Yürümeden yol alınmaz

"Allah kime bir nur vermediyse artık onun için hiçbir nur yoktur."
- Nur: 24/40

"Oğulcağızım! Sakın horoz senden daha akıllı olmasın; sen uyurken seher vaktinde o nida etmesin!"
- Lokman-ı Hakîm

Vefatının ardından neredeyse bin sene geçmiş olmasına rağmen el'an eserlerinden istifade edilen, yazdıklarıyla ve söyledikleriyle birçok düşünürün yeni şeyler keşfetmesini sağlayan, devlet yöneticisinden sanatkârına kadar her alanda hak olana işaret eden bir büyük zâttır "Hüccetü’l-İslâm" lakaplı İmam Gazâlî. Esas ismi Muhammed'dir, künyesi ise Ebû Hâmid'dir. Büyük Selçuklu Devleti zamanında bilhassa Bağdat, Kudüs, Nişabur ve Şam gibi son derece stratejik bölgelerde fıkıh, kelam, şeriat, tasavvuf, edebiyat ve mantık üzerine çalışmalar yapmıştır. En çok bilinen eseri İhyâ-u Ulûmi'd-dîn, Türkçe'mize ciltlerce tercüme edilmiştir.

İmam Gazâli ile Yusuf Hemedanî'nin hocaları Ebû Ali Farmedî'dir. Kendisi hem Ebu’l Kâsım Gürgânî'den hem de 11. yüzyılın büyük mutasavvıflarından biri olan Ebu'l Hasan Harakânî'den ders almıştır. Bu silsile Cüneyd-i Bağdadî'ye kadar uzanır. Gazâlî'nin çağdaşları arasında Hasan Sabbah ve Ömer Hayyam da bulunmaktadır. Bu büyük mutasavvıf, hakikati arayış yolculuğunu El-Münkız Mine'd Dalal adlı eserinde anlatır ve "Her şeyin hakikatini öğrenmeye karşı duyduğum susamışlık; baştan ve gençliğimden beri tuttuğum yol ve benim bir hasletim olmuştur." der.

Kimyâ-i Saâdet adlı harikulade eserinde Gazâlî, bedeni kalbin ülkesi olarak nitelendirir. Dolayısıyla kalbin birçok askeri vardır ve kalp ahiret için yaratılmıştır. "Allah’ı tanımak ise onun yarattıklarını bilmekten geçer" diyen Gazâli formülü de "İnsanın bâtınında olan sıfatların geneli hayvanlara, bazısı yırtıcı hayvanlara, bazısı şeytanlara ve meleklere ait olan sıfatlardır. İnsan bunların hangisinden olduğunun farkına varmalıdır. Çünkü insan bunları bilmezse doğru yolu bulamaz." diyerek verir. Yazdığı her eserinde insanın nefsine karşı galip gelmesi hâline Hakk'ın ve hakikatin yolcusu olacağını belirten Gazâlî, Eyyühe’l Veled (Ey Oğul) adlı eserinde "Hak Yolcusuna Öğütler" verir. Büyüyenay Yayınları tarafından hazırlanan kitapta bu öğütler bir bölümü oluştururken diğer bölümde ise tasavvuf ehlinin ulaştığı ledün ilmine dair bir "Ledünnî İlim Risalesi" yer almaktadır. İlk bölümün okuması son derece rahat, ikinci bölüm ise daha evvel bu yönde okumalar yapmış olanların zorlanmayacağı üsluptadır. Asım Cüneyd Köksal'ı bu güzel çevirisi için tebrik etmek gerekir. Kitabın giriş bölümünde kendisinin yazmış olduğu 9 sayfalık "İmam Gazâlî'nin Hayatı ve İslâm Düşüncesindeki Yerine Genel Bir Bakış" ise bilhassa genç okuyucular için faydalı olacaktır. Yine ismi geçenlerin kısa biyografilerinin dipnot şeklinde belirtilmesi de oldukça güzel.

Allah yolunda olan sâlikler için şu dört şeyin gerekli olduğunu söylüyor Gazâlî: "Birincisi:İçinde bidat olmayan sahih bir inanç. İkincisi: Sonrasında tekrar günaha düşülmeyen samimi (nasuh) tevbe. Üçüncüsü: Hasımlarını razı etmek, onların sende bir hakları kalmamasını sağlamak. Dördüncüsü: Allah'ın emirlerini yerine getirebilmeye yetecek kadar şeriat ilminden öğrenmek, daha sonra da kendisiyle kurtuluşa erilen diğer ilimleri tahsil etmek."

Dört yüz üstada hizmet ettiği rivayet edilen Şiblî'den (r.a.) de şu dediklerini nakleder: "Dört bin hadis okudum, bunlardan bir hadisi seçip onunla amel ettim, kurtuluşumun bu hadiste olduğunu anladığım için gönlümü diğer şeylerden temizledim. Öncekilerin ve sonrakilerin bütün ilminin bu hadiste mevcut olduğunu gördüm ve bununla yetindim. Bu hadis de şudur: Resulullah (s.a.v.) bazı sahabilerine şöyle buyurmuştur: Dünyada kalacağın kadar orası için çalış, ahirette kalacağın kadar da orası için çalış. Allah'a olan ihtiyacın nispetinde O'nun için çalış, ateşe sabrın kadar da ateş için çalış."

Tasavvufun Allah Teâlâ ile istikamet, halk ile sükûnet ve huzur gibi iki mühim özelliği barındırdığı belirten Gazâlî, kulluk (ubûdiyet) hakkında da şöyle der: "1. Şeriatın emirlerini korumak. 2. Kaza, kader ve Allah'ın (c.c.) kısmetine rıza göstermek. 3. Allah'ın rızasını ararken kendi nefsinin rızasını terketmek."

Kişinin terketmesi gerekenleri, tutulacak yolu, kaçınılması gereken davranışları ve edinilmesi gereken nitelikleri oldukça öz ve etkileyici bir biçimde yazmış olan İmam Gazâlî, öğütlerini tesirli bir dua ile sonlandırıyor, okuyucuya da kuvvetlice bir "Âmin!" demek düşüyor.

Kitabın ikinci bölümü olan Ledünnî İlim Risalesi; Gazâlî'nin bir dostunun, âlimlerden birinin gaybî-ledünnî ilmî inkar ettiğine rastlaması ve dostunun şu ricası üzerine kaleme alınmış: "İmkân ölçüsünde ilimlerin mertebelerini zikretmeni, bu ilmin sahihliğini ortaya koymanı, bizzat kendinin bu ilme nasıl ulaştığını ve bunun kuvvetli bir gerçek olduğunu nasıl kabul ettiğini yazmanı arzu ederdim."

Mevzuyu "İlmin şerefi" ile açmaya başlar Gazâlî. "İlmin şerefi, malumun şerefi kadardır. Âlimin mertebesi de  ilmin mertebesi nispetindedir. Hiç kuşku yok ki bilgiye konu olanların en faziletlisi, en yücesi, en şereflisi ve en ulusu Sânî, yaratıcı, Hak ve tek olan Allah'ındır. O'nunla ilgili ilim olan tevhid ilmi de ilimlerin en faziletlisi, en yücesi ve en mükemmelidir" der. Nefsin ve insan ruhunun açıklanması ile devam eden Gazâlî, mutasavvıflardan bir grubun cesedin olduğu gibi kalbin de gözü olduğunu, böylece zâhirî gözle zâhirî varlıkların, akıl gözüyle de hakikatlerin görülebildiğini söylediklerini belirtir. Zira Resulullah Aleyhisselâm da "Hiçbir kul yoktur ki kalbinin iki gözü olmasın" buyurmuştur. Gazâlî bu hadis-i şerifi şöyle yorumlar: "Bu gözlerle gayb idrâk edilir, Allah Teâlâ bir kuluna hayır dilediği zaman, dış gözünden saklı olan şeyleri görmesi için kalp gözlerini açar."

İlimlerin sınıfları ve kısımları, sûfîlerin ilmi, ilimleri elde etme yolları, ilimleri elde etmek hususunda nefslerin mertebeleri ile süren risale, ledünnî ilmin hakikati ve elde etme yolu ile sona erer. Burada üç yoldan bahseder Gazâlî:

"Birincisi: Bütün ilimleri elde etmek ve çoğunluğunda en büyük nasibi almak, en yüksek yere varmaktır. İkincisi: Doğru riyâzet ve sahih murakabedir. Nitekim Peygamberimiz (s.a.v.)bu hakikata işaret ederek: "Bildiğiyle amel edene Allah bilmediğini bilgiyi ihsan eder." Ayrıca: "Kırk sabah boyunca Allah'a karşı ihlaslı olan kimsenin kalbinden diline Allah (c.c.) hikmet pınarları zuhur ettirir." buyurmuştur. Üçüncüsü: Tefekkürdür. Nitekim nefs taallüm edip ilme razı olur, sonra fikretmenin şartlarını gözeterek bildikleri hakkında tefekkür ederse kendisine gayb kapısı açılır. Bir tacir gibi ki tasarrufun şartını gözeterek malı üzerinde tasarrufta bulunursa kendisine kazanç kapısı açılır. Hata yoluna saparsa hüsran çukurlarına yuvarlanır. Şu halde tefekkür eden kişi doğru yolu tuttuğu zaman yüksek akıl sahiplerinden olur, gayb aleminden kalbine bir pencere açılır, böylece âlim, kâmil, akıl ve ilham sahibi, desteklenmiş bir kişi olur. Nitekim Resulullah (s.a.v.) buyurur: Kısa bir süre tefekkür etmek altmış sene ibadetten hayırlıdır."

Son olarak; mizac bozukluğu ilimlerin her türlüsüne engeldir. "Kimileri bütün ömürleri boyunca taallüm eder, tüm günlerini ilim elde etmek ve yanlışları düzeltmekle geçirirler de mizaclarının bozukluğu yüzünden hiçbir şey anlamazlar. Çünkü mizac bozulunca tedavi kabul etmez." der İmam Gazâlî.

Allah yol(un)a çıkanlardan, yol(un)da olanlardan eylesin. Yolsuz bırakmasın. Âmin.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf