Pek kıymetli hocam Mahmud Erol Kılıç; bir konferansında irfanla talep arasındaki ilişkiyi kısaca yorumlamış ve “hakiki talibin olduğu yere irfan uğrar, talip yoksa irfan kendini sırlar” demişti. O sırrı açmak için de şüphe yok ki Hakk’ın “el-Karîb” ism-i şerifinin tecelli etmesi gerekiyor. Yakınlaşmak için asgari ödevlerin ifasından ziyade azami gayret ve samimiyet isteniyor. Böylece kurbiyet vuku buluyor ve irfan, nice hikmetleri âriflere sunuyor. Ârifler de o hikmetleri birbirine bitişik olan aşk ve ilim pınarında gezindirip, bizlerin anlayabileceği biçimde yorumluyor. Henüz şerhin ne olduğuna gelmedik bile. Yukarıdan aşağıya doğru ilerliyoruz. Yanlış anlaşılmasın, bu bir düşme değil, düşünme eylemi. Şerh de belki bu olsa gerek: hikmetin temellerine sadık kalarak yeniden yorumlama. Neden? Her asırda bir kez daha kıymeti bilinsin ve kirini tozunu atmak isteyen gönüllere refik olsun diye.
“Tasavvuf ile nitelenmenin şartı hikmet sahibi olmaktır” diyor büyük gönül sultanlarından Muhyiddin İbnü’l-Arabî, Fütûhât-ı Mekkiyye’de. Hikmet nasıl bir çağlayansa, ondan bir şeyler fısıldayan ismi ebediyete taşıyor. Herhalde burada rıza-yı Bârî, şefaat-i Resûl, himmet-i Ricâl kaidesi işliyor. Hakikat perdesini açıp irfan sofrasına oturanlar, büyük bir cömertlikle tüm insanlığa o sofradan ikramlar sunuyor. Nihayet asırlar geçse de hikmet kiminin baş ucunda, kiminin sırt çantasında, kimininse kütüphanesinin nadide bir köşesinde çağıldamaya devam ediyor. Bir gerçek var ki hiç değişmiyor: hikmeti kalp yurduna yerleştirmek. Sonrası için vaktiyle bir meczup şöyle demiş: “Artık sabah akşam sana düğün bayram. Oynar durursun.”
Günümüze ulaşan büyük tasavvuf yollarından Şâzeliyye, 13. yüzyıl itibariyle İskenderiye ve Tunus şehirlerinde teşekkül ediyor. Mısır, Suriye, Malezya ve Endonezya’da serpildikten sonra Afrika’dan Anadolu’ya, oradan Balkanlar’a ve Amerika’ya dek uzanan çok geniş bir halka kuruyor. Ahmet Murat Özel’den öğrendiğimize göre Silâhdar Abdullah Ağa tarafından yaptırılan 1786 yılında yaptırılan Alibeyköy Şâzelî Dergâhı, İstanbul’daki ilk Şâzelî zâviyesi. İstanbul’da önemli etkiler bırakmış Şâzelî şeyhi ise Şeyh Zâfir adıyla bilinen Muhammed Zâfir el-Medenî. II. Abdülhamid, Beşiktaş’taki Ertuğrul Tekke’sini onun için yaptırmış. Bu yol öyle rehberler yetiştirmiş onların yetiştirdiği talipler de birer rehber oluvermiş. Birkaç mühim ismi burada anmamız gerekiyor: Meşîş el-Hasenî, Ebu’l-Abbas el-Mürsî, Ebu’l-Hasan eş-Şâzelî, Yâkūt el-Arşî ve yazımızda acizane değineceğimiz kitabın müellifi, büyük sûfî İbn Atâullah el-İskenderî. Şâzeliyye’de marifet sahibi olmak, tüm dervişlere öğütlenen bir menzil. Bu menzile ulaşanlar, elde ettikleri ganimetleri sade kendilerine katmamış, yeryüzünün dört bir yanına da yaymış. Bu gerçek bendenize hep Ebu’l-Hasan Harakânî’nin şu sözünü hatırlatır: “Sabah olunca âlim ilmini, zâhid zühdünü, tacir de ticaretini artırmak için uyanır. Ebu’l-Hasan ise bir kardeşinin gönlünü saadete kavuşturmanın derdindedir.”
Atâullah el-İskenderî pek çok eser neşretse de onu en çok Hikemü’l-Atâiyye adlı eseriyle biliyoruz. Bu eser, tasavvuf ilminin nice sırrını ihtiva eden üç yüze yakın sözden oluşuyor. Pek çok şerhi ve tercümesi yapılan esere dair elimizde yepyeni bir çalışma var artık. Fatih Yıldız’ın yayına hazırladığı ve Büyüyenay Yayınları tarafından neşredilen bu çalışmanın sahibi vaktiyle Meclis-i Meşâyih reisliği ve Urfa milletvekilliği yapmış bir kâdirî şeyhi olan Saffet Yetkin. Kendisi, sanat ve edebiyat yazılarıyla tanınan Suut Kemal Yetkin’in babası. 1866-1950 yılları arasında yaşamış olan Saffet Efendi; cumhuriyet devrinde Fahreddîn-i Irâkī’nin Lemaʿât, Şehâbeddin Sühreverdî’nin Heyâkilü’n-Nûr ve Atâullah el-İskenderî’nin Hikemü’l-Atâiyye’sini dilimize tercüme etmiştir. Yine kritik bir dönemde Cem‘iyyet-i Sûfiyye’nin idaresini yürütmüş ve bu cemiyete ait Tasavvuf dergisinin imtiyaz sahipliğini yapmıştır. Siyasi hayatı da oldukça hareketli olan Saffet Efendi, “Hilafetin ilgası ve Hânedân-ı Osmânî’nin Türkiye haricine çıkarılmasına dair teklif” teklifi meclise sunan kimsedir. Bu teklif onun sonradan hep menfi manada hatırlanmasına sebep olsa da teklifin görüşülmesi esnasında Urfa milletvekili olarak şu önemli ifadeleri dile getirmiştir: “Cumhuriyet idaresinin asıl vazifelerinden en birincisi İslâm ahkâmının muhafazasıdır. Hulefâ-i Râşidîn’den sonra Cumhuriyet devrine kadar hilafet meselesi tetkik edilmemiş ve hakkında mantıklı ve doğru bir hüküm verilememiştir. Cumhuriyet rüştü ve sağladığı hürriyet ve adalet sayesinde hilafet meselesini bütün İslâm âlemine tahlil ve ilan edecek duruma gelmiş bulunuyoruz. Herhangi bir İslâm hükümeti adalet ve hak üzere yönetimi üstlenirse o hükümet yeryüzünde Allah’ın halifesidir. Bu şartlar ancak cumhuriyette bulunabilir. Hilafetin mahiyeti aklen ve mantıken TBMM’nin mânevi şahsında tamamıyla tecelli etmiştir. Aksi İslâm hilafına bir manasız sözdür.”
Saffet Efendi’nin tasavvufi düşüncesinin merkezinde Muhyiddin İbnü’l-Arabî yer almaktadır. Dolayısıyla o, hem vahdet-i vücûd mesleğini benimsemiş, Ekberiyye ekolünün güçlü temsilcilerinden biridir. Uzun yıllar felsefe ve kelam üzerine çalışıp kendine bir durak bulmaya çalışsa da gayesine Fütûhât-ı Mekkiyye ile ulaşmıştır. Hatta Yetkin İlker Jandar’dan öğrendiğimize göre vahdet-i vücûd meselesiyle alakalı eser sahibi olan babası Şeyh Abdülkadir Efendi’den İbnü’l-Arabî’nin evrâd ve ezkârını icazet yoluyla almıştır. Şerh bu gözle okunduğunda, okuyucuyu manen oldukça zenginleştirici olduğu görülecektir hiç şüphesiz. Hem müellif hem de şarih sûfî olunca, çok eski devirlerden beri söylenen “Namazda Kur’an’dan başka bir kitap okumak câiz olsaydı Hikemü’l-Atâiyye okunurdu” sözü, daimî bir anlam kazanacaktır. O hâlde sözü daha fazla uzatmadan Atâullah el-İskenderî’nin mürşidi Ebü’l-Abbas el-Mürsî’ye takdim ettiği hikmetlerinden ve Saffet Efendi’nin bu hikmetlere dair açıklamalarından birkaç misal vererek bitirmek isterim.
12. Hikmet: Halk ile görüşmekten uzaklaşarak uzlet köşesine çekilip tefekkür meydanına girmek gibi kalp için faydalı bir şey yoktur.
