuz var: Güler yüzlü, olumlu, centilmen. Hollanda ve Norveç’i harika skorlarla geçtiler. Ancak tüm bunların dışında heyecan verici bir şey var bu takımda. Çeyrek yüzyıllık ezberlerimizi bozuyorlar adeta. Biz mesela hep topa sahip olan, yeteneklerine güvenen, sahaya terinin son damlasına kadar bırakıp şanssızlıkla kaybeden taraf zannederdik kendimizi. Oysa iki maçtır rakipler bir fazlasını yapmak zorunda kalıyor hep. Bizse akılcı oynayan tarafız. Onlar yüreğini koyuyor sahaya artık. Bizimse bir stratejimiz var. Topa onlar sahip oluyor, yetenek sergiliyor; biz kazanıyoruz! Bu bizim daha önce şahit olmadığımız bir şey. Ezber bozan bir şey.”

Üzerinde düşünmemiz gereken bir durum olduğu aşikâr. Ama ben nedense hiç olmadığımız kadar gerçekçi ve akılcı davrandığımızı söyleyen Uğur Meleke gibi düşünmüyorum. Söyledikleri yanlış olduğu için değil eksik olduğu için. Bence de gerçekçi ve akılcıydık ama hem Hollanda hem de Norveç maçında zannedildiği kadar akılcı ve strateji içeren bir oyun oynamadık. Tam tersine, hem Hollanda ve hem de Norveç bize kıyasla fazlasıyla akılcı, fazlasıyla rasyonel ve fazlasıyla stratejiklerdi ve bence tam da bu nedenle kaybettiler. Bunun dışında bir yolları ve çözümleri olmadığı için aynı sonuçsuz çabayı sarf edip durdular. Beklenmeyenle karşılaştıklarında beklenmedik bir tepki geliştiremediler. Çünkü futbol hiçbir zaman sadece akıl ve strateji oyunu değildir. Öyle olduğu gün bütün anlamını yitirmiş demektir.

Geleano, kitabında bir ara profesyonel kalecilik yapmış olan ünlü yazar Albert Camus’nun küçüklükten beri hep kaleci olduğunu yazar. Çünkü kaleciyken ayakkabıları daha az eskimektedir. “Fakir bir ailenin çocuğu olan Camus için sahalarda koşmak bir lükstü. Her gece büyükannesi ayakkabılarının tabanını kontrol eder, eskimiş bulursa döverdi.”

Kalecilik tecrübesi Camus’ya hayata dair çok şey öğretmişti. “‘Şunu öğrendim ki’ diyordu Camus, ‘top birine hiçbir zaman beklediği yönden gelmiyor. Bu bana hayatta çok yardımcı oldu, özellikle de büyükşehirlerde insanlar göründükleri gibi olmuyorlar.”. Futboldan bir şey daha öğrenmişti Camus: “Kazandığında çok sevinmemeyi, kaybettiğinde de yerinmemeyi öğrendi.”

Bizim takım, yeterince gerçekçi ve akılcı değildi ama bugüne kadarki en akılcı ve gerçekçi futbolunu oynadı. Fakat bu oyunda top hiçbir zaman beklenen yönden gelmediği için uzun bir tecrübeyle kazandığımız akıl dışılığın getirdiği şans ve gerçekçi olmamanın sağladığı düşünülemeyeni düşünebilir olma çok yardım etti. Diğer bir deyişle futbol, akılla duygunun, stratejiyle hayalin birleşmesine, tıpkı hayat gibi yeteneğin ve çalışmanın yetmediği bir alana ihtiyaç duyar ama bunlardan bir taraf dengesiz şekilde yetersiz kalırsa diğer tarafa ne kadar yüklenirsek yüklenelim sonuç hüsran olmak zorundadır. “Terinizi son damlasına kadar sahaya akıtsanız da” işe yaramaz.

Bu defa fark işte burada gizliydi, yani bugüne kadar hep yaptığımız ama sonucu değiştirmemize yetmeyen, yürekten oynama, gereksiz riskler alma, herkesin kendi topunu oynaması, estetik yaratıcılık, gerçekçi olmama gibi hasletlerimiz ilk kez sonuca olumlu anlamla etki edebilir hale geldi. Bu durum tam da bu ülkenin ihtiyaç duyduğu ve kendi farkını ortaya koyabileceği bir şeye karşılık geldiğinden son derece önemli oldu. Yani, kendimizde varlığını hep hissettiğimiz bir takım meziyetlerimiz ve içsel bir gücümüz var şüphesiz ama bütün bunların sonuca dönüşmesi için akla, stratejiye ve bilgiye ihtiyacımız var. İman gücü ancak akılla birleştiğinde hayata geçirilebilir bir niteliğe dönüşüyor. Yurt dışında oynayan oyuncu sayısının çokluğu Şenol Güneş’in yaklaşımıyla ihtiyaç duyduğumuz bu rasyonelliği kazandırmış olabilir.

Tıpkı bu ülkede gerçek bir düşünceye ulaşmak için doğunun ve batının birikiminden eşit derecede yararlanmanın bir zorunluluk oluşu gibi futbolun da başarısı duyguyu ve aklı ne eksik ne fazla bir karışımla sahaya yansıtabilmeye, topun hiçbir zaman beklediğimiz taraftan gelmeyeceğini bilen bir açık uçlulukla ama aynı zamanda yeterince çalışır, düşünür, akılcı davranırsak her zaman istediğimiz tarafa gönderebileceğimiz bir anlayışa ihtiyacı vardır. Futbol, gölgeli ve güneşli bir oyundur ve tam da bu nedenle en başarılılar ne Batılı ne de Doğulu, ne gereğinden fazla soğuk ne de gereğinden fazla sıcak ülkeler değil aynı anda her ikisi olabilen, hayalle realiteyi birleştirebilen ülkelerdir.

Ve milli takım Şenol Güneş’le birlikte çok önemli bir şey öğrendi: “Kazandığında çok sevinmemeyi, kaybettiğinde de yerinmemeyi.” Bu durum, duygusal dengesizliği bastırdı ve akılcılıktan kolaylıkla sapma eğilimlerimizi sürekli olarak kontrol altında tutabildi. Yeni bir his ortaya çıktı: rakibin yenilgisinden çok kendi zaferinden zevk alma hissi. Galibiyetleri ötekinin aczine değil kendi oyununa bağlama zevki.

Kısacası, milli takım bunu yapmaya devam ederse futbol gerçekten de asla sadece futboldan ibaret olmayabilir.

A. Erkan Koca
twitter.com/ahmeterkankoca

Bir sözcükten, bir kavramdan çok daha fazlası: Ev

“Eviniz nerede?” diye sorarız birbirimize. Nerede oturuyorsunuz? Vardır bu sorulara verdiğimiz cevaplar, Piyalepaşa, Sütlüce, Nişanca. Bir beton yığını olarak evimiz herhangi bir şehrin herhangi bir semtinde yer alır. Böylece “eviniz nerede?” sorusuna verecek cevabımız olur. Bu soru yerine “eviniz ne?” diye sorsalardı, epey düşünürdük. Ev, gerçekten birkaç yüz bin liraya satın aldığımız mimari bir yapıdan mı ibaret?

Ev’de Nermin Yıldırım, Seher karakterinin yaşadıklarıyla, bireyin evinin ne olduğunu sorguluyor. Hiç kuşkusuz ev, bir sözcükten, bir kavramdan çok daha fazlası. Ev, aitlik demek. İnsan, maddesel dünyada tanımlı mükemmel bir eve sahip olsa da, kendini o eve ait hissetmedikçe, kendi mana aleminde ev tanımını yapamıyor. Romandaki tatlı-sert karakter Seher de, hayatı boyunca birçok evde yaşayıp, hiçbirine ‘evim’ diyemeyenlerden.

Kitaba Portekiz’in Porto şehrinden, Seher’in kilometreler sürecek yürüyüşünün en başından başlıyoruz. Ancak Seher’in hikayesinin başlangıcı Porto’da değil, çocukluğunda. Seher, anne-babası ayrı olduğu için, çocukluğunu akrabalarının evlerinde geçiriyor. Dedesi, dedesinin ölümü üzerine halası, amcaları. Bunların içinde Seher’in en benimsediği yer dedesinin yanı. Anne ve babasından ayrı olmanın üstüne bir de dedesinin ölümü, çocuk kalbine ağır geliyor. Ve bundan sonra kaldığı hiçbir evde, ona çok müşfik davranılsa bile, aitlik duygusunu tadamıyor.

Seher’in yürüdüğü yol: Camino de Santiago. Portekiz’in Porto şehriyle, İspanya’nın Santiago şehri arası. Seher bu hac yolunu yürürken sadece fiziksel değil, zihinsel ve manevi bir yürüyüş de yapıyor. Yürüyüşünün en başında zihninde ve ruhunda yaşadığı duyguların verdiği acıyı son kertesinde taşıyan Seher, kat ettiği her kilometrede farklı bir soru işaretini, attığı her adımda başka bir derdini yollara döküyor. Seher’in intihara, ölüme yürüdüğünü zannettiği bu yolun sonu, Seher’in ait olduğu yerde, evinde bitiyor.

Üniversite yıllarında tanıştığı arkadaşı Kader’in ölümü, ve Seher’in içten içe bilmesine rağmen bu ölümün intihar olmadığını kanıtlayamaması, Seher’in kaybettiği Kader’ine daha çok bağlanmasına ve zihninde intihar düşüncesinin filizlenmesine neden oluyor. Yolunun sonunda intihar etmeye kararlı olan Seher, yalnız yapmak istediği bu yürüyüşte çok istemesine rağmen yalnız kalamıyor. Yürüyüşüne başladığında, biraz da zoraki bir şekilde ona katılan arkadaşı Ogo (Oğuz), Seher’in intihar etmekten vazgeçmesinde rol oynayan karakterlerden biri oluyor.

Kitabın arka kapağında şöyle bir alıntı mevcut: “… hayata tutunmak için mecbur kaldığımız bütün yalanlar günü gelince açığa çıkıyor. Ve sonra biz ölmüyoruz. Daha kötü bir şey oluyor. Öğrendiklerimizle yaşamaya devam ediyoruz.” Kurulan cümlede, Seher’in o anki psikolojik durumuna göre, gerçekleri öğrenerek yaşamaya devam etmek olumsuz yansıtılıyor. Ancak sayfalar ilerledikçe, olaylar gibi, Seher’in duyguları da pozitif bir yönde evriliyor. Ve gerçekten, Seher’in de mutabık olduğu gibi, bu dünya intihar etmeye değmeyecek bir yer. Hepimizin hayatında acı tatlı hatıralar var ve bunlarla var oluyoruz, bunlarla yaşamaya devam ediyoruz. Her şey karşıtıyla var oluyor. Ev’den, evin bir kelimeden çok, ait olunan, duygusal bağ kurulan bir yer olduğunu öğreniyoruz. Bir çatı altında sevdiğimiz, bağ kurduğumuz insanlar, eşyalar, belki bir iki iyi komşumuz olmalı. Sevdiğimiz insanlar evimize kadem basmalı. İşte bunlar olduğunda, yaşadığımızın hayat, barındığımız yerin de ev olduğunu doğruluyoruz.

Ev, daha ilk paragrafından içine çeken enfes bir roman oldu benim için. İnsanın mahzun tarafını uyaran bu kitabın, okuyacak olan herkese iyi gelmesini diliyorum. Keyifli okumalar...

Nida Karakoç
twitter.com/nida_karakoc

Sedirden L koltuğa, tandırdan mikrodalga fırına, avludan balkona: değişen ev hayatımız

"İnsan, doğduğu evi düşlediğinde, düş kurmanın bunca derinliği içinde o ilk sıcaklığa döner, madde dünyasının oluşturduğu cennetin o ılık maddesinin bir parçası hâline gelir."
- Gaston Bachelard, Mekânın Poetikası

Yaşadığımız şehirlerin ne kadar değiştiğinden söz eden birçok çalışma neşredildi son yıllarda. Ayfer Tunç'un Bir Mâniniz Yoksa Annemler Size Gelecek adlı çalışması şahsi tarihin kılavuzluğunda 70'li yıllardaki hayatımızı anlattı bizlere. Orhan Pamuk'un İstanbul: Hatıralar ve Şehir'i bir çocukluk, gençlik ve aile güncesi gibiydi İstanbul'un yollarında gezinen. Sibel Bozdoğan'ın Modernizm ve Ulusun İnşası adlı çalışması, modernleşme programının en önemli ayağının mimaride olduğunu göstermişti. Carel Bertram, merceği doğrudan eve çeviren çalışması Türk Evini Hayal Etmek'te önemli bir şeyi gösterdi: bir hayatı olan evin sokağa ve şehre hayat verişinden, yani her şeyin çıkış-oluş noktası oluşundan. Doğan Kuban'ın 2017'de meraklısına sunulan Türk Ahşap Konut Mimarisi: 17. - 19. yüzyıllar adlı çalışması, daha evvel neşredilen Türk Hayat'lı Evi eserini derinleştirircesine, Türk ev geleneğinin temel düzenini ve öğelerin yerleşimindeki özgünlüğünü ele alır. Sinan Logie ve Yoann Morvan, İstanbul'u bizzat çeperlerinde gözlemleyerek ortaya İstanbul 2023 adlı çalışmalarını sunarak kontrolsüz büyümenin ne olduğunu sarsıcı biçimde aktarmışlardı. Son olarak Uğur Tanyeli'nin Mimar Sinan: Tarihsel ve Muhayyel'inden bahsetmek elzem. Türkiye’deki popüler Mimar Sinan algısı üzerinden farklı, belki de herkesin taşıması gereken 'mimari göz'ü daha evvel benzeri olmayan bir çabayla sundu Tanyeli. Tüm bu ve buna benzer çalışmalar içinde 'ev'e dair olanları azdır. Halbuki değişim, bilhassa zihniyet değişimi evin içinde başlamıştır. Şehir, kent, ev üzerine çalışanlardan ziyade edebiyatçılar bu 'evren'e daha çok eğilmişlerdir. Nurdan Gürbilek hemen her eserinde evin insanı şekillendirişine işaret eder. Hem dönmeyi en çok istediğimiz yerdir ev hem de kaçmak istediğimiz. Bunu edebiyatın tüm malzemeleriyle ve hakkıyla irdelemiştir kendisi. Vitrinde Yaşamak: 1980'lerin Kültürel İklimi (1992), Ev Ödevi (1999), İkinci Hayat: Kaçmak, Kovulmak, Dönmek Üzerine Denemeler (2020) zevkle okunan, zenginlik katan eserlerdir.

Sinema, mimari, modern sanat, göç ve göçmenlik, mekân ve kent antropolojisi üzerine çalışan Seyhan Kurt'un Haneden Ev Haline: “Türk Evi"nde Mimari, Düzenleme, Pratik adlı çalışmasını görünce gerek ismi gerek kapağı sebebiyle büyük heyecan duydum. Evlerimizle ilişkimize dair yazılmış kitaplara özel ilgi duymak, pek çalışılan bir alan olmadığı için hasret çekmeyi de beraberinde getiriyor. Bu sebeple çalışmanın tanıtım metnindeki "evle ilişkimizin edebiyattaki yansımaları eşliğinde, kendisi de edebi zevkle ve 'ev sevgisiyle' yazılmış bir kitap" cümlesini cezbedici bulup hemen kitabı aldım, birkaç gün içinde zevkle okuyup bitirdim.

Seyhan Kurt, Türk evinin dönüşümünü anlatmaya nesnelerden başlıyor. Duvar saatleri, vitrin, perdeler, danteller, mikrodalga fırınlar, Amerikan mutfaklar, mobilyalar bir yanda; sedir, avlu, tandır, ocak, taşlık, yüklük, gusülhane, kapılar, tokmaklar, kim geldi pencereleri diğer yanda. Hepsi, Emmanuel Levinas'ın "Ev insanın dünyayı yarattığı ve dünyayla ilişki kurduğu yerdir" cümlesine şerh düşercesine zihniyet dönüşümüyle birlikte okunmaya çalışılıyor. Böylece sedirden L koltuğa, avludan balkona doğru sıkışmamızın öyküsü de ortaya çıkmış oluyor. Geleneksel yaşamımızın seyrini daha net biçimde görebilmek için gündelik pratikleri araştırmamız gerekir. Hangi nesneyle nasıl bir ilişki kurulmuş, o nesne hayatta nasıl bir karşılık buluyor... Mesela biz çoğu zaman nostaljik duygularla kapı tokmağına fotoğraflık bir gözle bakıyoruz. Seyhan Kurt, 'ilk karşılaşma'yı hatırlatıyor. Tokmak, ses ve kapı. Misafirle, ötekiyle buluşma anı. Önce ses duyuyoruz, sonra sesi duyuranın kendisini. Duymaktan, görmeye geçiyoruz sonra ama duyarken, bir şeyler hissetmeye de çalışıyoruz. Yazarın edebiyatımızdan çekip çıkardığı misaller pek lezzetli. Abdülhak Şinasi Hisar, Türk Müzeciliği kitabında şöyle derinleştiriyor kapı tokmağı meselesini: "Bize gelenlerin kim olduklarını, çaldıkları tokmağın çıkardığı seslerden duyar ve anlarız. Kimi sert, kimi munis, kimi ümitli, kimi meyus çalar... Herkes, çıkardığı seste; biz dinlersek, kendi sesini duyurur; biz duyarsak, kendini söyler."

Ahmet Hamdi Tanpınar'ın Beş Şehir'inde, Bursalı annelerin çocuklarının yaşını mekanlarla ilişki kurarak bulduklarını görürüz. "Oğlum Orhaniye'nin yapıldığı sene doğdu" ya da "Bizim kız Muradiye'nin yapıldığı sene doğdu" gibi cümleler, insanların mekanlarla olan bağlantısını ortaya serer. Yönetmenliğini Orhon Murat Arıburnu'nun yaptığı Tütün Zamanı (1959) filminde de tütüncülük yapan iki köylü arasındaki diyalogda buna benzer bir diyalogla karşılaşırız. Bekir Efendi, Kavalalı Recep Ağa'ya "Yaşı kaç Zeliş'in?" diye sorar. Ağa, Hocazadelerin yanında yarıcı olduğu seneden başlar, karısının kardeşinin askere gittiği seneden tütünün altmış beşe çıktığı seneyi kestirir, harp yılına uğrar, afın hangi sene olduğunu sorar. İşin içinden çıkamaz ve nihayet "karıştırdım, en iyisi nüfusuma bakayım ben" der. Bunlar yalnız geçmişte yaşanan hadiseler ve sorgulamalar değildir. 1985 ve 1986 senesinde özellikle de kış mevsiminde İstanbul'da doğanların ailelerinden "Senin doğduğun sene öyle bir kar yağdı ki İstanbul günlerce kendine gelemedi." sözü sıkça duyulur. Neden bu tip çağrışımlara ihtiyaç duyarız? Buna verilecek en güzel cevap Gaston Bachelard'ın nefis kitabı Mekânın Poetikası'nda mevcut: "Anılar hareketsizdir; mekânsallaştırıldıkları ölçüde sağlamlaşırlar."

Hüseyin Cahit Yalçın'ın 1938'de yayınlanan Ev ve Apartman adlı makalesini hatırlatıyor Seyhan Kurt. Bizim, evlerimizle olan derin, hassas, mütevazi ve samimi ilişkinin bütün kökleri bu makalenin bir paragrafına sığmış gibi. "Bir odanın kapısını açtığım zaman, burada babam doğmuştu, bir sofaya çıktığım zaman, burada halam gelin olmuştu, bahçeye çıktığım zaman, bu kayısı ağacını dayım dikmişti, geniş ocaklı, Malta taşı döşeli mutfağa girdiğim vakit, teyzem mektebe başladığım gün burada lokma dökmüştü diyemezsem ben aile hayatının esrarlı ve füsunlu bağlarını ruhumda duyamam" demiş Yalçın. Çünkü o yıllarda gittikçe kendini gösteren modern apartmanların ve modern ev içlerinin kimilerini rahatsız edişi, kimilerine de batılılaşma ümidi verişi net biçimde okunuyor edebi eserlerimizde. Peyami Safa da hikâyesini evlerle ve ev içleriyle kuranlardan hiç şüphesiz. "Birbirine cerahatli adaleler gibi geçmiş, yaslanmış tahta evler. Her yağmurda, her küçük fırtınada sancılanan ve biraz daha eğrilip büğrülen bu evlerin önünden her geçişimde çoğunun ayrı ayrı maceralarını takip ederim." diyor Dokuzuncu Hariciye Koğuşu'nda. Mimarların ve şehir planlamacılarının gelenekçi ya da modern gibi hizipleşmeleri doğal karşılanabilir o yıllar düşünülünce. Ama edebiyatçılarımız biraz daha hassas. Hatta, en modern görüneni bile daha hassas. Öte yandan, batıdan yorumlar da geliyor bu değişimimize. Seyhan Kurt yine ince görerek, İngiliz gazeteci-yazar Grace Ellison'ın Daily Telegraph gazetesinde yayınlanan yazılarını topyalıp derlediği An English Woman in a Turkish Harem kitabından bir paragrafa fenerini tutuyor. Ellison, İstanbul'da misafir kaldığı bir konak üzerinden, Türk ev içlerinin nasıl değiştiğini şöyle yorumluyor: "Uzun zamandır Türk evlerinde Avrupa mobilyalarını kullanmak moda haline geldi. Bu her şeyimiz alafranga olsun çılgınlığı ilk önce devlet memurlarının evlerinde başladı. Zamanla, kademeli olarak en küçük evlere kadar herkese yayıldı. Doğu'nun o güzelim nakışlarının ve eşyalarının yerini ucuz ve şatafatlı mobilyaların en kötü örnekleri almış durumda. Hâlâ bazı sabahlar uyandığımda nerede olduğumu hakikaten anlayamıyorum." diyor Ellison. Belki bu cümleleri daha anlaşılır kılabilir diyerek, Seyhan Kurt'un kitabın sonundaki ahde vefa yazısından bir dantel yorumu çekip almalıyım: "Türk evinin en önemli alâmet-i fârikalarından biri olan dantel örtüler, geçmişi gelecekten, geleneği modernlikten ve bireysel emeği kapitalist üretimden ayıran en radikal ve sembolik nesnelerdir. Modern 'akıllı' ev düzenlemelerinde kullanılan nesnelerle estetik açıdan tam bir karşıtlık yarattığı düşünülen dantel örtüler, bir zamanların soyluluk, refah ve emek göstergesi iken günümüzde zengin bir geleneğin sanatsal bir ürünü olmaktan daha çok 'köylülüğün' bir emaresi olarak görülmüşlerdir. Evlere bir daha geri dönmeyen dantel işlemeler, butik otellerin, bazı kültür merkezleri ve kafelerin perdelerinde ortamında havasına nostalji ve sıcaklık katma amacıyla kullanılmıştır."

Sedirden L koltuğa, avludan balkona, tandırdan mikrodalga fırına değişen ev hayatımızı fotoğraflar eşliğinde okumak için edebiyatla zenginleştirilmiş bir çalışma, Haneden Ev Haline. Seyhan Kurt'un bu 'mesele'mizi tek kitapla bırakmamasını temenni ediyorum. Zira "Bir yuva olarak ev, ana rahmine dönmenin, her şeye yeniden başlayacak, her şeyi yeniden kuracak olma özgürlüğünün düşsel ve temsilî mekânıdır" diyen o. Ev düşlerimiz ve eve dönüşlerimiz sürecek, ev sevgimiz hiç bitmeyecek...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf