Hikâyeye Doğu’dan bakmak

Yakın zamanda yayımlanmış olan Modern Öykü Kuramı ve Öykümüzün Kırk Kapısı’ndan sonra usta öykücü, eleştirmen Necip Tosun, Doğu’nun Hikâye Kuramı ile bu kez Büyüyenay Yayınları’ndan okurunu selamlamış. Kuramla ilgili yazılanların, sıkıcı kitaplar olduğuna dair yaygın bir kanı vardır. Doğunun Hikâye Kuramı için bunu söyleyemeyiz. Akıcı ve anlaşılır cümlelerle, meraklısına çok şey vadeden bu kitapta doğuya dair, öykücülüğe dair pek çok zengin tespitle karşılaşıyoruz. Mesela, Alman şair Goethe ya da Italo Calvino, Genceli Nizamî hakkında neler demiştir? "Bu hikâyelerde batıyı etkileyen derinlik, renklerin hikâyeleri oluşu mudur?" şeklindeki soruların cevabını bu hacimli kitapta bulmanız mümkün. Mesnevî ile ilgili bilmediklerimiz, Bostan ve Gülistan’ın, Osmanlı döneminde ders kitabı olarak okutulması gibi, mühim notlara ulaşmak isteyenlerin başvuracağı bir kitap Doğu’nun Hikâye Kuramı.

Hikâyelerinde dünya ve ahiretin iç içe harmanlandığı Sadî: “Dil hikâye etmeseydi, gönlün sırrından kimin haberi olurdu ki?” diyerek hikâyeyi haklı hale getirir okur nezdinde. “Çünkü başkalarının hata ve kusurlarını konuşmanın bizi iyi bir insan yapmaya yetmeyeceği vurgulanır. İnsanlara her zaman sevgiyle bakmanın, hata ve kusurlarından dolayı kınamamanın gerekliliği öğütlenirken onların erdemlerinden bahsetmenin daha doğru olacağı aktarılır. Yaşanmışlıklar, tecrübeler, ayetler, hadisler bu küçük hikâyelerden çıkarılacak eğitici derslere dönüşür.”

Osmanlı yazışma dilini masaya yatıran Necip Tosun; Türkçe, Arapça, Farsça’nın dönem dönem kullanılış biçimlerini incelemiş. Türk toplumunun ihtiyaçlarına göre şekillendiğini tesbit etmiştir. Kullanılan dilin, dönemin anlayışını yansıttığını ifade eder satırlarında. Mesela, Fatih’in kendi döneminde Arapça’yı resmi dil olarak kullanılmasını istediğini pek çoğumuz bilmeyiz. Kitabın satırları arasında buna benzer detayları okuyabilirsiniz. Rahatlıkla alanında başucu kitabı olarak gösterilebilecek nitelikte bir eserle karşı karşıya olduğunuzu bir okur olarak fark edeceksiniz.

Geleneksel hikâyenin temel amacını “bilinç aktarımı” olarak nitelendiren Tosun, “çarpılma” ve “keşif” halini yaşarken okurun ciddi bir iç sorgulama eşiğine taşınacağını düşünmektedir. Geleneksel hikâye yazarlarının hedefi ise, bir mihenk taşı oluşturmaktır aslında. Çoğu kez bu; manzum hikâye, menkıbe ve mesneviler yoluyla okura ulaşmayı gerektirir.

Sadece “estetik bütünlük içinde hikâyeleştirir” derken, gerçeğe ait ışığa işaret edildiğini tespit etmektedir. Yazar, “biçimsel mükemmelliği” hedeflerken, “yazarın oluşturduğu yeni durumu” göz ardı edemeyeceğimizin altını çizer. Biçim, öz, estetik ve mutlak tekilliğin getirdiği etkileyici başarı anlatılmaktadır bu kitapta.

Şahname dünya edebiyatında neden bu kadar önemlidir? Meraklısına bu kitapta çarpıcı detaylar açıklanmış. Sanatçı ve iktidar ilişkisini de irdelemiş yazar, bu kitabında:

“Hiç kuşkusuz sanat/edebiyatın özerklik alanını bozan, özgür ve bağımsız işleyişine yapılan dış müdahaleler, sanatı, doğasından uzaklaştırır. Sanat üzerindeki her türlü yönlendirme, baskı ve denetimler, sanatsal özgürlük ve özerkliğin temel kısıtlayıcısıdır.”

Yazar, yine de Osmanlı’nın “yüksek edebiyat bilincine” sahip ve her biri “divan sahibi” padişahları sayesinde, muhalif sanatçılardan çok, iktidara yakın isimlerden bahsedildiğinin altını çizmiş. Kıssalardaki mesajın ise, “geçmişe değil ileriye, geleceğe dönük olduğunu” söylüyor Tosun. Edebî kabul edilebilirliğinin yanında, “ilahî bir hikâye anlatıcısı”na da dikkat çeker. “Yüksek belagat özellikleriyle kurgulanmış” metinlerin Kur’an’da geniş yer aldığını anlatır kitapta.

Cenknâmeler için ise, “anlatı geleneğimizin bilinçaltını yansıtan” öğeler taşıdığını vurgular Tosun.

“Bir dini ve tarihi gerçeği temsil etmedikleri için kurmacanın özgürlükleri hikâyelere yansımıştır.”.

Hamzanâmeler de diğer destan türleri gibi ilgi görmüştür zaman içinde. Meddahlar tarafından her ortamda hararetle anlatılageldiği aşikârdır: “Çünkü Türkler Müslüman olduktan sonra İslam’ın önder isimleriyle ilgili destanlara sahip çıkmış, gerek telif gerekse adaptasyonken de kuşkusuz kendi ruhlarını, anlayışlarını, bakış açılarını destanlara katmış, kendilerine dönüştürmüşlerdir.”

Yazar, Fuad Köprülü’nün esprili yaklaşımını “Bütün Türk edebiyatını terazinin bir gözüne, Dede Korkut’u öbür gözüne koysanız, yine Dede Korkut ağır basar” şeklinde aktarırken, çok kıymetli eserlere dikkat çekmiştir. Günümüzde ise, destanların durumunu, “Büyük kitleleri ekran başına çeken televizyon dizilerinin, sinema filmlerinin destanların işlevine soyunduğuna kuşku yoktur.” şeklinde ifade eden Necip Tosun, “hikâye anlatıcısı”nın değişime uğrayıp “görselliğe” taşındığını adeta itiraf eder: “Sanki hikâye anlatıcılığı yaşadığımız görsellik çağında hayatiyetini televizyonlarda, sinemalarda sürdürmektedir. Büyük destanlar buralarda anlatılıyor gibidir.”

Fantastik bir dünya oluşturulmak istenmektedir ve büyük ölçüde başarılmıştır yazara göre. Hikâyeye dair tanımların, yeniden gözden geçirildiği bu kaynak eserde: “Jorge Luis Borges’e göre yenilik saçmadır. Her şey daha önce yapılmıştır. Yeni bir şey yaratabileceğini sanmak derin bir aldanıştır. Ona göre insanlığın bütün kaderi aynıdır. Aslında hep aynı hikâyeyi anlatırlar, ama değiştirerek.” Bu kitapta Necip Tosun da aynı doğrultuda düşünür ve şöyle der: “Tüm hikâyeler aynıdır, değişen sadece sunumdur.”

Doğu ya da batı fark eden bir şey yoktur. Tanım üç aşağı beş yukarı aynıdır: “Öykü artık nazma çekilen bir hikâye anlatmamakta, bizzat kendi yapısını kendi gerekleriyle oluşturmaktadır. Artık öykünün sanat kabul edilmesi için şiir olması gerekmemektedir.”

Meral Afacan Bayrak
twitter.com/tarcnckmaz