Şerh: Halk ile görüşmekten uzaklaşarak kalbin manevî hastalıklarını tedaviye çalışmak Hak yolu sâliklerinin vecibelerindendir. Bu manevî hastalıklar, uygunsuz kimselerle görüşmek ve nefsin hevasına uymak gibi hissiyat âlemiyle uğraşmaktan ileri geldiği için, bunların tedavisi birçok yolla olabilir. En iyisi ve faydalısı, halkın yaramaz sohbetlerinden uzaklaşıp kurtulmaktır. Böyle bir kurtuluş Hak yolunda yürüyenlerin iltizam edecekleri dört şartın biridir. Diğerleri de açlığa, uykusuzluğa ve pek az konuşmaya alışmaktır. Bunlara devam, pek doğru tefekkürlere yol açar.
80. Hikmet: Olabilir ki sana verir de men eder ve olabilir ki men eder de sana vermiş olur.
Şerh: Hak Teâlâ kulunu hoşlanacaklarından ve lezzetlerinden men ile alıkoyarsa bu büyük, İlâhî bir vergidir. Çünkü kulunu kendiyle beraber bırakmış ve nefsinin isteklerinden alıkoymuştur. Bunun aksi ise zâhirde her ne kadar vergi olarak görülürse de hakikatte asıl alıkoymak odur. Muhyiddin İbnü’l-Arabî buyuruyor ki, “Alıkonulursan bu onun vergisidir. Sana verilirse o da alıkonulmaktır. Almak üzerine almamayı tercih et. Kulun üzerine vacip olan, tedbir ve tercihi Rab Teâlâ’ya terk etmektir.”
179. Hikmet: İbareler dinleyenlerin gıdasıdır. Senin için ancak yiyebileceğinden başka bir şey yoktur.
Şerh: Nasihat ve hikmetleri işitip dinleyenler fakra ihtiyaç ile muttasıftırlar. Bunlar onların gıdalarıdır. Bu gıdalar muhtelif olduklarından birine yarayan gıda diğerine yaramaz olabilir. Bir alimden yahut ariften ve bu yolun sâliklerinden birinden işittiğin bir ibareden faydalanamazsan sana yarayacak bir gıda olmadığını bilmelisin. Sana yaramaz da başkalarına yarayabilir. İşitilen herhangi bir mânanın işitenin hâliyle mütenasip olması gerektir.
223. Hikmet: Bilgi ile Allah korkusu beraberse senin içindir. Beraber değilse o bilgi senin aleyhinedir.
Şerh: Arapça kelimelerin eş anlamlı kısımlarında birbirlerine nispetle, terimlerine göre farklar vardır. Havf ve haşyet kelimelerinin her biri “korku” anlamını ifade eder. Fakat havf, “mutlak korku” demektir. Haşyet ise, “tazim ve ululama ile korku” anlamında kullanılır. Allah’ı tazim ile haşyette bulunan kimseyi, bu haşyeti dünya ve âhirette faydalandırır. Haşyetsiz bilgi dünya ve âhirette zarar verir. Dünya bilginleriyle âhiret bilginlerinin birbirlerinden ayrılışları işte bu noktadadır.
236. Hikmet: Kâinata sığabildiğin, ancak cismaniyetin hasebiyledir. Yoksa ruhaniyetin bakımından kâinata sığamazsın!
Şerh: İnsanın cismaniyeti hasebiyle kâinata sığmış olması aynı cinsten olmak dolayısıyla, münasebetleri olduğundandır. Maddi, yemek ve içmek gibi ihtiyaçları temin edilir. Fakat bu insan için bir hususiyet değildir. Çünkü insanın mertebesi maddiyata nispetle çok yüksektir. Ruhaniyeti hasebiyle kâinata sığamayışı arada bir münasebet olmadığındandır. Şu hâlde kâinatı yaratan, mükevvin Allahu Teâlâ ve Tekaddes’e doğru seyir ve sülük, insandaki kadir ve kıymetin yüksekliği icabıdır. Şayet bunu ihmal edecek olursa esfel-i sâfilin / aşağıların en aşağısına yuvarlanmış olur.
Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf
* Bu yazı daha evvel Muhit dergisinin 26. sayısında yayınlanmıştır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder