Huzurda olma hâli

"Kardeş, sen ancak o düşünceden, o ruhtan ibaretsin. Mütebaki varlığın bakımındansa kemik ve deriden başka bir şey değilsin. Düşüncen, manevi varlığın gülse, gül bahçesisin; dikense külhana lâyıksın."
- Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî (Mesnevî: Gölpınarlı)

Bir yola bağlansa da bağlanmasa da, Anadolu'nun mayasıyla ilgilenen kimseler mutlaka büyük gönül sultanı Mevlânâ'da duruyorlar ve oradan beslenebildikleri kadar besleniyorlar. Tasavvufta gayelerden en önemlisi, bu beslenişi samimi kılabilmektir. Herkes tekke, türbe ziyareti yapabilir ve âriflerin, velilerin hayatlarıyla ilgilenebilir ancak bir yere kalp çarpıntısıyla gitmek ve kavuşunca gözyaşı akıtmak, bir büyüğü sahiden de kalbin merkezine koymak, bambaşka bir hadisedir.

Batıda doğup büyümüş, ailesinden gelen inancı benimsemiş, fakat sonra ne olduysa olmuş ve kendine başka bir yol benimsemiş kimseler hep dikkatimi çekmiştir. Aslında bu, bizim toplumumuzun bir zaafıdır. Meseleye nereden baktığımız, kabukla mı yoksa özle mi meşgul olduğumuz bu zaafın altında gizlidir. Yakın zaman önce vefat eden Shems Friedlander, bu anlamda önemli isimlerden biriydi. Kendisi bir cerrâhî müntesibi ve aynı zamanda bir Mevlânâ âşığıydı. Amerika'da başlayan yeryüzü ömrünün Konya'da nihayete ermesi bile çok ilgi çekici bir insanlık hikâyesidir. Mesela Annemarie Schimmel'in hayatı da bu anlamda tetkik edilmeli, Sâmiha Ayverdi ile mektuplaşmaları okunmalı. Onun, Süheyl Ünver ve diğer pek çok kimseyle olan kalbi muhabbetindeki gaye, birer mana güzelliği olarak telakki edilmeli diye düşünüyorum. Böyle batılı olup da bir şekilde Mevlevî yolunun yolcusu olmuş pek çok kimse var. Yeri gelmişken, Muzaffer Ozak Efendi'nin yurt dışına yaptığı seyahatlerdeki ayinlerinin ve Celaleddin Çelebi'nin bilhassa Amerika'daki talebelerinin bu anlamda bir etkisi olduğu gayet açık. Özellikle 21. yüzyıl itibariyle hem batıda hem doğuda açılan enstitülerin de insanların tasavvufa merak duymasına, giderek daha fazla ilgilenmesine ve hayatını bir şekilde değiştirmesine imkân tanıdığı ortada. Modern zamanların buhranı satın alınan şeylerle değil, birbirine adanacak gönüllerle çözülebiliyor dersek, hata etmiş sayılmayız.

Kabir Helminski, yukarıda bazı andıklarımız gibi Mevlevî mayasından beslenmiş ve nihayet önemli bir topluluğa rehberlik edecek noktaya gelmiş bir isim. Eşiyle birlikte kurdukları ve etki alanını giderek genişleten bu topluluğun adı The Threshold Society. Kabir Helminski, Süleyman Hayatî Dede'nin talebesi olduktan sonra Amerika'da Mevlevîlik üzerine yoğun faaliyetlere girişmiş. Pek çok Mevlânâ eserinin yabancı dillere çevrilmesinde önemli roller üstlenmiş. Mevlevî mûsıkîsinin de etkilenerek bazı organizasyonlar düzenlemiş, kayıtlar yapmış. Bir şeyh olarak görünmek istemese de vaktiyle 1990'lı yıllarda Celaleddin Çelebi tarafından kendisine bu vazifenin verildiği de biliniyor. Helminski ve topluluğu, güncel sorunlara ve modern krizlere kadim sufi yaklaşımlarıyla çözümler arıyor. Farklı ritüelleriyle bazılarının ilgisini, bazılarının da eleştirisini çekiyor. Türkçemize Bilen Kalp adıyla çevrilen kitabı vaktiyle çok sevilmişti. Aralık 2022 itibariyle Timaş Yayınları tarafından İlahi Huzurda: Sonsuzla Bağ Kurmak ve Bilinçli Farkındalık adlı bir kitabı daha, Özlem Ezer çevirisiyle meraklılara sunuldu. Tıpkı Bilen Kalp'te olduğu gibi kolayca okunan, hem sufi geleneğinden hem de benötesi (transpersonal) psikolojisinden yararlanan, Mesnevî gibi pek çok kaynaktan gelen satırların sadırlara kavuşması için Helminski'nin şahsi hayatından hikâyelerle zenginleştirdiği bir metin var önümüzde.

Helminski, bir gönül yolculuğunun ilahi yolculuk olabilmesi için bazı temellerin olduğunu anlatıyor. Bu temellerin bilgisine sahip olmak yetmiyor elbette. Harekete geçmek ve daima eylem hâlinde olmak gerekiyor. Kişinin bulunduğu zamanın, hatta anın farkında olabilmesi bile bir eylem meselesi. Bunun içinde benlik, kalp, ruh nedir gibi önemli sorular karşımıza çıkıyor. Özellikle sahte benlik(ler) ile öz benlik arasındaki mesafe, maneviyat noktasında insana önemli farkındalıklar kazandırıyor: "Tüm akıl, güzellik, güç, şefkat, affedicilik, sabır ve eminlik Ruh'un armağanları ve sıfatlarıdır. Ruh'la bağlantımızın farkındalığı arttıkça bu sıfatlar bizde hakkaniyetiyle tecelli eder. Kalbin aynasını parlattığımız ölçüde aksettirici hale geliriz. Bu saf Ruh'un sevgilileri oluruz."

İşte burada, anlatılan bu saf Ruh'un nasıl bulunacağı sorusu ortaya çıkıyor. Helminski, iki yoldan bahsediyor: "Öncelikle, Ruh en yoğun haliyle, ona yönelip içinde fark eden insanın gönlündedir. Kendi deneyimlerimize dönerek, kendi ruh hallerimize dair bir uyanıklık geliştirerek kendimizi tanımaya ve bu sayede bizde tecelli eden Ruh'u anlamaya başlarız. İkinci olarak, iki ya da daha çok insan zikir (hatırlayış) için bir araya geldiğinde kalplerin kolektif titreşimi herkesi yükseltir. Ruh'un lütufları, bir gönülden diğerine iletilir. Bu hal yalnızken nadiren yaşanır. Bu Hakikat'in nuru altındaki paylaşımın neticesi dostluk ve kardeşliktir."

Kitap boyunca bizi bekleyen konular, daha önce tasavvufi kavramlarla ve bazı yolların usulleriyle, erkanlarıyla ilgilenenler için kolaylıkla okunabiliyor. Burada güzel olan, günümüzün diline ve yaşayış biçimine uygun bir yol, yani orta yol seçilmesi. Fazlanın da eksiğin de bilincinde olarak, insan ne kadar yapabiliyorsa o kadar, ama hep diri ve samimi biçimde çalışıyor. Bir ihtimalin peşinden gidiyor. O ihtimal, insana merhametin kokusundan bir miktar verirse, yol daha hızlı ve lezzetli alınıyor. Aşk artıyor, şevk artıyor. Ortaya derin, gizemli ve kimi zaman yakıcı bir muhabbet çıkıyor. Yol boyunca, tıpkı bir arabanın rutin bakım işlemleri gibi kalbi de bakıma ve gerekiyorsa onarıma sokmak gerekiyor. Bunun için de vicdanı iyi bilmek, öz benliği görmek, egoyla arkadaşlık etmek, farkındalık aynasını iyice parlatmak, kalbin sesine daha çok dikkat kesilmek, kişiliğin inşa ederek bir şahsiyet hâline getirmek, bugünlere parçalanarak gelmiş olan benliği toplamak, bedenin oyunlarına karşı hazır olmak, bize lütfedilen ömrün ve rızıkların hakkını vermek, gayreti asla elden bırakmamak, korkuyu bilinçten kovarak özgürleşmek ve böylece elemin, gamın, kederin, ıstırabın çoğu zaman illüzyon olduğunu anlamak, bencilliği kovup yerine başkalarına hizmet edebilmeyi yerleştirmek, nihayet "ölmeden önce ölmek" denen sırra kavuşmak, işte bu yolun durakları. Yolcu, duraklarda kısa bir süre bekleyerek yola devam etmeli, edebini korumalı, kendine bir şey, bir değer, bir kıymet atfetmeden, nefsinin acziyetini ve gönlünün azizliğini bilerek yürümeli.

Mesele çalışmayı elden bırakmamaktır. "Hakiki Benlik'imiz, gizli hazinemiz, farkındalığımızın ve kişiliğimizin ötesindedir ama ona doğru giden bir kanal bulabiliriz. Bu kanal, içinizdeki latif enerjilerin mevcudiyetiyle yaratılır ve bu enerjiler belli bir çalışmanın sonucudur. Sinir sistemimizdeki bu mevcudiyet hali, bizi Varlık'ın daha latif hallerine bağlamaya yardım eder." diyor Helminski. Bu çalışmanın içinde karşımıza zayıflık, uyanış ve denge gibi konular çıkıyor. Her birini aşıp karara ulaşıldığında hedef de kendini göstermiş oluyor: "İç aynamızı temizleyebilirsek Varlık'ın nuru gözlerimizden akarak dışarıya yansıyacaktır."

İlahi Huzurda; ihtiyacının, yani manevi bir yolculuğa çıkması gerektiğinin farkında olan okura bir kapı gösteriyor. Kapıya gidene kadar da ona bir tamir çantası sunuyor. Gerisi, okurun, yani yolcunun gayretine kalıyor.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Kızılbaşların serencamı

Yabancılara, başka din mensuplarına gösterdiği toleransı, hoşgörüyü kendi arasında gösteremeyen bir geleneğin mensuplarıyız. Farklı düşünmek, inancı farklı yorumlamak ve farklı pratiklere sahip olmak ne yazık ki hoş görülmüyor. Tahammülsüzlük, toleranssızlık, düşmanlık, kin ve öfke düşünceyi, inancı, kültürü, yaşam pratiklerini zenginleştirmeyi engelleyerek tekdüze bir düşünce ve yaşam dünyasını diretiyor. Aynı zamanda bu coğrafyada siyasal mücadeleler, güç kavgaları, iktidar savaşları dinî, itikadî bir durum olarak ele alınıyor. Beylerin, paşaların, sultanların, hanların, veliahtların kişisel iktidar ve gücü ele geçirme mücadeleleri din savaşları gibi algılanıyor. Bu mücadeleyi kim kazanırsa kendi inancını, mezhebini meşrebini de merkezileştiriyor. Gücün, iktidarın şemsiyesi altına giremeyen düşünce, inanç biçimleri dehşet bir baskıya tabi tutuluyor.

Baskı, ötekileştirme, yok sayma, şeytanlaştırma hiç bir alanda sorun çözemediği gibi dinî, siyasî, toplumsal alanda da hiçbir sorun çözemiyor. Sıkıntılar, ayrılıklar zaman geçtikçe kangren haline geliyor. Kin birikiyor, öfke çoğalıyor… Zamanında çözülmemiş, bir sonuca kavuşturulmamış meseleler günümüzde güncellik ve popülizm kaygısıyla ele alınarak merkezden uzaklaşıyor. Meselelerin bütününden ziyade çok küçük kısımları tartışılıyor. İşinin uzmanı şahıslar yerine medyatik tipler, en çok bağıran holiganlar piyasaya çıkarak mevzuları bulandırıyor. Günümüzde meselelerimiz, mevzularımız aktüelin, dönemsel siyasetin, popülizmin, kurbanı oluyor. Kadim meselelerimiz gündemin hızında birer enformasyon malzemesi yapılıp kitle iletişimin kör kuyusuna atılıyor.

Yukarıda anlatmaya çalıştığımız perspektifi günümüzde en fazla Alevilik üzerinde somutlaştırabiliriz. Alevilik ya da Kızılbaşlık özellikle onbeşinci yüzyılın ortalarından itibaren Osmanlı merkezi tarafından dışlanan, yokedilmeye çalışılan Türkmenlerin ve az sayıda Kürt aşiretlerinin öyküsüdür. Burada Sünniliği merkezine alan Osmanlı’ya karşı Hz. Ali ve Ehl-i Beyt’i merkeze alan muhalif bir dindarlığın mücadelesi söz konusu. “İdeolojik olarak, Kızılbaş hareketi 15. yüzyıl ortalarından itibaren İslam dünyasını etkisi altına alan Mehdici cereyanların bir parçası olarak görülebilir. Ancak bu Mehdici inançların yükselişinin arkasında çok daha temelli toplumsal ve siyasal dönüşümler vardı. Töre temelli aşiret konfederasyonlarından şeriat temelli bürokratik imparatorluk düzenine geçilirken eski ve yeni düzenin aktörleri arasında amansız bir mücadele baş göstermişti. Osmanlı örneğine bakacak olursak 15. yüzyıl, şeriat temelli, merkezi, bürokratik bir imparatorluğa dönüşen Osmanlı rejimi ile Türk-Moğol geleneğini sürdürmek isteyen Türkmen aşiret güçleri arasında bitmek bilmeyen çatışmalara sahne olmuştu. En sonunda Osmanlılar galip gelmiş ve eski hayat tarzını devam ettirmek isteyen Türkmenler, Osmanlı yönetimiyle beraber onun ideolojik temsilini üstlene “Osmanlı Sünniliği”nden de uzaklaşmışlardı. Buna karşın siyasi ve toplumsal yapılarıyla uyumlu bir İslam yorumu geliştirdiler. Kızılbaş-Alevi kaynaklarının “Muhammed-Ali Yolu” olarak ifade ettiği bu yorum, esas itibarıyla Ortaçağ Anadolu’sunda zaten fazlasıyla mevcut bulunan Ali merkezli tasavvufi Müslümanlık pratiğinin devrimci-Mehdici bir karaktere bürünmesinden başka bir şey değildi. Böylece, Ehl-i Beyt sevgisini esas alan ortaçağ Anadolu’sunun tasavvufi halk dindarlığı bir kurtuluş davasına dönüştü.” (1)

Yukarıdaki satırları alıntıladığımız Aleviliğin Doğuşu kitabı Kızılbaş-Alevi dindarlığının oluşum sürecini çevreleyen toplumsal ve siyasal çevreyi inceliyor. Kızılbaş-Aleviliğin dindarlık biçiminin ideolojik, itikadî ve ameli arka planını ortaya çıkarmayı gaye ediniyor. Kitap, alevilik üzerine ciddi çalışmaları olan Rıza Yıldırım tarafından kaleme alınmış. Yıldırım 1980’lerden itibaren zihnini meşgul eden, bir Alevi dedesi olan babasının söyledikleriyle tatmin olamadığı “Alevilik Nedir?” sorusunun cevabını hem akademik alandaki araştırmaları hem de sahadaki çalışmalarıyla arıyor. Yıldırım teorik çerçevedeki kavramları Alevilik tarihi üzerinde ustalıkla kullanıyor. Meseleyi akademik, kavramsal bir çerçeveye de oturtmuş oluyor. Aleviliğe genel geçer ezberlerin ötesinde geniş bir perspektiften bakma ve yorumlama şansı getiriyor. Tabi bu bakış açısı ezberi ve kalıpları çok seven bizim kafa yapımıza ters geliyor. Ne yazık ki ortaklaşa üzerinde mutabakata varılacak bir Alevi tanımına ulaşmak çok zor. Ne kadar Alevi varsa sanırım o kadar da Alevilik tanımı var. Bir de sünniliğin egemen inanç biçimi olmaktan aldığı güçle Aleviliği tanımlaması ve Alevilere nasıl yaşamaları gerektiğini dayatması var.

Rıza Yıldırım öncelikle İslam dünyasının genelindeki dindarlık biçimlerinin “Müteşerri” ve “gayr-i müteşerri” olarak değerlendirilmesi gerektiğini belirtiyor. Müteşerri dindarlık mezhep (fıkıh veya şeriat) eksenli Müslümanlık. Bu anlayışta yaşamın her alanı mezhepler tarafından belirlenmiştir ve kitabidir. Gayr-i Müteşerri dindarlık mezhepleşmemiş, sınırları kesin ve net olarak çizilmemiş inanış biçimidir. “Bu iki yaklaşım arasındaki fark temelde kurtuluş (salvation) anlayışlarından ileri gelmektedir. Müteşerri dindarlığa göre kurtuluşun tek kaynağı dinin net olarak düzenlenmiş kurallarına (şeriat) uymaktır. Örneğin namaz kılmanın esas nedeni öyle emredilmiş, yani kural olmasıdır. Gayr-i müteşerri dindarlık ise kurtuluşun karizma aracılığı ile sağlanabileceğine inanır. O yüzden sıradan insanlar için kurtuluşa ermenin tek yolu karizmatik kişilere bağlanmaktır. Karizma imamet veya velayet olarak karşımıza çıkar. Dolayısıyla ikinci dindarlık biçimi şeriat kurallarına kulak asmaz. Alevi şemsiyesi altında birleşen dini geleneklerin hepsinin ortak özelliği karizma merkezli bir kurtuluş inancına sahip olmalarıdır. O yüzden bir şeriatları yoktur. Kurulu şeriat düzenlerine (mezhepler) e de ait değillerdir.” (2)

Genelde Alevilik üzerine çalışanlar Aleviliğin köklerini Orta Asya’ya, İslam öncesi Türk dinlerine, İran ve Mezopotomya din ve inanışlarına kadar götürürler. Alevilik bütün bunlardan etkilenen ve Türklerin İslamlaşmasıyla birlikte İslam’dan da bir şeyler almış olan senkretik bir inanç olarak tanımlanır. Rıza Yıldırım Kızılbaş-Alevi kimliğinin toplumsal bir varlık ve inanç sistemi olarak belirgin bir yapıya kavuşmasını 15. ve 16. yüzyıl olarak tarihlendiriyor. Burada Osmanlı ve Safeviler arasındaki politik ve askeri rekabet kimliklerin belirlenmesinde etkindir. Kuruluş aşamasında Osmanlı’nın yanında yer alan Türkmenler merkezîleşmeyle birlikte devletten dışlanmışlar ve kendilerini Safeviliğe daha yakın hissetmişlerdir. Osmanlı güçlenip merkezileşmeye başladıkça, beylikten devlet olmaya yürüdükçe devlet Farslaşmış ve Araplaşmıştır. Selçukluda da aynı süreç yaşanmıştı. Merkezileşen Selçukludan kaçan Türkmenler Osmanlı’yı otaya çıkarmışlardı. Osmanlı da zamanla merkezileşti. Osmanlı’nın bürokratik bir devlet olmasıyla birlikte bu merkezileşmeye karşı huzursuz olan konar-göçer Türkmenler yaşam tarzlarını bırakmadılar. Osmanlı merkez idaresi ise bu Türkmenleri yerleşikliğe zorluyordu. Göçebelerin yaşayışları ve din anlayışları Osmanlı eliti tarafından aşağılanıyordu. Türkmenler kaba saba insanlar olarak kabul ediliyordu. Bindörtyüzlerin ortalarından itibaren Türkmenler Osmanlı yönetiminde kendi aradıklarını bulamıyorlar, Osmanlı yönetimi ise onları isyancı, sapkın, dinden çıkmış gruplar olarak görüyordu. Yani politik hoşnutsuzluk, dinsel karşıtlık ve ekonomik uyumsuzluk Türkmenlerle Osmanlı’yı ayıran bir duvar örüyordu. Bu şartlarda Türkmenler kendilerine daha uygun gelen ve geleneğine uyan Safevi politikliğini ve dindarlığını yoğun bir canlılıkla destekliyor ve onların yanında yer alıyorlardı. Türkmenler Şah İsmail’in devletini kurmasıyla birlikte siyasal alanda da Osmanlı’ya isyan ederek saflarını belli etmişlerdir.

Yıldırım Safevilerin tarihini kitabın üçüncü bölümünde “Türkmenler ve Safeviler: Türkmen Dindarlığı ve Safevi Sufiliğinin Kaynaşması” başlığı altında inceliyor. Safevi tarikatı Şeyh Safiyü’d-din İshak tarafından kuruluyor. Rıza Yıldırım’ın belirttiği gibi tarikat ilk dönemlerde sünni bir karaktere sahip. Şeyh Cüneyd zamanına kadar standart bir tarikat yapısına sahip. Azerbaycan, İran, Anadolu, Suriye ve Irak bölgesinde hem seçkinler hem de halk arasında etkili bir tarikat. Şeyf Safi çok kültürlü, iyi eğitimli, sevilen ve çok etkili olan biri. Onun ölümünden sonra Sadreddin Musa, Hoca Alaaddin Ali, Şeyh İbrahim, Şeyh Cüneyd, Şeyh Haydar ve Şah İsmail tahta oturuyor.

İlk döneminde sünni bir karaktere sahip olan safevi tarikatı Şeyh Cüneyd’le birlikte yeni bir aşamaya geçiyor. Bir dönüşüm var. Rıza Yıldırım bu dönüşümü daha önce çok fazla üzerinde durulmayan bir olguya bağlıyor. O da Şeyh Cüneyd’in Anadolu’ya gidişi ve tarikatın mürit kitlesini Türkmenlerin oluşturmaya başlaması. Tarikat Türkmenleri değiştirmiyor. Türkmenlerin inançları tarikatı dönüştürüyor. “Kesin olan, Şeyh Cüneyd 1460 yılında öldüğünde bazı Şii unsurların Safevi tarikat öğretilerinde belirgin bir şekilde yerleşmiş olduğudur. Örneğin, Minorsky’e göre “erken şeyhler katı şekilde ortodokstu ve onların dinsel orotiresi sorgulanamaz veya karşı çıkılamazdı. Dönüm noktası 1449-56 yılları arasında, Şey Safi’nin dördüncü nesilden bir torunu, genç Şeyh Cüneyd ortaya çıktığında yaşandı” Hanna Sohrweide benzer bir argümanı takip eder: “Cüneyd tarikattaki radikal dönüşümün sorumlusudur; bu dönüşüm neticesinde, Şeyh Safiyüddinin sünni yönelimli, ılımlı tarikatı militan, Gulat-Şii, Kızılbaş Safeviliğine dönüştü.

Ancak Şeyh Cüneyd dönemindeki dönüşümü basit bir mezhep kayması olarak okumak hata olacaktır. Öğretiye yansıyan Şii inançlar esasında gerçekleşmekte olan çok daha kapsamlı ve derin bir dönüşümün dışa yansıyan işaretlerinden başka bir şey değildi. Bu çalışmanın bakış açısından Cüneyd döneminde büyük ölçüde tamamlanan dönüşümün en önemli ayağı tarikatın mürid kitlesinde meydana gelen kapsamlı değişiklikti. Yukarıda ifade edildiği gibi, birinci döneminde Erdebil dergâhının müritleri daha ziyade yerleşik kent, kasaba ve köy sakinlerinden oluşmaktaydı. Konar-göçer Türkmenlerden de dergâha gelip gidenler olmuş olsa bile onlar mürit portföyünde önemli bir yer tutmuyordu. Şey Cüneyd döneminde ise bu durum tamamen tersine döndü. Cüneyd’in kısa süren şeyhlik döneminde dergâhın mürit kitlesinin ana gövdesi Anadolu ve Suriye’de yaşayan konar göçer Türkmenlere kaydı.

….. Yeni Türkmen tabandan gelen bu derin etki tarikat öğretilerinde ve pratiklerinde kendini iki şekilde gösterdi. Türkmen kitleleri arasında öteden beri veli kültüne dayalı gayr-i müteşerri ve Alevi bir İslam anlayışı ve pratiği cari idi. Tabandan gelen bu cereyan öğreti düzeyinde kendisini çağdaş yazarların “Gulat” tabiriyle ifade ettikleri disiplinsiz, Şii inanç formları olarak dışa vurdu.” (3)

Türkmenlerde politik güç ve askeri faaliyetler bir aradaydı. Her bir oba siyasi bir birimdi ve her Türkmen savaşçıydı. Kendi kurdukları Osmanlı’dan dışlanan Türkmenler Şeyh Cüneyd’le birleştiler. Gözünü daldan budaktan esirgemeyen cesur Türkmen adanmışlığı ile Safevi sufiliği karışarak Ortadoğu’nun en gözükara müritlerini meydana getirdi. Şeyh Haydar bu savaşçıları diğerlerinden ayırmak için başlarına kızıl börk giydirdi. Bu sufi savaşçılar, düşmanın gücüne bakmadan ölümüne vuruşuyorlardı. Velayetle birleşen bu güç Şah İsmail önderliğinde çok güçlü bir harekete dönüştü. Durdurulamaz bir güç…

Yıldırım Safevi tarikatını kökten değiştiren Şeyh Cüneyd’in Anadolu yolculuğu hakkında suskun kalınmasını dikkate değer buluyor. “Cüneyd’in hayatını, sadece Safevi kaynaklarından okuyan birisi Erbil’den sürüldükten sonra doğrudan Diyarbakır’a gittiğini sanır. Halbuki, Cüneyd Diyarbakır’a gelmeden önce Orta Anadolu, Kuzey Anadolu ve Halep Bölgesi Türkmenleri arasında uzun ve maceralı bir seyahat yapmış ve Safevi-Türkmen sentezinin temellerini muhtemelen bu seyahatte atmıştır. Safevi kaynaklarının sonu devletle neticelenen devrim sürecinin başlangıcı olan bu olayı topluca görmezden gelmeleri izaha muhtaç bir durumdur. Bu garipliğin ilk akla gelen ilk nedeni, söz konusu saray tarihçilerinin tarikatın bu devrimci ve dinen disiplinsiz ve yer yer aşırılıkçı dönemini gizleme isteği olabilir.” (4)

Şeyh Cüneyd’in Anadolu yolculuğu hem Şeyh Haydar’ın hem de Şah İsmail’in fütuhatının merkezini oluşturdu. Şah İsmail döneminde Safevi askeri elitinin çoğunluğunu Türkmen müritler oluşturuyordu. Şeyh Cüneyd’in ölümünden sonra oğlu Şeyh Haydar dönemi başlar. Şeyh Haydar dönemi, ana hatları ve yönü Şeyh Cüneyd tarafından belirlenen gelişmelerin devamı niteliğindedir. tarikat tabanının militan karakteri ve siyasi-askeri faaliyetler Haydar liderliğinde artarak devam etti. Şeyh Haydar dönemine kadar Safevi müritlerine Erdebil Sufileri adı verilirmiş. Şeyh Cüneyd koluna bağlı olanlara Kızılbaş denmeye başlanmış. Şeyh Haydar bir gün rüyasında müritlerine on iki dilimli taç giydirmesi talimatını alır. Haydar müritlerine bu başlığı giydirir. Tac-ı Haydari, keskin, uzun bir konik biçiminde, kırmızı renkli yünden yapılmış bir başlıktı. Başlık on iki imamların bir işareti olarak on iki kat veya katmandan oluşuyordu.

Kitabın dördüncü bölümü “Şah İsmail ve Huruç” başlığı altında Şah İsmail dönemini anlatıyor. Şah İsmail Safevi tarihinin en önemli şahsiyeti. Babası Şeyh Haydar, annesi Uzun Hasan’ın kızı Âlemşah Halime Begüm’dür. Şah İsmâil’in çocukluk yılları zorluklar içinde geçer. Henüz bir yaşında iken babası Şeyh Haydar, Şirvanşahlar’la giriştiği mücadelede Akkoyunlular tarafından öldürülünce kardeşleri İbrâhim, Ali ve annesiyle birlikte İstahr Kalesi’ne hapsedilirler. Burada dört buçuk yıl kalırlar. Abisi Sultan Ali’nin öldürülmesiyle çocuk yaşta Safeviler Onu şeyh olarak kabul ederler. Sürekli gizlenmek zorunda kalır. Lahican’da hem gizlenir hem de Farsça, Arapça, Kur’an, tefsir ve İsnâaşeriyye Şîası usulünü, kızılbaş önderlerden savaş tekniklerini öğrenir. Bu esnada Karacadağ, Tuman, Mişkin ve Anadolu’da yaşayan kızılbaş Türkmenler grup grup gelerek onu ziyaret ederler. Lahican Safevilik için önemli yerlerden biridir. Lahican Sufileri adı verilen bir grup Safevi yönetiminde çok etkindirler. “Öte yandan bu dönem boyunca Sufiyan-ı Lahican olarak bilinen ünlü kızılbaş emirleri, eğitimi ve askeri talimi genellikle kendi gözetimleri altında olan geçen şeyhlerinin yakınında bulundular. Sultan Ali tarafından ölmeden hemen önce seçilen ve Safevi kayıtlarında Sufiyan-ı Lahican veya Ehl-i İhtisas olarak anılan bu yedi Türkmen reisi Şeyh Cüneyd ve Şeyh Haydar’ın en önde gelen halifeleri ve komutanları arasındaydı. Şeyh Haydar’ın ölümünden sonra şehzadelerin hapsedilmesiyle başlayan dört buçuk yıllık fetret döneminde tarikatın bütünlüğünü muhtemelen bu baş halifeler sağlamıştı. Sultan Ali kardeşleriyle beraber serbest bırakılıp Akkoyunlu iç savaşında aktif bir rol alınca da hemen mürşitlerinin yanına gelmiş bir yandan tarikat işlerini yönetirken diğer yandan kızılbaş ordularını komuta etmişlerdi. …. Rüstem Bey’in rakibi Baysungur’u bertaraf etmesinde bu kızılbaş halifelerinin askeri liderliği birinci dereceden etkili olmuştu. Sultan Ali öldürüleceğini, anladığında kardeşi İsmail’i vasisi olarak tayin ettikten sonra bu yedi kişiye emanet etmişti. Onlar da o günden sonra bu emaneti korumayı hayatlarının gayesi haline getirmişlerdi.” (5)

Şah İsmail çocuk yaşta dergâhın başına geçtiğinde, farklı coğrafyalara yayılmış yüzbinlerce müride, bu müridleri kontrol eden alt yapıya sahip halife ağına, ihtiyaç anında kısa sürede toplanacak çok sayıda eğitimli savaşçı-talibe sahipti. Mürşid-i Kamil İsmail etrafında halka halka genişleyen hiyerarşik bir yapı vardı. O harekete geçtiğinde arkasında yüzbinlerce insan hazır ve nazırdı.

Şah İsmail 1500 yılında Erzincan’ı ziyaret eder. “İsmail Lahican’dan harekete geçtiğinde yüzbinlerce üyesi olan bu otonom yapı bütün dinamizmiyle hazırdı. Dahası obaların dini liderleri olarak talipler arasında irşat ve propaganda faaliyetlerini aralıksız devam ettiren halifeler, uzun zamandır Mürşid-i Kamilin müstakbel hurucunu anlatarak büyük bir beklenti yaratmışlardı, bu yüzden İsmail’in huruç ettiği haberi Erdebil Sufileri arasında çok büyük bir heyecan dalgası oluşturdu. Hele ki mürşidin Erzincanda sufilerle buluşup Alinin sancağını kaldıracağı haberi güvenilir ulaklar aracılığıyla Kızılbaş oymaklarına ulaştıkça sanki mehdi-i sahip zaman gelmiş gibi bir hava uyandırıyordu.” (6) Osmanlı’nın merkezileşmesinden rahatsız olan bütün Türkmenler Şah İsmail’in etrafında toplanmıştı. Karamanlı konfederasyonundaki Türkmen aşiretleri, Rumlu ve Hınıslu oymakları, Tekelu oymağı, Varsaklar, Afşarlar, Turgutlular… Şah İsmail girdiği her savaşı kazanıyor ve yenilmezliğini ilan ediyordu. Zekâsı, karizması, fiziki özellikleri Onun halk nezdindeki mehdiliğini destekliyordu. Osmanlı olanları kaygı ile takip ediyor. Sınırları sıkı tutarak gidiş gelişi önlemeye çalışıyordu. Safevilerle ilişkili olanları cezalandırıyordu.

Kitabın altıncı bölümünde “Kızılbaş Davasının Sönüşü” başlığıyla özellikle Şah İsmail’in Çaldıran’da Yavuz Selim’e yenilmesiyle birlikte silinmeye başlayan kızılbaşlık ele alınıyor. Yenilmezliğine inanılan, tanrısal gücü zaafa uğrayan Şah İsmail bu yenilgiden sonra bir daha toparlanamıyor. Devlet işlerini bırakıyor. Safevi yönetiminin merkezinde yer alan Lahican Sufilerinin etkisi azalıyor. Aynı Osmanlı’daki gibi devlet kurumsallaşmaya başlıyor. Türkmenler bir kez daha kendi kurdukları devletten dışlanıyorlar. “Rutinleşmiş Safevi devletinin kuruluşundan sonra, Osmanlı örneğinde yaşanan siyasal ve ideolojik dönüşüm sürecinin hemen hemen aynısı İran’da tekrar etti. Daha Şah İsmail’in sekizinci yılında, “Tacik” olarak adlandırılan yerleşik, İrani elitlerin uhdesinde bulunan bürokrasiyle “Türk” veya “Kızılbaş” olarak adlandırılan yarı göçebe aşiretlerin elinde bulunan ordu arasında doku uyuşmazlığı ve rekabet açıkça ortaya çıkmıştı. 11. yüzyılda, Büyük Selçukluların İslam dünyasına girmesiyle başlayan standart devlet kurma döngüsü bir kez daha işlemeye başlamıştı. Devleti göçebe aşiretler kuracak, yerleşik bürokratlar yönetecekti. Lapidus’un üç aşamalı modelinde 1501 yılında İsmail’in tahta çıkışı birinci aşamadan ikinci aşamaya geçişe karşılık geliyordu. Bir fetih hareketi olarak organize olan konar-göçer aşiretler (Kızılbaş Türkmen Birliği) kötü işleyen bir devletin (Akkoyunlu) ülkesini ele geçirmiş ve kendi devletini ilan etmişti. Böylece fetih hareketinin bürokratik devlete dönüşme süreci başlamış oluyordu.” (7)

Aleviliğin Doğuşu: Kızılbaş Sufiliğinin Toplumsal ve Siyasal Temelleri 1300-1501 kitabı hem teorik anlamda hem de Alevilik tarihi hakkında önemli bir çalışma. Yaklaşık aynı zamanlarda iki devletin kurulmasında harcı olan Kızılbaşların serencamını anlatıyor. Devleti kuran ama sonrasında kurduğu devlette ötekileştirilen, değersizleştirilen insanların hikâyesi. Bu hikâye hem capcanlı hem de son derece ayrıntılı. Bir kitap okumakla bu mevzular tam anlaşılamaz. Ama adı geçen, incelemeye çalıştığımız bu kitap bu mevzuyu doğru anlamlandırmaya doğru bir yerden başlama fırsatı verir. Bu kitabı okurken günümüzdeki sıradanlığın, tekdüzeliğin bir kez daha farkına varıyoruz.

Dipnotlar:
1- Rıza Yıldırım, Aleviliğin Doğuşu, İletişim Yayınları, 2. Baskı 2018, İstanbul (s. 23-24)
2- s. 19-20
3- s. 158-159
4- s. 160-161
5- s. 132
6- s. 252
7- s. 321

Muaz Ergü

O öksüzler ki onların dostu Allah’tır

Baba; koruyan, sırtını yasladığın ulu bir çınar ise anne; usulca uçusan yaprakları, her nefeste seni serinleten, ferahlatan yeşillik. Öksüzlük bir yaraymış, hiç dinmeyen. Üstelik o yaranın merhemi de yokmuş. Kulun başına gelen imtihanların en çetini, merhemine belki ahrette cennet gölgeliğinde kavuşulacak bir yara.

Herkesin yarası var, yaraları… Kimilerini sevdikleriyle paylaştığı, kimilerini sade kendisinde sakladığı… Ben kimseye anlatmadım diye, kanamadı hiç yaram. Oysa şair anlattı. Şair anlattıkça üstümüze üstümüze kanattı yarasını, silemedik. İnsan şiir okuduğu için ağlar mı? Ben ağladım. Okuduklarım şiir olsaydı ağlamazdım. Şiir değildi. Yaraydı. Bir baktım gözlerimden yanaklarıma doğru kanamış yarası şairin.

Şair, Süleyman Çobanoğlu. Tamgalar kitabı çıktı. Çıkar çıkmaz aldık. Kaç kez okudum ne ben bilirim, ne şair. Şairin zaten benden haberi yok. Ya ben? Ben şairin yarasını daha da deşmiş olur muyum bu yazıyı yazarak? Yazmasam göğsüm dürtüklüyor beni, yazarken de vicdanım tırmalıyor, kanı ve yarayı hatırlatıyor bana.

Ben esaslı şairlerin şiirlerini yazarken sekr haline büründüklerini düşünmüşümdür hep. Tasavvufta vardır, cezbe hali. Tabii doğrudan bir benzetme yapmıyorum. Şunu demeye çalışıyorum: Şair, şiir yazarken planlamıyor. Yazdıkları, aslında yazmak istedikleri ya da istemedikleri değil. Yüreği, kalemini yönlendiriyor ve şiir yazılmış oluyor. Merhem bulamadığı ne kadar yarası varsa, şiirlerinde deşiyor şair. Merhem aramak veya bulmak için değil. Yarasını sarıp sarmalamak için.

Annesini iki yaşında kaybeden şair, elbette şiirlerinde annesini anlatacaktı hep. Öksüzlüğün yaşı olmaz ki. Öksüzlük, geçmez ki. Öksüzün, sığındığı duvar olur mu Allah’tan başka? Şairin en hassas noktasıdır. Şair, beni affetsin.

Dedim ya, planlanmıyor, yazılıyor kendiliğinden diye. Ondan soruyor manisinde şair:

Niçin büyük harf ile
Öksüz yazdı Süleyman.

Bilmem. Kendisinin de bildiğini sanmıyorum. O sorunun cevabını sadece Allah biliyor ve o sorunun cevabını şaire, cennette annesi verecek. Bunu biliyorum.

Tamgalar’ı okuyorum, bilmem kaçıncı kez. Parasız yatılıda kalan bir çocuğun öfkesiyle karşılaşıyorum. Neye öfkeli? Bakıyorum:

Öfke arkadaşım, kırmızı yanak
benimle geziyor oldum olası
saçının altında cılk yaralar var
okulda yatıyor, yoktur anası sessizken duyarım haykırışını
sade soluması adım atarken
birini sövüyor, anlamıyorum
duası bitip de sağa yatarken

Kime sövüyor? Karışılmaz. Ayıptır. Bir öksüzün ettiği duaya, yatılı yurtta kalan çocuğun gece yastığına döktüğü gözyaşının sebebine, öfkesine, küfürlerine karışılmaz. O, o an Allah ile konuşuyordur.

Öksüz şiiriyle karşılaşıyorum. Yutkunuyorum. Yutkunmam geçmiyor. Sığırtmaca ana diyen bir çocuğa ben ne diyebilirim? Ona dünyanın bütün insanları bir araya gelse ne diyebilir? Onun umurunda olur mu? Bakıyorum:

Evlerinde kedi var
Keme yemez beni yer
Öksüz işte, n’olacak
Sığırtmaca ana der
Duvara baksam duvar
Özleyecek kimse yok
Kursağım sızım sızım
Ama sağ ol, karnım tok

Yutkunmam ne zaman geçiyor? El ayak çekilince. Çünkü erkek adam herkesin içinde ağlamaz.

Daha yazsam ben bunu
Nereye postalasam
Çekilse de el ayak
Uzun uzun ağlasam.
Şiirlerin ana ekseni

Şairin üç yönü vardır ki, duruşundan hiçbir zaman taviz vermemiştir: Yörüklüğü, Muhammediliği, Türklüğü. Şiirlerinin ana ekseni genelde bu üçlüdür. Ancak hangisi olursa olsun, öksüzlük her zaman kenardan burnunu çekmekte, gözlerini sımsıkı yummaktadır.

Rusların, Stalin’in katlettiği Türkleri anlattığı şiirin ismi “Ana”dır mesela. Ana kelimesiyle biter şiir. Katledilen masumları bir anneyi merkeze alarak anlatır:

Ölü doğurduğun çocuk sana bakıyordu
Kan aktı gözlerinden ve sızlayan memenden

*

Taş kesilmiş bir oğlun Pamir’in ayazında
Akmescit’te öteki trende delik deşik
Tan atacak birazdan yüzünü tamam yıka
Vurulacak aşlar var, ırlanacak bir beşik

*

Baştan başla ninnine, yüze kan gelir gibi
Doğrul katı uykudan, ana, ey kadın ana!

Yine “Vatan” şiirinde Kıbrıs Harekatı’nı bir annenin gözünden anlatır. Oğlu asker olan annelerin kahramanlığını anlatır ve şiiri şöyle bitirir:

Yalnız o kadınlardı köyünden hiç çıkmadan
Koca denizi aşıp adayı vatan yapan
Şairin kendi yarasını anlattığı şiirler

Yazıyı başladığım bağlamda bitirmek istiyorum. Şairin Türklük, Yörüklük, Muhammedilik kokan şiirlerinin yanında elbette kendi yaralarını anlattığı şiirleri var kitapta. Sığırtmaca ana diyen çocuk yok sadece. Annesini kaybettiğinde daha bebek olan, kaç yaşına gelirse gelsin annesine demek istedikleri olan, diyemediklerini biriktiren bir çocuk da var. Elli yaşına gelmiş bir insan, annesine ne demek ister? Neyi diyememek onun yarası olmuştur? Bunu biz bilemiyoruz. Bunu sadece öksüzler biliyor. O öksüzler ki onların dostu Allah’tır, onları anneleri cennette bekleyecektir. Şairin yarasından bakıyoruz yine:

Annesi yürür
Yolu gururla geçen
Her erkeğin içinde ben aksayarak
iki büklüm, çelimsiz
bu yüzdendi belki de

Ne denilebilir ki? Böyle anlarda dil susar, göz başlar. Devam ediyor şair:

yine de gittim
en uzağa, en zora
tastamam elli sene

En zordur, elli sene de geçse boğazda birikenler yutulmamıştır, dinmemiştir o susuzluk, geçmemiş açlık, uzatılan el havada boşlukta kalmıştır. Dinmemiştir heves. Eksiktir. Eksiktir elli yıl. Elli yıl da olsa eksiklik hâkim duygudur. Nasıl mı? Kulak veriyoruz:

seni aradım
ki şöyle diyecektim:
yürüyorum bak, anne!...

Ey mübarek kadın! Ey Allah’a yakın dost! Ey, cenneti ayaklarına altına alan! Ey, şairin ulu anacığı! Oğlun, yürüyor. Biz şahidiz. Oğlun yürüyor, Yunus’un gittiği yolu gözleyerek… Bizi de çağırıyor. Bize el ediyor. Biz hiçbir şey anlamadan, pervasızca soruyoruz: Niçin büyük harf ile öksüz yazdın Süleyman? 

Yasin Taçar
twitter.com/muharrirbey_

İkbâl’in tasavvufa bakışı

İkbal’e Dair kitabını (Ketebe Yayınları) üç nedenle okudum. İlk olarak, Ali Nihat Tarlan’dan bir şeyler okumayı hep istemiş ama her araştırmamda beklediğim kadar yazmadığını ya da beklediğim konularda eserler kaleme almadığını düşünerek hayal kırıklığı yaşamış ve geri çekilmişimdir. O nedenle, bir süredir Ketebe Yayınları onun elinden ne bassa alıp okuyorum.

İkinci olarak, Pakistanlı önemli düşünce insanı, din adamı ve şair -asrının Mevlana’sı da denilen!- sufi geleneğin alt kıtadaki önemli temsilcilerinden Muhammed İkbal’in bir dönem bizde -bir kısım muhafazakâr entelektüeller üzerinde- çok etkili olduğunu bildiğim için kendimi bunun nedenleri konusunda hep eksik hissettiğimden bu fırsatı kullanmak istedim. Üçüncü olaraksa, bugünün karmakarışık dünyasında İslam dininin selefi ekollerinin tam karşısında duran ve bir anlamda bu toprakların İslam anlayışı denebilecek olan tasavvufa dair bir şeyler bulabileceğimi düşündüğüm için okudum.

Okudukça ilk neden silindi ve üçüncüsü, bütün ilgimi kendine çekti. Tasavvuf bana göre Selçuklu’dan başlayıp Osmanlı’dan bugüne gelen belki de en önemli ruhsal ve düşünsel mirasımız ve selefiliğin materyalizmine karşı koyabilecek yegâne kaynak olduğundan İkbal’in fikirleri fazlasıyla ilgimi çekti.

Tasavvuf, daha içsel ve ruhsal bir olgunlaşma öngördüğü için bugünkü haliyle dış dünyadan bir geri çekilme ve “gerçek” mücadele alanlarını terk etme gibi de algılanabildiği için koskoca Pakistan’ın bağımsızlığında esas güç kaynaklarından birinin bu olduğunu okumak doğrusunu söylemek gerekirse içimi pek rahatlattı.

İkbal’in tasavvufa bakışı, düşünceleri ve yorumları tam da ihtiyaç duyduğum türdendi. Örneğin, ona göre, tasavvuf zannedildiği gibi bir meskenet, yani bir hareketsizlik ve miskinlik demek değildir. Tam tersine bir hareket ve eylem felsefesidir. Toplumdan geri çekilme değil tam tersine toplumla bütünleşme ve büyük insanlıkla birleşmedir. Bir tür “iktidarsızlık” değil tam bir kudrettir: “Tasavvuf meskenet değildir. Nefsini Hak varlığında mahvetmek değil, Hakk’ı kendi damarlarında duymaktır. Bu iki şey, aynı görünür, aynıdır da…Lakin birinde meskenet, diğerinde kudret vardır.” (s.65).

Bir diğer çok enteresan görüş, tasavvufun enformel ve serbest bir düşünme biçimi sunması ve düşünmenin salt akılla yapılan bir iş olmayıp duyguların -ve de hayallerin!- mutlak suretle işin içinde olduğunun ortaya konulmasıydı. Çünkü, düşünce de tıpkı hayatın kendisi gibi bütüncül bir iştir. İnsanın bütün melekelerine ihtiyaç duyar. İnsan sadece akılla düşünmez. Böyle yaptığını düşündüğü anda hiçbir şeyin iç yüzüne nüfuz edemez. Düşünce söz konusu olduğunda serbestiyet olmazsa olmazdır ve iç yüze nüfuz etmenin gerekli ön şartıdır. Duygular akılla ilişki kuramadığında beslenemez ve zaman içerisinde çürüyerek hastalıklı sonuçlar verir. “Tasavvufun ruhu serbest tefekkürdür. O, insanın bütün idrak melekelerinin elele verip bir bütün halinde yürüdükleri bir sahadır. Orada yalnız akıl ve idrak değil, his ve hayal de faaliyete geçer…his ve hayal de insan denen büyük kainatın sırrına tevdi edilmiş idrak vasıtalarıdır. Onlardaki hakikat hissesi henüz ölçülememiştir. Akıl onları da yardımına çağırırsa kaybetmez, kazanır. O zaman hakikat hadisenin bu iki pişdarı nice batıni hakikatlere erişir.” (s.76).

Tasavvufun akılla duyguları birleştirmesi aynı zamanda bugün karşılaştığımız pek çok sorunun da cevabını oluşturur. Pek çok insan “aklı ermediği için” ve aklın tek başına tam bir idrak sağlayamayacağını bildiği için anlamadığı şeyleri sorgulamaması gerektiğini düşünür ve buradan hareketle anlaşılmaz bir biçimde bir takım önder kabul ettiği insanların peşinden gidebilmektedir. Oysa tasavvuf bunun tam tersidir belki de! Yani, o tam da nesnel aklın yetmediği yerlerde bireysel ve öznel yetilere alan açarak idraki tamamlar. Başka bir ifadeyle, anlaşılmaz olan ve anlaşılmaz bulduğumuz ama bir biçimde de peşinden gittiğimiz durumlarda gerçekte kendimizi tam olarak anlayamamaktayızdır.

Öznel ve sübjektif hakikatimizle yüz yüze gelme tecrübesinden mahrum kalmışızdır. Bu eksiklik genellikle karşı tarafa bir büyüklük atfetmeye dönüşür ve bu yaşandığında akıl düşüncenin aracı olmaktan çıkarak sadece dışsal, görünür, lafzi ve somut olanın başkaca bir iç anlamı olmadığını tescil etmek için var olan mekanik bir niteliğe dönüşür. Bu ise büyük bir düşünce kaybını beraberinde getirir. Oysa dinin ve hayatın gerçek gücü insan düşüncesinden gelmekte ve tasavvuf tam anlamıyla buna ulaşmanın yollarını göstermektedir. Dindarlığın en büyük alameti düşünmektir ve bu – tasavvufun gösterdiği gibi- zannedildiği kadar kolay bir iş değildir. Gerçek anlamda düşünceye ulaşıldığında ise o karşı konulamaz bir kuvvet demektir. “Hayatta hakiki kuvvet fikirdir. O, zincire vurulmaz. Bir kere ortaya atılmayagörsün. Bin bir şekle girdikten sonra bile yapacağını yapar.” (s.77).

Duygular insanın serbestçe düşünmesini sağlar ve tasavvuf bunun yoldan çıkmadan akılla birliktelik kurmasının içsel tecrübesini sunar. Bunu yapan, bu tecrübeyi yaşayan insanlar, gerçek anlamda özgürlüğü tadarlar ve o andan itibaren herhangi bir boyunduruk kabul etmeyen bir ruh haliyle yaşarlar. Tarlan, Pakistan’ın bağımsızlığa ulaşmasını İkbal’in bu karakterinden süzülüp gelen bu özelliğine bağlar. Büyük bir çıkarım belki ama söylemek istediği gayet açıktır; bir halkın gerçek anlamda bağımsız olabilmesi için kafasında ve ruhunda bağımsızlığı tatması şarttır. Dolayısıyla din de bütünüyle bir kafa ve ruh bağımsızlığı demektir. Bu ikisinin olmadığı yerlerde ise tam bir boyunduruk anlamına gelebilir!

İkbal’in sanatı hangi kafese hapsedilirse edilsin bunun dışına çıkacak bir düşüncenin kanatlanıp şiire dönüşmüş halidir. Gücünü tasavvuftan alır ve bu tam bir içsel bağımsızlık mücadelesidir. Kölelik, insanın kendisine hapsolmasıdır çünkü: “Kölelik candaki sırdan gafil olmaktır.” (s.120).

Candaki sır ise sevgidir. Diğer bir deyişle, her türlü sevgi kendini sevmekle başlar ve kendini sevmek ne sadece akılla ne de sadece duygularla mümkündür. Her ikisinin mekanik bir karışımı da yeterli değildir. Bu ikisinin içsel bir tecrübeyle, bir anlamda yanarak birbirine karışması gereklidir. Aşk da tam böyle bir şey değil midir! Tasavvuf, fikirlerin içindeki sevgidir ve dünyanın en güçlü fikirleri, içinde sevgi taşıyanlardır. Aksi halde, karanlık bir çarpışma ve sonu kaçınılmaz bir esaret demek olan kör bir savaş halinde düşünceler insanı içinden yiyip tüketecek, hayat yaşanmaya değer olmaktan çıkacaktır. “Muhabbetsiz hayat, matem içinde geçer. İçine sevgi karışmayan her iş çirkin ve esassızdır.” (s.130). Ona göre, tasavvuf her şeyi esaslı hale getiren tılsımlı bir tecrübenin adıdır.

Son olarak İkbal’e göre tasavvuf kendi benliğini bulmak uğruna verilen bitmek bilmez bir iç mücadelesidir denebilir. Her türlü kolaycılığı, çabukluğu ve kısa yoldan hocalığı reddeder. Düşünce sade ve yalın bir hayatın içinde pişerse şiirleşir ve bir şey şiirleştiğinde başkaca bir şeye ihtiyaç duymaz hale gelir. Onun artık başkaca bir amaca ihtiyaç duymaksızın kendi amacı ve yolu var demektir. Gösteriş, yaldızlı sözler ve insanları peşinden koşturmaya çalışma gereksizidir. Denebilir ki onda din, bütünüyle şiirdir! İkbal, dolayısıyla düşüncenin, siyasetin -ya da herhangi bir dışsal amacın- güdümüne girmesini içsel ruhunu kaybetmesi ve şiirselliğini kaybetmesi olarak görür. “İkbal, zamane şeyhlerinden, hocalarından çok şikâyetçidir. Onlarda hakiki şak ve heyecan yoktur. Onlar İslam’ın hakiki ruhuna sahip değillerdir.” (s.133).

Neden acaba?

A. Erkan Koca
twitter.com/ahmeterkankoca

İnsanlıktan amaç, gönül âlemine girmektir

Türkçemizde yazılmış en kapsamlı ve en anlaşılabilir tasavvuf kitaplarının başında Noktanın Sonsuzluğu gelir. Dört ciltten oluşan bu kitaplar, bir mana eri olan Lütfi Filiz’in sohbetlerinin metne geçirilmesiyle meydana gelmiştir. Noktanın Sonsuzluğu, okunup bitirildikten sonra tekrar rafa kalkan ve kayıplara karışan kitaplardan değildir. O, vakti geldiğinde yeniden kendini hatırlatır ve yeniden okutur. Gönül hekimlerinin alametifarikası da buradadır: Onların sözleri ve yazıları, her okunduğunda farklı manalar açar. Sanki her seferinde Hakk’ın Fettah ve Rezzâk ism-i şerifleri tecelli ediyor gibidir. Bu tecellilerle birlikte okuyanın gönlünde çok büyük bir âleme kapılar açılır. Esas hikâye de buradan sonra başlar. Zira Lütfi Filiz Efendi şöyle diyor: “İnsan, varlıkla nakışlanır. Nakşını güzel işleyen ferahlar, düzensiz işleyen berbat olur. İnsanlıktan amaç, gönül âlemine girip orada yaşayabilmektir. Huzur-u ilâhiye de ancak gönüle girmekle kavuşulur. Çünkü merkez orasıdır.”

Büyük insanların üzerinde durmamız gerekiyor. Bilhassa bir ayağını pergel misalince kendi toprağına nakşeden, diğer ayağıyla âlemleri gezen, seyr u sefer eden, edindiği manaları dostlarına, kardeşlerine de açan büyük hayatları mutlaka incelememiz gerekiyor. İşte, Evveli Nokta Ahiri Nokta da Lütfi Filiz’in yine kendi ağzından anlattığı yaşam öyküsüyle ortaya çıkan bir kitap. Eğer okumaktan murad bilgiyle hayreti yan yana getirmek ve akabinde gayret kemerini kuşanıp hayatta daha farklı, daha güçlü adımlar atabilmekse, böyle eserler her zaman meydanda olmalı diye düşünüyorum. Hem anlatım tarzıyla hem de kendine mahsus haritasıyla hem lezzetli hem de doyurucu bir yaşam öyküsü var karşımızda. Lezzetli derken yanlış anlaşılmasın, acılarıyla ve neşeleriyle lezzetli. Dil zevki ise bambaşka, zaten bu, Lütfi Filiz’in Allah vergisi bir kabiliyeti. O, şöyle diyor: “Kelâmın güzelliği kemâl ile orantılıdır. İnsanın büyüklüğü de gövdesinin iriliğiyle değil, sözlerinin ululuğuyla belli olur. Onun için kâmil kelâmı daima güzeldir, sıcaktır, sevgi doludur ve insanı âbâd eder.”

Evveli Nokta Ahiri Nokta’nın bizlere öğrettikleri arasında evvela yaşama ibret nazarıyla bakmak var. Basiret gözü dediğimiz, ehl-i irfana mahsus meziyet, şüphe yok ki onların mutmain bir kalbe sahip olduklarını gösteriyor. Lütfi Filiz, evlerini ve işlerini kaybedip köylerinden uzaklaşmak zorunda kaldıkları günleri bile anarken, o günlerin ne kadar acı ama aynı zamanda ne kadar tecrübe kazandırıcı olduğunu naklediyor. Baba-oğul, usta-çırak, mürşid-mürid ilişkileriyle harman olmuş; sazıyla, sözüyle, şiiriyle fevkalade bir hayatı film izler gibi okuyoruz. O, henüz kitabının başında “Şunca yaş yaşadım, ‘kendini bilmek’ten daha çetin bir meseleyle karşılaşmadım” diyor. Hayat ve insan öyle bir muamma ki bu muammayı çözmek için mutlaka bir rehbere ihtiyaç olduğunu çok erken yaşlarda hissediyor. Yıllar sonra Fânî mahlasıyla yazdığı şiirlerinden birinde “Yalnız gidenin hâli harap, ömrü hederdir / yol göstereni olmayanın zevki kederdir” diyerek meselenin önemini vurguluyor. İlk ustası babasının akabinde, mesleği olan saatçiliği de bir ustadan meşk ediyor. Bunlar olurken vaktiyle babasının uzak durmasını istediği mûsıkîden asla kopamıyor ve ney meşk ediyor. Hem dünyayla hem de gönlüyle tam bir irtibat kuruyor ve bunu yaparken büyüklerin “Eli kârda gönlü Yâr’da” prensibine mutlak sadakat taşıyor. Ancak muamma o kadar büyük ki düğümleri çözmek için Niyâzî-i Mısrî sultanın “Ey garib bülbül diyârın kândedir / bir haber ver gülizârın kândedir?” dizelerinde işaret ettiği gibi, konacağı dalı arıyor. O dalı bulduktan sonra da bülbül, şakımaya başlıyor.

Lütfi Filiz'in ilk mürşidi, Osman Dede olarak anlattığı Osman Nuri Semerci’dir. Kendisi bir Bektaşî evladı olsa da aradığı soruların cevabını bir Melamî büyüğünden alır. Osman Dede üç mana eri vasıtasıyla meratibini (sülûkunu) tamamlamıştır. Nihayet, çilesini Kahire’deki Ateşbâz-ı Velî Asitânesinde doldurmuş bir Mevlevî dedesidir. Bazen bir mürşid, sadece bir dervişi tastamam yetiştirmek için vazifelidir. Lütfi Filiz, Osman Dede ile buluşmalarını anlatırken bu noktaya temas ediyor: Büyük yerlerin tecelliyatı da büyük olduğundan ehl-i irfan genellikle İstanbul, Bursa, Konya, Sivas gibi yerleri tercih etmiş ikamet etmek için. Ancak küçük yerleri de tercih edenler var, mesela Osman Dede. Tire gibi küçük bir kasabaya gitmiş, yaşamış. Lütfi Filiz merak etmiş bu durumu, sebebini sormuş. Osman Dede şöyle demiş: "Oğlum, sen dağda açmış bir gülsün. Ben buraya sadece senin için geldim."

Lütfü Efendi, Osman Dede'ye intisab ettiğinde 34 yaşında, Osman Dede vefat ettiğinde ise 39 yaşındadır. Bundan sonra yaklaşık on yıllık bir süre boyunca büyük bir manevi boşluk içine düşer. Bir mana erinin sohbetinde bulunmak için yanıp tutuşur. Nihayet, Tire'de tanıdığı Şevki Dede adında bir zâkir başı ile irtibat kurar. Ona, “Dedem, sen gittiğin yerlerde boş adamlarla görüşmezsin. Görüştüğün kimselere benden selam söyle " der. Şevki Dede, İzmir'e gittiği bir gün görüştüğü Aziz Şenol Efendi’ye, Lütfü Filiz'in selamlarını götürür. Bu gönül tanışıklığından tam bir yıl sonra Lütfi Filiz, İzmir'in Kemeraltı semtinde Şapkacı Aziz Efendi olarak bilenen o zâtın dükkânına girer. Kendisini taktim eder ve daha evvel Şevki Dede vasıtasıyla selamlaştıklarını söyler. Bu esnada gönlüne gelen “Ben kitâb-ı kâinatı hatmetmiş sanırdım sevgilim / kadd-i mevzunun görüp tekrar eliften başladım” beytini okuyarak meramını da ifade etmiş olur. Hikâyenin geri kalanını kendisinden dinleyelim: “Mehmet Bey isminde bir zât vardı dükkânda, zamanında Kenan Rufâî’nin evlatlarındanmış ve şimdilerde de Aziz Efendi’nin pek yakını; hatırlayamıyorum, Perşembe akşamı mıydı artık, Cuma sabahı mı, Aziz Efendi’ye hitaben, “Ben bu çocuğu kalenin içinde görüyorum” dedi beni işaret edip; ben sevindim bu lafa beni aralarına kabul edecekler diye ama Aziz Efendi’de ne bir hareket var, nede herhangi bir karşılık verdi; ses etmedim, oturdum, bekliyorum. Bekliyorum ya… İçimin ateşi nasıl bir şiddete kavuşmuşsa artık, tam Cuma ezanının okunacağı vakit, yirmi yirmibeş santim kadar önünde oturduğum koca vitrinin camı müthiş bir şangırtıyla aşağı inmesin mi!.. Aziz Efendi pek mânâlı bir nazar etti, “Kalk hadi!..” dedi; “Kalk, sen şişeyi kırdın!..” ve tuttuğu gibi, doğruca Helvacı Deli Sabri’nin evine götürdü, oturduk diz dize, boyun kestim, biat ettim Aziz Efendim’e!”

Kulluğun, varoluşun merkezinde muhabbet olunca ne cam kalıyor ne çerçeve. Gönül bir hekim istiyor, gerisi bahane. Selâm olsun o erenlere!

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Zaman, sabır ve beklemek üzerine

Jean-Louis Fournier, 1938 yılında Arras’ta doğmuştur. Yazarlığının yanı sıra televizyon programları hazırlamıştır. Ayrıca 2008 yılında "Nereye Gidiyoruz Baba?” Adlı kitabıyla birlikte Prix Femina’yı kazanmıştır. Bekleyecek Vaktim Kalmadı Artık kitabını ise zaman, sabır ve beklemek üzerine kaleme almıştır. Gerek kendi çocukluk hatıralarıyla gerek insanî ilişkileriyle.

Nitekim hepimiz hız çağında yaşıyoruz. Gideceğimiz yerlere daha çabuk ulaşıyor, yemeklerimizi daha çabuk yiyoruz. Giysilerimizi bile eskitmeden hemen yenisini alıyoruz. Sevdiğimiz filmleri ya da dizilerin bölümlerini peş peşe izliyoruz. Markette kasa sırasını yahut ATM kuyruğunda beklerken dahi tartışmalar yaşayıp, kötü sözler de bulunuyoruz. Sabrımız giderek azalıyor ve tahammülsüzlüğümüz de bir o kadar artıyor.

Fournier ise sabırla ilgili fikirlerini kitabında şu sözleriyle beyan ediyor: “Sabırsız kişi ise tatmin olmaz, doyumsuzdur, yatıştırılamaz, erişilemez, disiplinsiz, idare edilemez, dengesizdir. Sabırsız kişi daha başlamadan bitirmek ister. Sabırsız kişi hep olmadığı yerde olmak ister. Sabırsız kişinin zamanı kısıtlıdır. Sabırsız kişi başkalarının zamanını düşünmez. Hep onun emrinde olunmalıdır.”

“Sabırsız kişi en iyisi olsun diye beklemenin zevkini bilmez. Henüz elimizde olmayan bir şeyin tadını çıkarmanın zevkini. Hatırlamanın, onu düşünürken geçen zamanın keyfini sürmenin zevkini. Bir şeftaliyi soyduğumuzda sahip olacağımız mutluluğu hayal etmenin zevkini. Sevdiğini beklemenin zevkini. Kekin pişmesini beklemenin zevkini. Suçlunun adını öğrenmek için filmin sonunu beklemenin zevkini. Mutlu bir olayı beklemenin zevkini...”

Düşüncelerini beklemenin üzerine böyle ifade ederken çocukluğuna dair de pek olumlu şeylerden bahsetmez. Özellikle çevresindeki insanlardan ve onların yaptıklarından rahatsız olduğunu sürekli vurgular. Fournier için onlar budaladan başka bir şey değildir. Bu sebeple şikayetleri ve eleştirileri fazlasıyla olur. Tıpkı “Sırasını Beklemek” yazısında olduğu gibi.

“Kuyrukta en sonda, bir kadının arkasındayım. Acelem var. Canım acayip camembert peyniri çekti. Kadın, güzel peynirci Justine’e önce şöyle dedi: "Ne alsam bilemiyorum." Çok iyi başladı doğrusu. Sonra şöyle sordu:

"Reblochon'unuz nasıl, iyi midir?" Ona şöyle yanıt vermek istedim: "Yok canım, berbat, yenecek gibi değil, burada her şey kötüdür zaten." Bir an önce gitsin de sıranın başına ben geçeyim. Justine, "iyidir" dedi. "O halde ondan alayım. Ama ne kadar alsam ki? Durur mu? Cumartesi çocuklarım gelecek. Bozulmaz değil mi?" "Tabii ki, bir şey olmaz. Ne kadar vereyim?" "Bilmem ki, tatlıya bağlı aslında. Tatlıyı çocuklar getirecek. Kremalı pasta getirirlerse peynir çok olmasın, değil mi? Pont-l'Évêque peyniriniz nasıl? Oğlum çok sever. Eskiden Pont-l'Évêque'teydi evi. Deauville'e yakındır, çok güzel bir yer." "Ne kadar vereyim?" "Bilemedim. Çocuklarla geleceklerse ona göre almak lazım. Bekleyin. Bir arayıp sorayım." Epey bir vakit aldı. Tatlı peynircinin dayanılmaz "Başka bir arzunuz?" sorularına dayanamadık. Hep bir yanıtı vardır bu sorunun. Pont-l'Évêque'ten sonra pek çok kez mola verip bütün Fransız peynirleri baştan sona değerlendirildi. Hatta yabancı peynirler bile: Yunan peynirleri, İtalyan peynirleri... Yeni bir "Başka bir arzunuz?" sorusuyla artık tahammül sınırlarımı aştım. Beynim döndü: Bağırmaya başladım, peynir bıçağını almışım. Gerisini hatırlamıyorum.”

Bu yazısından da anlaşıldığı gibi insanlara asla sabır gösteremeyen bir kişiliğe sahiptir Fournier. Fakat bazı zamanlarda da hızlı olmakla, yavaş olmanın arasında sürekli gidip gelmektedir. Zira ânı yaşamak hususunda güzel düşünceleri de vardır. Bunlar bir kitabı yavaş yavaş okumak gibi, telaş etmeden ağır ağır yürümek gibi, karşımızdaki kişiye hareket etmeden öfkemizi kontrol ederek beklemek gibi ve daha nicesi...

Ayrıca kitabın 56. sayfasındaki şu cümlelerde beni okurken çok etkilemişti: “Her hafta sonu yollar tıklım tıklım, başka bir yerde olmanın daha iyi olacağını düşünenlerle dolu. O başka yere çabucak varmak için hız yapıyorlar. Sürekli koşturuyorlar, mutluluğun peşinden koşuyorlar. Mutluluk koşarak yakalanmaz hâlbuki, yürürken yakalanır. Yavaş yavaş yürürken, kendinle iyi geçinerek, kendinle iyi anlaşarak.”

Eser, okuyucusuna her ne kadar kısa bir okuma yolculuğu yaşatsa da aslında çağımızla ilgili çok önemli noktalara değiniyor ve gerçekleri olduğu gibi dolaysız bir şekilde tadında yansıtıyor. Bu yönden Fournier’in kalemini sevdiğimi söyleyebilirim. Sizlere de tavsiye ederim.

Kitaptan sevdiğim birkaç alıntı:

"Beklemeyi öğrenmek gerekiyor."

"Düşünmek için yavaşlamak gerekiyor. Hatta durup düşünmek."

"Hayatta da aynı, her şeyi hızlandırıyoruz. Hep daha hızlı gitmek istiyoruz. Daha hızlı gitmek. Neden?"

"Eskiden büyümek için sabırsızlanırdım. Bütün hayatım önümde uzandığından, her şeyin hemen olmasını isterdim. Şimdiyse pek öyle acelem yok doğrusu, sanki bekleyebilirmişim de."

Fatma Saldıran
twitter.com/Fatmasldrn_

Çocuk ve Allah ve Dağlarca

TS. Eliot, bir şiirinde, "Rüzgâr çıktı ve susturdu bütün çanları/Hayatla ölüm arasında sallanıp duran" der. Ölüm, bir bakıma ifadenin donması, dilin bitmesidir. Ölünce yüzdeki ifade donar, dil susar, derin, belirsiz bir sessizlik başlar.

Dil susar lakin, susan adına 'eser'i konuşmayı sürdürür. Esasen, eseri konuşan bir sanatçının kendisinin susması gerekir. Fazıl Hüsnü'nün ölümünü duyunca bunu düşündüm. Yüzelliye yakın kitap yazmasına karşın, biz onu, hep Çocuk ve Allah'ın şairi olarak andık, anıyoruz. Demek ki insan, dünyaya bir meseleyi söylemek üzere geliyor. Bir anlamda da, ilk söylediği ile son söyleyeceğini haber vermiş oluyor. Sonradan söyledikleri, ilk söylediğinin açılımından ibaret kalıyor. Dağlarca da, sözgelimi, uzun ömrünce şu dizeleri tekrarlamak üzere dünyaya gelmiş gibiydi: "Bir kuştu/Allı allı bir kuş/Her tüyüne bir çiçek bağladılar/Uçmadı o/Bir kuştu/Mavili mavili bir kuş/Her tüyüne bir boncuk bağladılar/Uçmadı o/Bir kuştu/Yeşilli yeşilli bir kuş/Her tüyüne bir çocuk kordelası bağladılar/Uçtu o."

Dağlarca'nın ruhu, tüyüne çocuk kordelası bağlanmış bir kuş gibi asıl yuvasına döndü. Yunus Emre'mizin deyişiyle, "bu can gövdeye konuktur/bir gün olur çıka gide/kafesten kuş uçmuş gibi." Batı dram geleneğinde, ölüm trajik olanın merkezindedir. Biz ise ölümü 'asude bir bahar ülkesi' olarak görürüz. Bir kezinde, rahmetli Bülent Oran, sonu ayrılık ve ölümle biten filmleri de seyircinin sevdiğini, bunun nedenini çok düşündüğünü söylemiş ve şöyle açıklamıştı: "Sevgililerin filmin sonunda ölmesi, kavuşamaması, tabii filmin gişesi açısından da bir risktir. Ama, bizim seyircimizin bilinçaltında bir ebediyet fikri olduğundan, düşünürdü ki, bu dünyada kavuşamayan sevgililer, çektikleri acıların ödülü olarak, ahirette kavuşacaklardır. Bu yüzden sonu tatsız biten filmlerimiz de çok seyirci toplardı."

Bu, ölümü sevgiliye kavuşma eşiği olarak görenlerin filmi ve seyircisidir. Dağlarca da, bir süre önce, Murat Tokay'a verdiği mülakatta kalbindeki o muazzam inançtan söz etmişti. Böylesi bir umudu ve imanı olmayan bir şair Çocuk ve Allah diyemez. Ve şu dizeleri söyleyemez: "Çocuklar korkunç Allah'ım/Elleri,yüzleri,saçları/Uyurlar bütün gece/Yok sana ihtiyaçları./Çocuklar korkunç Allah'ım/Bebek yaparlar haçları/Aşina değiller hatıramıza/Severken aynı ağaçları."

Bizim hatıramıza aşina olmamaları, biatlarının yeni olmasındandır. Bilgelik sözlüğümüzde, yetkin(leşmiş) insan için, 'insan-ı kadim' ifadesi de kullanılır. Kadim insan, ebedi çocukluk halini ima eder. Çocuk saftır ve biatı her dem tazedir. Ebedi çocukluk halini koruyanlar, dünyaya çocuksu, yani 'gelişmemiş' bir bilinçle bakmazlar, aksine soyutlama yeteneği gelişmiş, hem parçayı hem bütünü aynı anda görebilen bir bütüncüllükle bakarlar. Bilinç geliştikçe saflığın korunması, insanın en çetin yokuşudur. Bunu başaranlarda, Yunus Emre'nin dediği gibi, "her dem yeni doğarız/bizden kim usanası" sırrı işler.

Dağlarca'da böylesi bir ruh, bir eda ve dil vardı. Onun, farkında olmaksızın, özel bir çaba göstermeksizin, geleneksel bilgeliğin kokusunu taşıyan bir şiir dili inşa etmiş olması, zaten bunu yeterince gösterir. Şairin, bir çocuğun ve bir bilgenin hayretiyle dünyaya bakmasının en canlı örneklerinden biri, Dağlarca'dır.

Bir kezinde TRT'deki bir kuşak programda kendisiyle söyleşi yapmak için aradığımda uzun uzun dinlemiş, ardından, "Evladım beni bağışlayın, ben, mankenlerin şunların bunların göründüğü, konuştuğu bir ekranda bulunmak istemiyorum. Televizyonu sevmiyorum. Orada hiçbir şeyi samimi bulmuyorum." demişti. Passolini, yıllar önce, "Ortaöğretim ve televizyon tümüyle yürürlükten kaldırılmalıdır." demişti. Dağlarca'nın tepkisinde de benzer bir saflık vardır. Bu saflığı, modern zamanların birçok edebiyatçısı yitirmiştir. Edebiyat, geleneksel dönemlerde en sahih iletişim ortamı iken, modern zamanlarda en kirli ve en sahte ortamlardan biri haline gelmeyi başarabilmişse, bunun en önemli nedeni, bizatihi, ediplerin edepli olmaması, edebiyatın edep kökeninden uzaklaşmış olmasıdır. Geçenlerde bir söyleşisinde Murat Belge, bizde, edebiyatın edep kökünden gelmesini, zengin, çeşitli ve derinlikli üretmenin engeli olarak gördüğünü söylemişti. Bunu, daha çok, dram geleneği açısından anlamlı bir yorum olarak görmek isterim. Zira dram bizatihi çatışmaya, varlığın negatif kutbunun müdahil olmasına bağlıdır. Bizim geleneksel irfanımız şeytan ve onun temsil ettiği değerlerin özerk, ontolojik bir konumu olmadığı gibi, dil ve söylem düzeyinde de müdahil değildirler. Bu bakımdan bizim geleneğimiz Batılı tarzda dramaya yabancıdır. Bizim dilimiz ve kurgumuz daha çok lirik ve epiktir. Dağlarca bu lirik damarın günümüzdeki en gürbüz, en zengin örneklerinden biri idi.

Şiirimizde kendine has oluşun, samimiyetin, öte ile ilişki kurma sancılarının, saflığın, kirlenmemeye, ruhunu koruyarak yaşamaya çalışmanın isimlerinden biridir. Bunu, modern şiirimizde kâmil manada Sezai Karakoç'ta buluruz. Şiirimizin, geleneksel bilgelikle kopmuş olan bağlarını tekrar kuran, kurucu şair Karakoç'tur. Fazıl Hüsnü, ona akraba şairlerdendir. Çocuk ve Allah, çocuğun biatının taze oluşunu keşfederek bizi ruhumuzun yaralandığı olağan âlemlerden çekip alır, olağanüstü âleme doğru taşır: "Kocaman yıldızlar altında ufacık dünyamız/Ve minnacık bir 'hane'': Kokar kır çiçekleri gün ağarmadan/Anısız, uykusuz/Kokar nane."

"Ta öncelerden beri mestolmuş herkes/Bir bakıma her şey 'mestane''/Hayal edilir nazlı yar yönlerden/Aşk ile kuşlar süzülür/Değişir gökler şahane."

"Farkında değil gönül/Sanki hepten divane/İçimizden, dışımızdan/Geçer vakit/Zalim, zalimane!'"

Âleme böylesi bir yerden bakabilmek için gündelik olanın içinde yitip giden psişik bir bilinç düzeyinden ruhun dünyasına doğru taşınmış olmak gerekir. Çünkü böylesi bir resim ancak ruhla, iç gözle görülebilir. Dağlarca'nın gündelik ve sıradan olanın içinden bizi bir anda böylesi sürprizlerle çekip alması, şiirinin öte bir yerde, içimizdeki o yerle ilişkisinden dolayıdır.

Dağlarca, tek başına bizim geleneksel şiirimizdeki o berrak Türkçeyi, o sesi ve saflığı, içtenliği, imgeler dünyasını toplayabilmiş, yüzlerce, binlerce şiire imza atmış bir şiir dünyası idi. Tokay'ın yaptığı söyleşide, "ben, yarısı şiir olan bir yaratığım" diyordu. Gerçekten de, Dağlarca'nın hamuru şiirle karılmıştı. "Yüreğinde ünlü korsanların şırıldadığı" bir su idi: "Ya Allah / Ya Allah derim ki / Titrerim / Kara sesimden / Ya Allah. / Ya su / Akar da aydınlığın uzak anılarımdan / Şırıldar yüreğimde ünlü korsanların dalgaları. / Yüce sultanların kılıçları parlar yüzümde / Ya su, anlıyor musun? (...) Yıldızlar kötü olacakların üçgenlerinde / Yok etmiş üç yönü. / Yedi yönü var etmiş mutsuz kişiliğinde yıldızlar, / Ama uyukluyorum işte / Ya dönence, ağlamak dururken. / Ya hurma, tadın yok gayri, / Nice saklasan yalnızlığı / Koyu yeşilliğini büyütsen nice, / Yitmiş güzelliğimiz / Ya hurma, elim ayağım acı. (...) Ya toprak ko beni gideyim gideyim, / Varmışların ardına öcül öcül. / Ve küçücük ve eski ve yırtık bayraklar arasından, / Ya gök / Al beni."

Sadık Yalsızuçanlar
twitter.com/yalszuanlar

Bir kökün var, haberin var mı?

"Basîret gözünü açsın hakîkat nazarla baksın
Görsün ol ki nice dolmuş cihâna delâlet-i Dost."
- Eşrefoğlu Rûmî

İtminan, maalesef ki dilimize pek uğramayan bir kelime. Acaba gönlümüzde olmadığından mı? İnsanın gönlünde olan dilinde olur zira. İtminan; emin olma, emniyet demek. İkinci anlamıysa iç huzûru, gönül rahatlığı, tatmin olmuşluk hâli. Böyle bir hâli yakalayıp da bir insan kaybetmek istemez herhalde. Bundan olsa gerek, tasavvufta nefs-i mutmainne durağına ulaşan için geri dönüş yoktur derler. Kalp bir kere Hakk'la huzur bulduğunda, dünya artık ayakların altındadır. Böylesi bir insan kaderinden razıdır, kaderi de ondan razıdır şüphesiz. Artık tam manasıyla iman etmiştir kaderine. Ne demiş büyükler? Kadere iman eden, kederden emin olur.

Rahmân suresi, "Arûsü'l-Kur'an" olarak anılır, yani Kur'ân'ın gelini. Sırrına vakıf olanlara marifet ehli denir. Çünkü içinde irfani boyut açısından son derece zengin hazineler saklı. O, isteyene değil, istediğine açıyor bu sıraları. Ama varoluşunun anlamını arayan, varlığının özünü keşfetmek için çabalamak isteyenler de işte bu ihtimale tutunarak okurlarsa, onlara da sırların açılmayacağı ne malum? İnsan ihtimaldir. Eskiler bir şeyi taşıyabilme, bir şeye tahammül edebilme anlamında da kullanmışlardır ihtimali. Varlığını hakkıyla taşımak isteyeni, varlığın sahibi gıdasız bırakır mı? Giderek köksüzleşen, manevi hiçbir adım atamayan, içindeki boşluğa anlam veremeyen, boğulan, debelenen, yolunu kaybeden kimseler için pek nazlı bir sure, Rahmân suresi. Bir yönüyle de O'nun Zü'l-Celâli ve'l-ikram ismini hatırlatıyor, yani ikramını celâl perdesi altından yapıyor. Mesela, bu surede otuz bir defa tekrarlanan bir ayet var. Yaşadığımız çağın hazıra konmaya meraklı, diline şikayeti dolamış ve kendinden başka can sahibi tanımayan insanını pek güzel sarsıyor, kendine getiriyor: "Artık Rabbinizin nimetlerinden hangisini inkâr edebilirsiniz?"

Her şey önümüzde akıp gidiyor, her şey yanı başımızda olup bitiyor. Bir bakış tutturmuşuz gidiyoruz. Necmettin Şahinler hoca, "bak ama gör" diyor taliplere Varoluş Kokusu kitabında. Rahmân suresi kendi sinesinde nasıl yer bulduysa öyle anlatıyor. Tatlı dil, okuyucuyu Rahmân'ın nefesiyle buluşturuyor. Gün gelsin de kendi kitabını (ahvalini, hâlini, nefsini, vaziyetini) okuyabilsin diye. Zira: "İnsan’da mânâsı, nisbeti, karşılığı, sıfatı olmayan hiçbir ayet Kur’ân’da yoktur! Bu nedenle ‘Kur’an ve insan ikiz kardeştir’ denilmiştir."

Necmettin hocanın okurlarıyla Rahmân suresi üzerine bir sohbetine tanıklık ediyoruz kitap boyunca. Zaten hocanın gıpta edilesi, takdire şayan bir özelliği bu. Hiçbir şeyi dikte etmeden, hani o sürekli maruz kaldığımız; yüksek ses, parmak kaldırarak, tehdit gibi cümlelerle bir anlatıcılık asla yapmıyor. Nasıl yapsın ki o kimleri gördü, sonra o görülenler başka kimleri gördü... Varoluş Kokusu'nun ilk bölümünde Rahmân suresi yorumlanırken karşımıza çok önemli, üzerinde düşünmemiz gereken konular çıkıyor: Rahmân ve Rahim isimlerinin özellikleri, ölçülü ve dengeli yaşamak, marifet ilmine talip olmak, gayret etmek fakat nasibe rıza göstermek, dünyanın fâni oluşunu yalnız cenaze olduğunda hatırlamamak, emaneti taşırken yoldaşına dikkat etmek, ikrâmların celâl perdesi altından yapılabileceğinin farkında olmak, sorgudan kaçmanın mümkün olmadığını bilmek, hayata yumuşak bir nazarla bakmak ve böylece hayatı nazikleştirmek, 'seyir var seyir içinde' misali tecelliler karşısında anlam ve işaret aramak, sezmek, idrak etmek ve nihayet kabı doldurmak. Bu bölümdeki tüm yazıları, özellikle Rahmân ve Rahîm isimlerini iyi bilerek okumak gerektiğini düşünüyorum:

"Allah'ın rahmet tecellîsinin iki yönü vardır. Birine 'Rahmet-i imtinân' yani 'karşılıksız ihsân rahmeti', diğerine ise 'Rahmet-i vücûb' yani 'gereklilik rahmeti' adı verilir. Rahmet-i imtinân, herhangi bir amelin/eylemin karşılığı olmaksızın lutuf ve ihsân edilen rahmettir. Rahmet-i vücûb ise belirli bir amel/eylem karşılığı olarak gerekli kılınan rahmettir. Bunlardan ilki 'Rahmân' adına, ikincisi ise 'Rahîm' adına karşılık gelir. Daha net bir anlatımla; Allah herhangi bir amel karşılığı olmaksızın lutf ve ihsân ettiği Rahmet'ini Rahmân adı altında icrâ eder. Buna karşılık belirli bir amel için icrâ etmesi vâcib yani gerekli olan Rahmet'ini de Rahîm adı altında izhâr eder. İkinci kategorideki Rahmet fiili, -bütün eşyaya vücûd bahşetmekten ibaret olan- birinci kategorideki Rahmet'in çok özel bir hâli olduğundan Rahîm ismi Rahmân isminin içindedir."

Varoluş Kokusu'nun ikinci bölümü, 'Bir Bilene Sormak' başlığını taşıyor. Gecenin insanın kendine ve Rabbine dönmesindeki yeri, orta yolu izleme tavsiyesinden ne anlamak gerektiği, her gün pek çok defa 'Allah'tan başka ilah yoktur' dememize rağmen neden kendimize putlar yarattığımız ve sonra bunları yok etmekle ömür tükettiğimiz, yalanın insanın helak olmasına yetmesi, ayetlerin irfanî yönüne kapalı olmak, eşlerin ve çocukların dünya hayatını güzelleştirmesindeki önemi, sonsuzla buluşmanın ve sonsuzla yaşamanın ne olduğu, hayatı dua kılmanın ne anlama geldiği gibi son derece güzel konular var bu bölümde. Her bir konu, farklı okumalar yapmanıza ve dünyaya artık, yeni pencerelerden bakabilmenize imkân sağlıyor. Hatta okur-yazarlar için şunu da söyleyebilirim: Necmettin hocayı okuyup da eline kâğıdı almamak mümkün değil. Göğsünüz güzel duygularla dolunca, başkalarıyla da paylaşmak, hiç değilse kendinizi ilim ve irfan anlamında geliştirmek için yazmak, tekrar yazmak ve okumak istiyorsunuz.

Dost meclislerinde sohbet ederken, duanın giderek hayatımızdan çıkmasından konuşmuştuk bir keresinde. Çünkü bize duanın bir ibadet, hem de çok önemli bir ibadet olduğunu söylemediler. Bunu ancak kitaplar ve insanlar arasında dolanarak, ter ve gözyaşı akıtarak öğrenebildik. Buna da şükür demeliyiz ancak şunu da unutmamalıyız: dua etmeden, talebini bildirmeden, acziyetinin farkında olmadan, mağlup oldum, yenildim diyemeden, kulluk mührümüzü kendi üzerimize vuramıyoruz. Böyle olunca da kendimizi, yaratıcımıza sevdiremiyoruz. Sadece bu kadar değil, ruhumuz kök salamıyor sonsuza. Gidecek olmanın bilinci, bu dünyayı güzelleştirme gayreti eksik kalıyor. Hâliyle anlamsız, boşluk dolu günler geçip gidiyor. Dua mühim, çok mühim, olmazsa olmaz. Necmettin Şahinler de bu konuda şöyle söylüyor:

"Dua, sadece sözden ibaret değildir; sözün yanında fiili/eylem boyutunun da var olduğu unutulmamalıdır. Bütün iş ve hareketler, bütün oluşlar birer duadır. Bu anlamda hayat, cansız varlıklardan bitkilere, bitkilerden hayvanlara, hayvanlardan insanlara ve oradan da Allah'a uzanan muhteşem bir dua zinciri oluşturur. Bu anlayışı Kur'ân'ın birçok ayetinde yakalamamız mümkündür: 'Yedi gök ile yer ve onların içinde yer alan her şey O'nun sınırsız kudret ve yüceliğini anmaktadır; O'nun yüceliğini, aşkınlığını övgüyle yankılamayan bir tek nesne yoktur. Ne var ki siz onların yücelemelerini anlayamıyor, kavrayamıyorsunuz! Yine de, hem çok bağışlayıcı, hem de hâlim olan O'dur!'"

Biz çok büyük manevi annelerin ve babaların evlatlarıyız. Dünyaya gelişimiz yalnız nüfus cüzdanımızda yazan tarihten ve maddi annelerimiz, babalarımızdan ibaret değil. Kaldı ki eskiden hüviyet cüzdanı deniyordu; kökü Hüve, yani O, yani Allah. Dilimizin köküne sarılmadıkça, kendi kökümüzün de gerçekliğinden uzaklaşıyoruz böylece. Ne diyelim? Eşrefoğlu Rûmî'nin sözüne kulak verelim: "Eşrefoğlu rumi'ye sorar isen Dost kandedir / diye yir gök Arş u Kürs dopdoludur hep areler."

Yağız Gönüler

twitter.com/ekmekvemushaf

Dalgadan deniz çıkarmanın hikâyesi

"Eyin kişi yol alamaz maksûdunu hergîz bulamaz
Bekle me'ârif kapusun yüz göstere irfân sana
Dünyâ ile ukbâyı ko ûlâ ile uhrâyı ko
Var ol kuru sevdâyı ko matlab yeter Sübhân sana
Cândan taleb kıl yârini ver cânı bul dîdârını
Yok eyle kendi vârını kim var ola cânân sana."
- Niyâzî-i Mısrî

Kehf suresi, ilm-i ledünü yani tasavvufu derinlemesine öğrenmek için eşikteki okuru kapıdan içeriye alır. Bak der, evvela teslimiyet, sonra muhabbet, nihayet sıddıkiyet. Bunlarda sabit kadem olursan marifet sana yüzünü gösterir. Vakti gelir; gönlüne damla damla akmaya başlar o bâtın ilmi. Derken bazı kurallar apaçık kendini belli eder. Susmak, soru sormamak ve idrakin yetmedi diye reddetmemek. Musa ile Hızır'ın hikayesidir bu. Ve bu hikaye bize temelde şunu söyler:

İnsanoğluna daima bir yardımcı lazımdır. Kimi buna rehber der, kimi bilge, kimi dost. Ama mutlaka bir yardımcı lazımdır. Kişiye ayna olacak, onu irşad edecek, doğruyu yanlışı ayırt etme konusunda iç açacak, yük alacak, dünya sıkıntısını hafifletecek bir yardımcı şarttır. O yardımcıda Hakk'ı görebildin mi, mutmain bir kalbe erişme yolundasın demektir. Sonra dönüş yoktur, ikramlar vardır. O ikramlar da sen şımarasın, kendinde varlık göresin diye değil, celal ile cemal arasında yaşanan hayatta hakikate olan susuzluğunun farkına vardın diyedir. Öp başına koy, sus ve yola devam et. Sana nasıl Hızır olunduysa sen de Hızır ol. Kainata ve mahlukata hizmet et, kendini gözet.

"Hızır'ı bulmak kolay, Hızır'la yürümekse zordur." der ehl-i irfan. İşte, Necmettin Şahinler hoca da bu zorluğu anlatıyor Hz. Mûsa ile Yürümek adlı kitabında. Ne aradığını bilmeden, bulunanın asla idrak edilemeyeceğini işliyor. "Her insan sahip bulunduğu insanlık bilincini ve bilgiyi kendinden aşağıdakilere aktarmada öğretmen, bu bilinç ve bilgiyi kendinden yukaridakilerden öğrenmede ise öğrencidir." diyerek Ahmed Amiş Efendi'nin mürşidi Kuşadalı İbrahim Halveti'nin şu sözünü akıllara getiriyor: "İndallah (Allah katında) talebe, hocadan üstündür."

İnsan, daima arayan bir varlıktır. Bu, hilkatte belirlenmiş bir yol adabıdır adeta. Dünyaya gelişi, bu anlamda yola girmesidir. Aradıkça yoldadır insan. Ne vakit ki arayışını unutur, yoldan çıkar. Ancak bu uzun sürmez. Ne demiştik, insan daima arar. Dolayısıyla yola belki farkında olarak belki de farkında olmayarak yeniden girer. Bu acizlikler ve noksanlıklar dünyası olan yeryüzü, ona arayışını her zaman hatırlatır. Peki aranan nedir? Elbette "Asl" olandır, "Can Yoldaşı" olandır, "Yâr" olandır, "Dost" olandır. Aranan O'dur. Peki kimler sahiden O'nu arar? "Bütün dünya O'nu arar; fakat sadece O'nun aradıkları O'nu bulur." demiş Ebû'l-Hasan Harakânî. Demek ki aramak da bir nasibin tecellisi. Demek ki o sebeple arayanlar hem hüzne hem şevke sahip. Bulmak istemenin, özlemin hüznü; çalışmanın ve gayrette olmanın şevki. Bu durumda neticenin en azından ne olabileceğinden de bahsetmek gerekiyor. Necmettin hoca bu konuda şunları söylüyor:

"Anlaşılan odur ki, "aramak insanın kaderi ise, bulmak da kaderidir". Çünkü "mürîd Allah'ın murâdıdır" ve bu yolda arayanla aranan beraber yürümektedir. İnsanın izlediği yol, bizzat Allah'ın izlediği yoldur. Kur'ân bu birlikteliğe şöyle değinir: "Şu bir gerçek ki, benim Rabbim dosdoğru bir yol üzerindedir." [Hûd 11/56]. Belki de iki denizin kavuşum yeri, arayanla arananın buluşma noktasıdır."

Bu yolun sırrı, perdeleri yakmaktır. Perdeler yanmadan hakikat ortaya çıkmayacaktır. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Dîvân-ı Kebîr'inde "Perde yandı mı insan, Hızır hikâyesini de tamamiyle anlar, ledün bilgisini de..." der. Demek ki yolcu, ilm-i ledüne talip olandır aynı zamanda. Çünkü "bu akl u fikr ile Mevlâ bulunmaz", yolcuya aşk gerektir evvela. Aşkın ateşiyle yanan için durmak, çilenin ta kendidir. Hikmet bu ya, dergâhlarda çile çıkarmak da fiziken durarak ama manen yürüyerek olur. Talip, durduğu yerde bir yola çıkar, daha doğrusu çıkmış olduğu yolda derinleşir. Tefekkür de bu manada bir yürüyüştür ve hakkıyla yapıldığında ibadetten üstün olarak görülmüştür. İnsan gün içinde bir nebze nimetleri, kainatı, tecellileri düşünse; bundan sonraki günleri daha farklı olacaktır hiç şüphesiz.

Yürümek, insanın kendi içinde kıyametler koparmasıdır. Her aşılan engelin bir neticesi vardır ve bu netice, insanın nefsine dair olan bilgisini genişletmesiyle ilgilidir. Nefs ne kadar bilinirse, Rabb de o kadar bilinecektir. İnsan; kusurlarının farkında olmadan meziyetlerinin, yapabileceklerinin farkında olamaz. Sözü burada Necmettin hocaya bırakmalı:

"Kur'ân iyi tetkik edildiğinde görülür ki, bu büyük ve genel kıyametten başka sayısız küçük kıyametler varlıklar dünyasını doldurmuş bulunmaktadır. Hayat sahnesinde her an milyonlar ve milyonlarca kıyamet gerçekleşmektedir. Kainat bünyesinde bir hiç denecek kadar küçük bir yer tutan insan vücudunda da, her an binlerce kıyamet yaşanmaktadır. Her varlık birçok kıyametlere sahnedir. Fakat her varlık daha büyük bir varlığın sahne olduğu kıyametlerden de biridir. Kıyametler içinde belki de en anlamısı 'Âriflerin Kıyameti'dir. Böyle bir kıyameti ancak 'Ölmeden önce ölmeyi gerçekleştirenler' yaşayabilir. Çünkü onlar beden mülkünün Sultan'ında fenâ bulmuşlar ve 'Rûhâni Emâneti' idrâk etmişlerdir. Artık onların gözünde her şey (izâfi varlık) silinmiş, Kur'ân'ın eşsiz ifadesiyle 'Küllü şey'in hâlikun illâ vecheh' [Kasas 28/88] yani 'Yaratıcı'nın yüzünden başka her şey helâk olacaktır' âyeti onların değişmez zikri olmuştur. Hak âşıklarından Ganiyy-i Muhtefî de bir nefesinde 'Âriflerin Kıyameti'ne şöyle değinir: Bilinenden farklıdır ârifin kıyameti / bir an değil bir ömür sürmekte fehâmeti."

Hz. Mûsâ ile Hızır'ın hikayesi, dalgadan deniz çıkaranların hikâyesidir diyor Necmettin hoca. Denizden dalga çıkarmak mümkündür; atarsınız taşı, avucunuzu gezdirirsiniz, çıkar bir dalga. Ama dalgadan denizler çıkarmak ne kadar mümkündür? Buna ancak iğneyle kuyu kazma sabrına sahip olanlar erişebilir. Öyle anlar vardır ki tahammül bir kenara kaçar, insan en büyük zorluklarla imtihana çekilir. Ama yalnız değildir artık. Bir yoldaşı, yareni, dostu vardır. "Eyvallah" dedikçe ilerleme sürecektir, teslim oldukça rıza kapısı açık kalacak, nasiplerin ardı arkası kesilmeyecektir. Üstelik hikâye de burada bitmeyecektir. Çünkü yol bitmez. Bu andan itibaren yol ancak yürüyenin bilebileceği bir hikâyedir. Yani bilenler söylemez, söyleyenler bilmez...

Yağız Gönüler

twitter.com/ekmekvemushaf

Baştan sona sürükleyici bir Osmanlı macerası

Bir tarafta sarayın ihtişamlı gölgesinde insanı ölüme kadar sürükleyen hırs mücadelesi öte yanda zamanın tik takları arasında geçen masalsı bir aşk...

Osmanlı döneminde geçen bu kadim hikâyede Sultan, şehzadeleri için sünnet düğünü tertip eder. Niyetleri odur ki; düğün on beş gün sürecek ve dillere destan olacaktır. Bu sebeple de her vilayetten ve ülkeden insanlar davet edilir. Fakat sadrazamın şehit olmasıyla şenliklere gölge düşer ve Sultan düğün neşesini siyasete boğdurmamak adına yeni sadrazam ataması yapmaz. Ancak düğünden sonra mühr-i hümâyununu kime vereceğini söyler. Böylelikle de Defterdar ve Kazasker arasında ölüme kadar gidecek iktidar mücadelesi başlar.

Hikâyenin bir diğer parçası olan öksüz ve yetimler de ortaya çıkar. Yolları devlet adamlarıyla kesişir ve üzerlerine çok tehlikeli bir iş alırlar. Nitekim Hasan Nasrettin genç, yakışıklı bir delikanlıdır. Engelli ikiz bir kardeşi vardır. Adı Hüseyin Nusrettin’dir. Dönemin kudretli külhanbeylerinden olan Dobra Hatun’un himayesi altındadırlar. Zira çocukken anne ve babalarını bir yangında kaybetmelerinden dolayı Dobra Hatun onlara sahip çıkmıştır. Fakat gelgelelim Hasan Nasrettin, geçmişi bir türlü unutamaz. Ailesine kötülük eden adamdan hep intikam almak ister. Tabii bir de hasta kardeşini iyileştirmek ve ona saatçi dükkânı açmak.

Bir gün Kazasker’in adamı Kurt Çelebi Dobra Hatun’un kapısını çalar. Bir kasanın açılması için ondan işinde usta bir çilingirci ister. Dobra Hatun da Hasan Nasrettin’i yanına verir. Ardından genç delikanlı kendini gizemli bir kasayı açmakla görevli bulur fakat bu düşünüldüğü kadar kolay bir iş değildir. Hasan Nasrettin çok zorlanır üstelik imtihan bu ya gemide gördüğü güzel bir kızın sevdası kalbine düşer. Pervanenin muma âşık olması gibi o da Visal Banu’ya âşık olur. Aralarında geçen olaylardan sonra da birlikte gizemli kasayı açmayı başarırlar ve devasa, görkemli bir saat görürler. Nitekim o an adeta büyülenmiş gibi olurlar.

Gemide olaylar bu minvalde devam ederken Defterdar’ın adamı Bülbül Ağa ise Dobra Hatun’un kapısını çalar ve türlü yalanlarla Şaban adındaki genç delikanlıyı yanına vermesini ister. Dobra Hatun da tıpkı Kurt Çelebi’nin isteğini yerine getirdiği gibi Bülbül Ağa’nın da isteğini yerine getirir ve Şaban’ı yanına verir. Öyle ki bu durumdan oldukça mutlu olur Bülbül Ağa. Zira bilir ki Şaban, yapılacak iş için biçilmiş bir kaftandır. Sahte altın bastırmak artık daha kolay olacaktır.

Gelgelelim olaylar karmaşık bir düğüm hâline gelirken Şaban, arkadaşı Hasan Nasrettin’den yardım ister, o da kabul eder. Ve bu iki dost plana dahil olurlar fakat bir vakitten sonra işler bozulmaya başlar. Üstelik Hasan Nasrettin yıllar sonra düşmanını bulur. Yani Kazasker’i. Bundan sonra da Kurt Çelebi ve Bülbül Ağa’dan gizli bir plan yaparlar. Gayeleri ise Sultan’ın arkasından iş çeviren bu düzenbazların hainliklerini ortaya çıkarmaktır. Öyle ki düğün hazırlıkları tüm ihtişamıyla devam ederken onlarda arka sokaklarda nefes nefese mücadele verirler. Düğünün gerçekleştiği günde ise Defterdar ve Kazasker’in hainlikleri ortaya çıkar. Hasan Nasrettin de hem ailesinin intikamını almış hem de devleti bu hainlerden kurtarmış olur. Sultan’ın ve halkın nezdinde bir kahraman olur. Visal Banu’yla evlenir.

Kardeşi Hüseyin Nusrettin de en iyi hekimlere tedavi olur. Hayallerindeki saatçi dükkânına kavuşur. Belki hayallerinden bile daha güzel olana. Tabii Şaban da mutluluktan payını alır. Sevdiği dostlarıyla birlikte yaşamaya devam eder.

Eser bunların haricinde de dönemin kültürü hakkında okuyucusuna birçok bilgi vermiştir. Örneğin; düğün hazırlıklarının nasıl yapıldığına ve şenlik için hangi aletlerin kullanıldığına dair. Beni ise bu yönde en çok etkileyen nahıllar oldu. Zira daha önce hiç adını duymamıştım.

Her okurun yıl içerisinde en beğendiği bir kitap olur. Benim ise bu yıl en beğendiğim ve severek okuduğum kitap İskender Pala'nın Surnâme'si oldu. Sizlere de mutlaka okumanızı tavsiye ederim.

Kitaptan sevdiğim birkaç alıntı:

"Kişinin vazifesinde başarılı olması demek ülkeye de hizmet demekti."

"Unutmayın, insana güzellik ve başarı getiren şey sözlerinin yumuşaklığıdır. İtibar ve saygı kazandıran da davranışlarının güzelliğidir."

"Çocukken böyle durumlarda babası ona 'kalbine danış!' derdi, Peygamber sünnetiymiş, kalbine danıştı."

"Allah her derdin dermanını bir yerlere koyuvermiş. Bizden araştırıp bulmamızı istiyor. Lakin dermanı bulmak araştırmak demek, ilim demek, fen demek..."

Fatma Saldıran
twitter.com/Fatmasldrn_

"Yaratıcı Acı" ve Dostoyevski

"İnsanın içinden, onda birbiri ardına ortaya çıkan iki zıt kişilik bulunduğunu söylemek geliyor."
- Dostoyevski (Suç ve Ceza, 1866, Raskolnikov)

"Her zaman yaptığım gibi iyi davranma isteği duyabilir ve bundan dolayı da mutlu olabilirim. Bunun yanı sıra bir kötülük yapmak da isterim ve bu bana büyük bir zevk verir."
- Dostoyevski (Ecinniler, 1872, Stavrogin)

Her okur yaşamının bir döneminde, sevdiği yazarın peşine düşer. Şimdiye kadar onun yazdıklarını fazlasıyla okudum, hatta tekrar tekrar okudum, peki aslında kim bunları yazan, diye düşünür. Nihayet, yazara dair önemli biyografileri gözden geçirir, teker teker okur. Büyük hayatları, yani büyük insanları okumak her zaman büyüleyicidir. Ancak biyografi okumanın da kendine mahsus bir tehlikesi, hatta sıkıcılığı vardır. Bir kere biyografiyi kaleme alanın üslubu, yazara bakış açısı her şeyden önemlidir. Sevdiğimiz bir yazarın hayatını okuyacaksak, tatsız şeylerle karşılaşmak istemeyiz öyle değil mi? Ne büyük yanılgı! Sıradan bir kimse, bizi neden bu kadar sarssın ki? Demek ki yazarın o çok sevdiğimiz hikaye etme becerisinin ardında hiç beklemediğimiz, bambaşka bir hayat ve son derece ilginç bir karakter olabilir. Tüm bunları merak etmek demek, kütüphanemizde hayat okumaya, yani biyografiye geniş bir yer açmak demektir ve bunun tadını bir kez alan, bir daha asla vazgeçemeyecektir.

Bazı yazarlar hakkında, tıpkı pek çok sanatçı gibi, ölümlerinden sonra daha çok konuşulur. Her doğum ve ölüm yıldönümlerinde konferanslar düzenlenir, sonra bu konferanslar metne geçirilip yayınlanır, yeni araştırmalarla birlikte yeni biyografiler raflarda görülür, makalelerin biri biter, diğeri başlar. 2022 itibariyle Dostoyevski'nin ölümünün ardından 140 sene geçti. Ününden hiçbir şey kaybetmediği gibi hayatının merak ediliş frekansı da her zaman arttı. Tıpkı Nietzsche, Freud, Shakespeare, Goethe, Leonardo da Vinci, Mozart, Vivaldi ve Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî gibi. Yazdıkları pek çok dile çevrilmiş, dünyanın dört bir yanında okunup dinlenmiş, filmleri ve belgeselleri çekilmiş insanların hayatlarındaki gölgeli taraflar her okuru, yani her meraklı insanı tetikler. Bu büyük insanların hâlâ yaşıyor olmalarının sebeplerinden biri de işte bu tetiklenmedir. Meraklar merakları çağırır ve satır aralarından o insana dair yeni bilgiler elde edilir. Bazen bunlar bilgi değil yorum olur ama yine de okur doymaz. Dostoyevski de işte doyulmayan yazarlardan biridir.

Dostoyevski'ye dair daha önce Henri Troyat, Edward Hallett Carr ve Stefan Zweig tarafından yazılmış kitapları okumuş, Andre Gide'in kitabına ise ulaşmak için gerekli gayreti gösterememiştim. Okumak istediğim bir zamanda ise raflarda ve internet satışında bulamamış, vazgeçmiştim. Gide'in Dostoyevski kitabı, Kasım 2022'de S. Sema Gül tarafından Fransızca aslından çevrildi ve Timaş tarafından yayınlandı. İlk sayfadan itibaren okuyacağınız kitabın klasik bir biyografi değil; bir yazarın, hayranı olduğu bir yazarı anlatışı olduğunu fark ediyorsunuz. Buradan sonrası ise Gide ile okurun Dostoyevski'yi nasıl tanımladığı, neyini enteresan bulduğu ve hangi yönleriyle bu kadar sarsıcı olduğu arasında şekilleniyor.  Dostoyevski'yi seven bir okur olarak en dikkate değer bulduğum ve peşinden gittiğim mesele, Gide'in dilinden söylemek gerekirse şöyle: Dostoyevski, çevresindeki insanları hayatı boyunca mutlu etmeye çalışmış fakat hayatı boyunca sıkıntı içinde yaşamış biri.

"Yazarı bir kenara bırakın, önemli olan eserdir!" düşüncesini Gide anlamlı buluyor ama çok önemli bir farkla. Ona göre esas hayranlık verici olan ve içinde pek çok ders bulunan mesele, yazarın esere verilecek öneme rağmen yazmış olması. Yani içinde mutlaka ama mutlaka kendinden bir şeyler olacağı ve bu şeylerin her eserinde çeşitleneceği, zenginleşeceği. Dostoyevski gibi çileli bir ömür sürmüş yazarların sıkıntıları her daim merak edilir. Onun en büyük sıkıntılarından biri para olmuştur. Buna rağmen yazma eylemindeki temel değerden asla vazgeçmemiştir. 50 yaşındayken söylediği "Hayatım boyunca para için çalıştım ve hayatım boyunca hep sıkıntı içinde oldum; şimdiyse her zamankinden daha zor durumdayım" derken, 24 yaşında yazdığı mektuplardan birindeki şu hassasiyetinden hiçbir şey kaybetmemiştir: "Ne olursa olsun yemin ettim; fakirliğin sınırlarına bile ulaşsam, yine de dayanacağım ve siparişle yazı yazmayacağım. Sipariş sanatı öldürür; sipariş her şeyi yok eder. Ben eserlerimin her birinin, tek başına iyi olmalarını istiyorum."

"Creative suffering" denilen kavram, yani yaratıcı acı, Dostoyevski'yi ifade eden en önemli kavramlardan biri. O, insaniyet namına hissettiği ve kendi içinde yaşadığı tüm acılarını yazarak hafifletmiş, hafiflemese bile dünyaya dayanabilmiş bir yazar. Sıradanlığı, özellikle de sıradan insanı korkutucu buluyor. Ona göre karmaşık bir insan, insan ruhunun en iyi biçimde çözülebileceği, insanlığın en iyi biçimde anlaşılabileceği bir laboratuvar aynı zamanda. Peki insandaki hangi özellik Dostoyevski'yi bu kadar kendine doğru çekti ve tüm karakterlerinde bunu işledi? Bunu Gide'in kaleminden okuyalım: "Dostoyevski'nin eserlerinde iç dünya, insanların birbirleriyle olan ilişkilerinden çok daha önemlidir. İşte Dostoyevski'yi birçoğumuz için bu kadar büyük, bu kadar önemli, birçokları için de bu kadar çekilmez kılan sır da bu değil mi zaten? Dostoyevski'nin yaptığı olağanüstü şey şudur ki kahramanların her biri -bir yığın kahraman yaratmıştır- önce kendi kişilikleriyle vardır ve bu içsel varlıkların her biri, kendilerine özgü sırlarıyla, bütün sorunlarının karmaşıklığıyla karşımıza çıkarlar."

Buradaki karmaşıklık kelimesi her zaman için ilgi çekicidir ve üzerine gidilmesi gerekir. Nietzsche'nin Dostoyevski'ye dair "Bana ruh bilimi konusunda bir şeyler öğreten tek kişidir." sözü, işte bu karmaşıkla ilişkilidir. İnsan karmaşıktır çünkü hayatının amacını bulmak ve onun üzerine çalışmak zorundadır. Bunu yapmadığındaysa karanlık tarafı ortaya çıkacak ve kendini ele geçirecektir. Oysa insan, kendisini inşa etmelidir ve ruhsal özgürlüğüne de ancak bu şekilde kavuşabilecektir. "Dostoyevski'ye göre hepimizin yüce, gizli, hatta kendimiz için bile gizli ve hiç kuşkusuz içimizden birçoğunun hayatına verdiği görünür amaçtan çok daha farklı bir yaşama nedeni var" diyor Gide. Bu sözler, elbette ki Ölü Bir Evden Hatıralar'daki şu cümleleri hatırlatıyor: "Hiçbir insan, belirli bir amacı olmadan ve bu amaç için çaba sarfetmeden yaşayamaz. Eğer amaç ve umut bir kez kaybolursa, iç sıkıntısı o insanı genellikle bir canavara dönüştürür."

Henüz 28 yaşındayken yazmış olduğu mektuplara bakılırsa Dostoyevski, acıdan sanat çıkaracak meziyetlerin her birine sahipti ve bu meziyetine ölene dek sadık kaldı. 18 Temmuz 1849 tarihinde "İnsanda büyük bir acıya katlanma ve yaşama gücü var. Ama ben bunun bu kadar güçlü olduğuna inanmıyordum. Ancak bu gerçeği kendi tecrübelerimle öğrendim" diye yazar. Bir ay sonra hastalıktan yorgun düştüğünde ise başka bir mektubunda "Ümitsizliğe düşmek günahtır... Severek yapılan ölesiye bir çalışma, işte gerçek mutluluk budur" der. 14 Eylül 1849'da yazdıkları ise acıdan yaratıcı sürece geçişinin şifresi gibidir: "Çok daha kötüsünü bekliyordum ve şu an çok iyi biliyorum ki bende tüketilmesi mümkün olmayan bir yaşam gücü var."

İşte Dostoyevski bu yüzden büyüktür. Başına gelen hadiseler karşısında ağlayıp sızlanmak yerine yazmayı, yani sanatı seçmiştir. Kendini ve eserlerini acısından var etmiştir. Böylece insan ruhunun derinliklerine, hayatın muammasına dair bugünün ve geleceğin insanı için daima el feneri olmuştur.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Mükemmel ebeveynlik yoktur

Çocuk sahibi olmanın bu denli “kolay” olması, bana her zaman tuhaf gelmiştir. Ebeveyn olmak da zor. Doğrularınızın sürekli değiştiği, mükemmel olmaya çalışırken kendinizi yok saydığınız, her konuda olduğu gibi bu konuda da herkesin bir fikri ve doğrusu olması, “eskiler öyle derdi”cilerin öğütleri derken çoğunlukla çocuk büyütmek, ebeveynlerin kısa ya da uzun süreler kendilerini “eksik, yanlış ve tükenmiş” hissetmeleriyle sonuçlanan, bittiğine şükredilen dönemler olarak anılıyor.

Zihin Odaklı Ebeveynlik kitabının yazarı Dr. Johanna North, kitabın önsözünde bu kitabı hem bir doktor hem de bir anne olarak yazdığını söylüyor. Dolayısıyla okuru, mükemmeliyetçiliğin gölgesinde hazırlanmış bir yapılacaklar listesi beklemiyor. (Neyse ki!) Kitabın arka kapak yazısında da vurgulandığı gibi, bu bir doğru ebeveynlik teknikleri kitabı değil. Kitap, tekniklerden ziyade bütünsel bir yaklaşım sunma çabasında. Ve bu yaklaşımın en önemli ilkesi şu: Mükemmel ebeveynlik yoktur.

Okuduğum, yayına hazırladığım kitaplardan ve katıldığım eğitimlerden çok temel bir şey öğrendim: Kişi, başkalarını besleyebilmek için önce kendini beslemeli. Başkalarını koşulsuz sevmek ve onlara karşı şefkatli olmak için, kendimizi koşulsuz sevmeyi ve kendimize karşı şefkatli olmayı öğrenmeliyiz. Kendimizde olmayanı başkasına sunmamız zor. Bu mümkün olsa da, günün sonunda kendimizi içsel kaynaklarımız tükenmiş ve boşa yaşandığını hissettiğimiz bir hayatın içerisinde bulabiliriz.

Norht, ebeveynlik serüveniyle ilgili fikir ve önerilerini açıklamak için bir kelime icat ediyor: PATACCAKE. Patience (sabır), acceptence (kabul), tolerance (hoşgörü), attunement (uyumlama), commitment (adanmışlık), compassion (şefkat), awareness (farkındalık), kindness (nezaket) ve empathy (empati). Bu sözcükler, zihin odaklı ebeveynlik yaklaşımı sergileyebilmek için hazırlanmış bir reçete değil. Daha çok, bu süreçte farkındalığınızı vereceğiniz duygulara ve duygu durumlarına işaret ediyor.

Yazar, kitapta ele aldığı konular ile ilgili ikinci bir kelime daha icat etmiş: SASAME SEED. Bu kelime, çocukların kendilerini güvende ve iyi hissetmelerini sağlamayı amaçlayan, ebeveynlerin içsel kaynaklarını tüketmeden sunabilecekleri ebeveynlik modelini özetliyor, diyebiliriz.

Kitaptaki en önemli hatırlatmalardan biri, çocukların biricikliğine yapılan vurgu. Ailelerin çoğu, kendi ailelerinin, tanıdıklarının, sistemin ve yaygın kültürün onlara öğrettiği şekilde bir “mutlu ve başarılı hayat” vizyonuna sahip oluyorlar. Ve çocukları için iyi olanın da bu olduğuna inandıkları için, onları o yöne doğru ittirmeye başlıyorlar. Bunun sonucu da başarılı olsa da pek de mutlu olmayan yetişkinler olarak, karşımıza çıkan ilk krizde (mesela 40 yaş krizi) hayatımızın altını üstüne getirme cesareti göstererek “bizi besleyen” alanlara yönelmeye başlıyoruz. Halbuki şunu hatırlamakta fayda var: Bir kişi, sevdiği, ilgilendiği ve beslenebildiği alanlarla ilgilendiğinde hem mutlu hem de başarılı olabilir.

Zihin Odaklı Ebeveynlik, çocuk sahibi olan, olmayı planlayan ve/veya çocuklarla çalışan her yaştan insanın okuması gereken, zihin açan bir kitap. Ne kadar okusak da ne kadar deneyimli olsak da her şeyi bilmemiz, tüm açılardan bakmamız mümkün değil. Bu nedenle, kitabın herkesin hayatına, bakışına ve deneyimlerine bir şeyler katabileceğini düşünüyorum. Kitabın içeriği ve yazarın/çevirmenin dili, bu kitabı meraklı her okur için ulaşılabilir şekilde özenli ve anlaşılır. Bu kitap için, kitabın çevirmeni E. Gülsen Yüksel’e ve kitabın editörü Seval Akbıyık’a da teşekkür ediyorum. Okuru bol olsun.

Özge Uysal
twitter.com/ozgelerinuysal