SAYFALAR

6 Eylül 2018 Perşembe

İslam epistemolojisini değişen zamana uyarlama girişimi

“Tarihin akışına müdahale etmek Müslümanların görev ve sorumluluğu içindedir.”
- İsmail Raci Faruki, Niçin İslam?

Bilim tarihi ‘dinin terakkiye mani’ olduğu düşüncesini tekzip ediyor diyorsak eğer ilk yedi asır sonrasında İslam dünyasının evrensel ölçülerde bilim insanı/düşünür/teorisyen çıkaramamasının mantıklı ve tutarlı bir karşılığı olması gerekir. Müslümanların bu denli geri kalmalarını açıklayacak anlamlı gerekçeler(i) olmalı! Son yüz elli yıldır bu konuyu irdelemeye çalışarak sorunların neler olabileceğine dair görüş bildiren insanların olduğunu biliyoruz. Bu kişilerin farklı mezhep, meşrep ve menhece (Sünni, Şii, Selefi, gelenekçi, muhafazakâr, sufi, modernist, reformist vb.) sahip olması farklı yöntem ve çözüm önerilerinin ortaya çıkmasına neden oluyor. Ses getiren hareket ya da önerileri yüzeysel analiz, katı yöntem ve/veya hamaset içerikli söylemler oluştururken genelde etkin olanların verdikleri ödün mesabesinde mevcut güç odaklarıyla uyumlu hâle gelerek sisteme eklemlenenler olduğunu görüyoruz.

İslami bilimler açısından ilmi yetkinliğe, evrensel düşünce ve hukuk bakımından felsefi derinliğe, birlikte yaşama kültürü bağlamında entelektüel içeriğe sahip düşünceler ve fıtratla örtüşen görüşler çok fazla ilgi çekmiyor. Üzerinde uzun süre çalışılması gereken bu tür öneriler meşakkatli aşamalardan geçmeyi gerektiriyor ve sonuç almak oldukça zor. İsmail Raci Faruki (1921-1986) böylesi bir hareketin (Bilginin İslamileştirilmesi) temsilcilerinden. Eserlerinde sağduyuyu elden bırakmayan Faruki, yeni bir İslami söylemin gerekli olduğunu ve bu söylemle birlikte tüm dünyayı dönüştürebilecek (çünkü İslam o potansiyele sahiptir) bir kültürün oluşabileceğini savunuyor. Faruki, Mahya Yayınları tarafından neşredilen "Niçin İslam?" adlı eserinde Müslümanların bu yeni söylem ve kültürü hayata ikame etmelerinin zorunluluğunu gerekçelendirmeye çalışıyor. Yasemin Savur tarafından tercüme edilen yüz on sayfalık kitap kısa kısa yedi bölümden oluşuyor. Açıkça söylemek gerekirse “Sunuş” kısmı eserin genel çerçevesini aşarak çok daha doyurucu hâle gelmiş. Müslümanların içinde olduğu edilgen/pasif durum Batı ile girdiği epistemolojik etkileşim üzerinden özgün şekilde özetlenmiş. Faruki bu bölümde Malik Bin Nebi’nin (1905-1973) “İslam coğrafyasının sömürülmesinde esas sorumluluk Müslümanlara aittir çünkü sömürülmeye izin vermişlerdir” tespitinin teorik açılımını yapıyor. Sonraki bölümlerde müellifin yer yer özgün analizleri görülüyorsa da pratikte uygulanacak çözüm açısından yetersiz kaldığını söylemek gerekiyor. Beni bu çıkarıma sevk eden en önemli şey, çalışmadaki teorik vurgular diyebilirim. Bu bağlamda tipik bir ‘İslam Nedir’ kitapçığıyla karşı karşıya olduğumuzu söylemek mümkün. İçerikte çerçeve bir din (İslam) anlatılmış olması Müslümanlardan ziyade gayrimüslimler için yazıldığı izlenimi veriyor. Zira İslam’a nispetle yazılanlar ortalama bir Müslümanın bilmesi gerekenleri kapsayan ‘teorik’ bilgiler. Fakat burada ‘dini anlayış biçimi ve yaşayış kültürü’ şeklinde özetlenebilecek kronik sorun göze çarpıyor. Bir türlü çözüme kavuşturulmayan bu sistematik sorun ‘yetkililer’ tarafından ya halının altına süpürülüyor ya da büyük bir özenle sorunun üzeri örtülüyor. Böylesi bir manzarada yazara hak vermek mecbur hâle geliyor: Müslümanlar, teorik yani ideal olanı pratiğe dönüştürme noktasında ne yeterli bilgi, anlayış ve kültüre sahip ne de gereken çabayı gösteriyor. Kısacası o kültürü elde etmek gibi bir derdimiz yok.

Eserde meselelerin teorik olarak ele alınışı dışında ayırt edici bir fark olarak yazarın şahsına münhasır yöntemi/üslubu olduğunu söyleyebiliriz. Bu özellik metni olabildiğince zenginleştirmiş. Özetlemek gerekirse, yazar çalışmasında yer verdiği konuları tarihsel bir zeminde Batı felsefesi ile Hıristiyan ve Yahudi teolojisiyle karşılaştırmalı olarak ele alıyor. Benzer çalışmalar karşı tarafı şeytanlaştıran bir nefret söylemi üzerinden ‘reaksiyonel’ bir üslupla oluşturulurken Faruki çalışmasında uzlaşmacı bir dil kullanıyor. Kitabın amacını “insanlığı anlamayı kolaylaştırmak” şeklinde özetleyen yazarın yer yer değindiği, ‘diğer toplumlarla Müslümanları yakınlaştırma’ düşüncesini hem Müslümanların hem de gayrimüslimlerin mevcut durumuna bakıldığında fazlaca iyi niyetli bulduğumu söylemeliyim. Diğer yandan Faruki’nin, İslam’ın özünde bulunan ‘adelet merkezli birlikte yaşama kültürü’nden mülhem böyle bir görüşe sahip olduğunu düşünüyorum. Yani, Faruki ‘sınırsız hoşgörü ve koşulsuz diyalog’ safsatası üzerinden değil İslami ilkeler üzerinden hareket ediyor.

Kitapta, İslam ve Müslüman, İslami Yaşamdan Kesitler, Müslümanların Bazı Kutlamaları, İslam’da Aile, Müslümanın Görevi, İslami Dünya Düzeni, İslam Kültürü ve Tarihi başlıkları altında namaz, oruç, zekat, hac ibadetlerinin anlam ve önemi belirtilmeye çalışılmış. Ayrıca, Kartezyen düşünceyle karşılaştırılan İslami anlayışın doğaya bakışı, İslam devleti, faiz ve değer ekonomisi, sufizmin kronik pasifliği, tarikat hizipleşmesi, hadis ve sünnet problemi, İsrailiyyat gibi konular çok fazla detaylandırılmadan ele alınıyor. Yazara göre İslami kültürün oluşmasında gerek ibadetler gerekse dinin doğru anlaşılması vazgeçilmez unsurlardır. Müslümanın kim’liği üzerinde duran yazar Müslümanların yaşadığı coğrafya, ortak noktaları ve farklılıklarını değerlendiriyor. İsmail Raci Faruki sadece Müslümanlar için değil tüm insanlık için önemli olan konuları detaylarına inmeden ele alıyor. Örneğin, ‘öteki dünya’ algısı, ödev ve sorumluluk, özgürlük-ahlak ilişkisi, aşırı kutsamacılık, evlilik müessesi, zenginlik, sadaka ve paylaşım, kadın-erkek ilişkileri, ahlak, evrensellik, dindarlık, dinde zorlama, devlet mekanizması, çoğulculuk, kültür ve sanat gibi konuları İslami açıdan ele alırken bir yandan da modern-seküler Batı düşüncesi ile Hıristiyan ve Yahudi teolojisi bağlamında çözümlemeye çalışıyor.

Düşünceleri üzerinden değerlendirildiğinde İsmail Raci Faruki’nin geleneksel İslami anlayışa göre ‘aykırı’ biri olduğu görülür fakat söylemlerini mutedil bir dil ve entelektüel bir içerikle yapıyor oluşu söz konusu aykırılığı nötralize ediyor diyebiliriz. Zira Faruki birçok ‘aykırı’ düşünür ve/veya aydın gibi sert, tehditkar, tahrik edici ya da ötekileştirici bir dil kullanmıyor. Kuşatıcı bir dil kullanmaya özen gösteren yazar, mevcut İslami anlayışın Batı tahakkümü karşısında etkisiz olduğunu belirterek refah ve huzurun tesis edilmesi için İslam kültürünü oluşturulmasının zorunluluğu üzerinde duruyor. İslam kültürünün oluşturulması için de Müslümanların içeriden muhafazakâr-mistik tutuculuğu terketmesi, dışarıya yönelik ise Batı’nın epistemolojik kuşatmasını kırması gerekir. Ancak bu şekilde alternatif söylem, siyaset ve kültür oluşturulabilir. Ona göre İslam’ın meydana getirmek istediği toplumsal, siyasi ve ekonomik yapı tüm dünya için sorun çözücü bir alternatif olacaktır. Bugünün Müslümanlarının, İsmail Raci Faruki’nin yaklaşık yarım asır önce işaret ettiği noktadan giderek uzaklaştığını görüyoruz. Hacimce küçük ama içerik açısından geniş bir düşünce dünyasına kapı aralayan Niçin İslam’ın bize söylediği en önemli şey, bu ‘gerçeği’; “İslam kültürü”ne olan uzaklığımızı yüzümüze vurması sanırım.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder