SAYFALAR

31 Mayıs 2024 Cuma

“Çıkar nâlîni, pîşinde duran Vâdî-i Eymen’dir”

Yazıya başlık olarak seçtiğim dize, 19 Mayıs sene 1337’de [1921], Süheyl Ünver’e gönderilmiş bir manzum davetiyedendir. “” adına ve “Süheyl’e” ithafına sahip şiirin bu dizesi, Süheyl Bey’in artık insan-Allah ilişkisine dair tüm soru(n)larına çözüm bulacağının da bir işaretidir. İşaret, ömrü siyaset - ticaret - velayet üçgeninde geçmiş; fevkalade bir şair, müstesna bir âlim ve sadrında nice hikmetlerin asılı durduğu bir mürşid-i kâmil olan Balıkesirli Abdülaziz Mecdî Efendi’ye aittir. İlk dizesinde Taha Suresi’ne atıfla yol açan Mecdî Efendi, şiirinin son kıtasındaki bir başka dizeyle de Süheyl Bey’i fizik müşkülatından kurtarıp metafizik iklime çağırır: “Yemendir sanma meclâsı Süheyl-i kalb-i Mecdî’dir.

Mecdî Efendi’nin talebe çevresi münevverlerle doludur. Bilhassa tabipler, edipler, irfan sahibi kimselerle çevrili olan bu muhitin seyr ü sülük metodunu da Kuşadalı İbrahim Halvetî belirlemiş, Ahmed Amiş Efendi keskinleştirmiştir: sohbet. Amiş Efendi’nin “Biz tarikatı kaldırdık, yerine sohbeti koyduk. Bizi sevenler sohbette bulunanlardır” sözü, esasında bir başka sözünün de şerhidir. O, “Mücâhedâtın bir kısmını Kuşadalı kaldırdı, mütebâkîsini de ben ref ettim” diyerek bundan sonra feyzi tekkelerde değil, sadece ve sadece sohbette aramak gerektiğine dair de son sözü() söylemiştir. Esasında Amiş Efendi’nin ilk okuyuşta anlaması güç, pek çok sözü vardır. “Tekkelerden feyz kalktı”, “Vahdet çeşmesi Halvetîlerde ve Kâdirîlerdedir, geri kalanında bir şey yoktur”, “Sermayemiz kuru muhabbettir. Ya bunun sulusu olur mu? Olur a! Tekke şeyhlerinin muhabbeti.” sözleri bunlardan sadece birkaçı. Ancak cumhuriyet devri ve sonrası Türk tasavvuf tarihi iyi çözümlenmek istiyorsa, bu sözlerin altı çizilip metafiziğin rasyonalizasyonu gözetilerek akıl-kalp çizgisinden çıkmadan yorumlanmalı. Amiş Efendi’nin içinde bulunduğu Halvetî-Şâbânî yolunun Kuşadaviyye şubesi; merkezine muhabbeti almasıyla, giyim-kuşam gibi zahirî usullerle riyazet ve erbain gibi batınî usulleri çizgi dışı bırakmasıyla meşhurdur. Bu sebeple de tasavvufta “melâmî mesleğini” benimsemiş bir niteliğe sahiptir. Ancak Amiş Efendi’nin yasaklaması üzere bu yolun dervişlerinin ağzından “Melamet” sözü dahi işitilmez. Ehline malumdur ki olması gereken de budur.

Fatih Sultan Mehmed’in türbesini bekleyen son derece sırlı zâtlardan biri olan Niğdeli Bekir Efendi, bu kutlu vazifeyi Amiş Efendi’ye bıraktıktan sonra, Amiş Efendi de “Fatih türbedârı” olarak bilinir. 113 yıla ulaşmış ömründe iki elin parmaklarını geçmeyecek bir mürit halkası vardır ancak bu da niceliğin değiş niteliğin kıymetini bizlere gösterir. Zira bu halkada Maraşlı Ahmed Tâhir Efendi, Evrenoszâde Sâmi Bey, İsmail Fenni Ertuğrul, Babanzâde Ahmed Naim, Hüseyin Avni Konukman, Yozgatlı Yusuf Bahri Nefesli, Abdülaziz Mecdî Tolun, İsmail Saib Sencer, Bursalı Mehmed Tâhir, Ahmed Avni Konuk gibi isimler vardır. Söz buraya gelmişken, Yozgatlı Yusuf Bahri Efendi’nin, Ahmed Güner Sayar’ın babası Abbas Sayar’ın kayınpederi olduğunu da belirtmem gerekiyor. Zira Ahmed Güner Sayar hocanın yazdığı kitapların ekseriyetinde bu ilişkinin büyük bir rolü olduğu ortadadır: Sahhaf Raif Yelkenci, Abdülbaki Gölpınarlı, Mehmed Âkif Ersoy, Şeyh Bedreddin, A. Süheyl Ünver'le Sohbetler ve nihayet kavuştuğumuz Balıkesirli Abdülaziz Mecdî Tolun. Kitaplar ve insanlar arası ilişkiyi daha iyi anlamamız için şu güzide hatırayı da hocadan nakletmeliyim: “Rahmetli dedem Yusuf Bahri [Nefesli] Efendi, daha ilkokul günlerimde, bana Kur’an okumayı öğretmiş, Kur’an’ı yüzünden okumayı tamamladıktan sonra onunla birlikte, Mevlânâ Celâleddin Rûmî’nin Mesnevi’sinden Abdülbâki Gölpınarlı’nın yaptığı seçmeleri içeren bir kitabın okunmasına geçmiştik. Mesnevi okumalarından biraz yol almıştık ki dedem, rahmet-i rahmana kavuştu. Ben de 12 yaşımda yetim kaldım. Dedem bana, tılsımlı bir isim bırakmıştı. Bu isim, kendisinin sohbet mürşidi, Fatih’in Türbesi’ni bekleyen Tırnovalı Ahmed Amiş Efendi idi. Bu zât hakkında dedemden şunu duydum: Ben, kimseye inâbe etmem. Ben, kutb-u cihân gördüm.

İşte bu tılsımlı isim, sırlı zât; kendinden sonrası için -tabiri caizse- hâlini bir talebesinden bir başka talebesine geçirip, aramızda gezinmeye devam etmiştir. Onun, “Ağzımdan çıkan sözleri zamanla unuturum. Fakat ne söylersem, hâdisat-ı âlem öylece zuhur eder” sözü, Mecdî Efendi’de de “Benim söylediğim sözlerin en geçi, mutlaka yedi seneden önce tahakkuk eder” cümlesiyle karşılık bulmuş. Misal: Süheyl Bey, Mecdî Efendi’yi Amerika’da hekimlik ihtisası için yaptığı başvuruya dair haberdar eder. Mecdî Efendi “Ben, böyle şartlı gitmene razı değilim. Sonra, buna mukabil, mecburen seni, oraya buraya gönderecekler. Ben, seni burada dizimin dibinden ayırmak istemem. Sen oraya bir gün gidersin, şartsız gidersin” dedikten sonra ‘yedi sene kaidesi’ni hatırlatır. Süheyl Bey hiç sorgulamadan başvuruyu geri alır. 1927’de Âkil Muhtar Özden Bey, Süheyl Bey’i Paris’e şartsız yollar. Mecdî Efendi’nin sözü hakikate dönüşür. Süheyl Bey, Paris’e gitmeden evvel Mecdî Efendi’yi ziyaret eder ve “Efendim, Paris’ten bir emriniz var mı?” diye sorar. Efendi, “İstanbul’daki hâlini muhafaza et!” diye buyurur. Süheyl Bey’in notu şöyle: “Bu söz beni dünyanın batakhanesinde korumuştur.

Mecdî Efendi bir müddet siyasetle, bir müddet de ticaretle uğraşmıştır. Onun, İttihat ve Terakki içinde liderlik ettiği Hizb-i Cedid, partiye de tabiri caizse “ayar” vermiş, meclisteki hitabet kuvveti hazirunu hizaya getirmiştir. Bilhassa fırkanın kuvvetli isimlerinden Talat Paşa’ya söyledikleri siyasi geçmişimiz adına da bir turnusol kâğıdıdır. Mecdî Efendi’nin talebelerinden Osman Nuri Ergin anlatıyor: Talat Bey, “Efendi, şu bizim cemiyete bir tarîk şekli versek, acaba nasıl olur?” diye soruyor. Mecdî Efendi, “Ne gibi?” karşılığını verince “Mesela şövalyelerin sâlik oldukları tarikler gibi” diyor. “Eh olur a, Mevlevi olalım” diyor Mecdî Efendi. Talat Bey, “Olmaz, Mevlevilik eksantriktir” diyor. Daha sonra Mecdî Efendi’nin Kâdirî, Rufâî, Bektâşî önerilerini de geri çevirmiştir Talat Bey. Esasında Mecdî Efendi her şeyin farkındadır. Nihayet birdenbire ona dönüp şu cevabı verirler: “Ben, sana bir şey söyleyeyim mi Talat Bey? Senin dilinin altındaki ben biliyorum. Yani farmason olalım diyeceksin, değil mi? Bunu aklından çıkar.

12 Nisan 1920’de hükumet Meclis-i Mebusan’ı resmen kapatır. Meclis II. Başvekili olan Mecdî Efendi fesih kararını tebliğ ettikten sonra kararı Sultan Vahdettin’e de bildirir. Akabinde doğruca Fatih’in türbesine, Amiş Efendi’nin yanına gider ve “Efendim, bu memleketin hâli ne olacak?” diye sorar. Amiş Efendi “Mecdî! Mecdî! Düşman girer, çıkar. Allah din-i İslâm’ı hıfzeder. Türk devleti ilâ yevmil-kıyâm payidâr olur.” diyerek yanıtlar. Bu esasında Amiş Efendi’nin kendini irşad eden Kadızâde Ömer Halvetî’den aldığı bir derstir. Ömer Efendi vaktiyle şöyle buyurmuştur: “Ahmed! Gittiğin yerlerde aç kalırsam diye korkarsan, benim dinimden değilsin, yapamam yok, yaparım var!”. Velhasıl, Kuşadaviyye şubesinde korkuya, vehme yer yoktur. Zaten müjde bellidir: “Ve lâ havfun aleyhim ve lâ hum yahzenûn.” Amiş Efendi, vefatına takaddüm eden günlerden birinde harem-i aliyyeleri Rüveyde Hanım’a “Artık ben gidiyorum” demiş, Rüveyde Hanım da “Bu işleri yapmadan nereye gidiyorsun?” diye sorunca “Yerime zorlu birini bıraktım. Onu öyle bir seçtim ki, bu işlerin hepsini temizler ve düzeltir” cevabını vermiş. Ahmed Güner Sayar hocanın aktardığı bu anekdottan sonra akıllara “Bu zorlu adam kimdi?” sorusu düşüyor. Burada Mecdî Efendi’nin Amiş Efendi’ye nasıl mülaki olduğunu anlatan Mahir İz’i okumak belki bir işaret sağlayabilir: “Mecdî Efendi’yi Mesnevîhan Maraşlı Ahmed Tâhir Efendi anlatmıştı. Bir gün Bayezid’de Fatih Türberdarı Amiş Efendi ile karşılaştığında, elini öpeyim derken, boynuna sarılıp, bütün kuvvetiyle sıkmaya başlar. ‘Ver şeyhim’ diyerek nasib almak ister. Amiş Efendi, kurtulmak istedikçe, Mecdî Efendi, sarılır, sıkar ve ‘vermezsen bırakmam’ der. Amiş Efendi, ‘verdim be adam’ diyerek kendini kurtarır.

Amiş Efendi’nin sıfat hâlifesi olan Mecdî Efendi, bu son derece sırlı mürşidinin cenaze namazını kıldırdıktan sonra fasılasız biçimde irşad sohbetlerini sürdürür. Amiş Efendi, kendisine tâbi olanları tasavvufî perhizlerle katiyen yormazmış. Keza erbain gibi zorlu ödevler asla vermezmiş. Günde bin, üç bin, beş bin Allah demekte zorlanan başka bir yolun müntesibine “Getir bakayım sen o şeyhini de sakallarını yolayım onun, bir kere ihlaslıca Allah deyin kâfi!” dediği vakidir. O, sadece günlük bir tespih boyu estağfirullah ile salavat çekilmesini istermiş. Bol bol Kur’an okumak, Kur’an dinlemek, dünyevi vazifeyi asla boş bırakmamak yine öğütleri arasındaymış. Hatta gün içinde kendisini ziyarete gelen dervişlerine “Mesainizi bitirmeden sakın buraya gelmeyin!” diye tembihlermiş. Mecdî Efendi de mürşidine güzide bir bağlılıkla istikameti sürdürmüş, kendi konumuna “Ehl-i dil, feyz-i kemâlâtı hakîkatte arar / kalb-i Mecdî o ziyâ âlemine rev-zendir” beytiyle ışık tutarken, bir başka beytiyle de hikmet kaynağını ilan eder: “Nebî aşkıyla sûzânım odur feyyâz-ı ihlâsım / cihân dönse yine dönmem bu kudsî kıblegâhımdan.

Mecdî Efendi’nin sohbet halkası tıpkı mürşidinin olduğu gibi iki elin parmağını geçmez bir ilim ordusunu haizdir: Osman Nuri Ergin, Dr. Süheyl Ünver, Muallim Cevdet, Sahhaf Raif Yelkenci, Dr. Cevad Yarar, Kütahyalı Kâmkâr Uluğ, Kilisli Sakıb Efendi, Eczacı Cemil Tuna, Hasan Basri Çantay. Amiş Efendi’den sonra kendisini ziyarete gelenler arasında Babanzâde Ahmed Naim Bey, Maraşlı Ahmed Tâhir Efendi ve Eşref Ede Efendi de yer alıyordu. Abdülbâki Gölpınarlı, uzun bir süre Mecdî Efendi’den nasibini beklemiş, hazrete pek çok şiirler yazmış ancak umduğuna erişememiştir. Şu üç dizesini not edelim: “Meded rahmeyle oldum serseri”, “Bırakma vâdî-i firkatte lütfet âciz ü nâçâr”, “Bilirsin Mecdiyâ kim intizâra tâkatim yoktur”.

Sohbetleriyle irşad faaliyetlerini sürdüren Mecdî Efendi, ilmi çalışmalarıyla da bugüne uzanan ve geleceğe uzanacak hizmetlerde bulunmuştur. Bunlardan en önemlisi, ondan fazla nüshasını karşılaştırıp önemli tashihlerden sonra yaptığı tercümedir: Abdülkerîm el-Cîlî, el-İnsânü’l-kâmil. Anılar yumağını çözerken, onun, Amiş Efendi’nin pek çok sözünü de açıkladığını görüyoruz. Mesela, Amiş Efendi’nin “Allah olmak kolay, Muhammed olmak zordur” sözüne şöyle bir şerh getirir: “Allah’ta cemal ve celal tecellileri vardır. Küfrü de, imanı da halk eden O’dur. Bununla beraber, küfre razı değildir. Muhammediyyet mertebesi ise, yalnız cemal tecellisidir. Muhammed, ancak küfrü olmayan şeyleri yapmakla mükelleftir, bu ise zordur.

Profesör Hilmi Ziya Ülken, birkaç defa Mecdi Efendi’yle görüşmüş. Kendisinin “Spinoza ile Şeyh Ekber arasında mukayeseler yapmasına” Mecdî Efendi pek sıcak bakmamış. Bu konu dahilinde Osman Nuri Ergin’in tanıklığı, bize felsefe-tasavvuf, akıl-ilham-ı zâtî, filozof-mutasavvıf çatışmasına dair Mecdî efendinin tutumunu -yahut irfanını- gösteriyor. Sözler, Mecdî Efendi’ye ait: “Felsefe ile tasavvuf arasında büyük fark vardır. Felsefe aklî ilimlerdendir. Akıl dairesinde hasıl olan malumata vukuf demektir. Felsefede aklın maverasına irtika yoktur. Hülasa itibariyle, felsefe nefse raci bir ilimdir. Tasavvuf ise, imate-i nefs ile aklın mafevkinde ilham-ı İlâhî ile hasıl olan ve hakikatü’l-hakayıka ait bulunan kemalat-ı ulviye ile tahalli ve tezeyyün demektir.

Netice-i kelam; Ahmed Güner Sayar hocanın çalışmaları, memleketin kıldan ince kılıçtan keskin dönemlerine dair turnusol kâğıdı. Hocanın özellikle izini sürdüğü şu patikanın lezzeti, her birimiz için oksijen deposu: Kuşadalı İbrâhim Halvetî, Mehmed Tevfik Bosnevî, Ahmed Amiş Efendi, Mecdî Efendi, Süheyl Ünver. Hocanın Balıkesirli Abdülaziz Mecdî Tolun kitabının sadece dipnotları bile yakın dönem Türk tasavvuf tarihinin "off the record" membaı. Siyaset, ticaret ve velayet üçgeninden sağ çıkmış bir sultan Mecdî Efendi. Neden sultan? Talebelerine bakmak kâfi. Zira talebe işi hayatî. Kuşadalı İbrâhim Efendi'nin "İndallah, talebe hocadan üstündür" sözü, yolun devamını kuşatmış. Bu sözü aktaran Süheyl Bey. Ama söz nereden geliyor, nasıl bugünlere taşınmış ve nasıl tatbik edilmiş? Bu kutsal gönüllü insanlara hayran olmamak mümkün değil. Ahmed Güner Sayar hocanın Mecdî Efendi'ye dair çalışması, Süheyl Bey'in "işi" elbette: "Sen, Mecdî Efendi üzerine kitap yazacaksın. Sana verdiklerim, bende olanların yüzde biri... Mecdî Efendi: Süheyl! Seninle benim şöhretim bu dünyada bin yıl sürer' demişti." (27.11.1981)

Meraklısı için sayfalarca yazmaya, günlerce konuşmaya doyulamayacak bu kitap için Ahmed Güner Sayar hocaya medyun-u şükrânız. Amiş Efendi’nin tavsiye buyurdukları niyazla bitirelim: Mevlâ gönül safası, beden hafifliği versin!

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder