Aşırı odaklanmanın dikkatsizlik doğurması gibi, bir şeyi aşırı derecede yapmaya çalışma da tam tersine bir tıkanma yaratabiliyor. Yazmak, buna en iyi örnek belki de çünkü yazmaya fazlaca çalışmak, acaba ne yazsam diye takılıp kalmak hemen her zaman içeriğin kaybolup gitmesine ve ne kadar düşünürsek düşünelim açığa çıkıp geri gelmemesine sebep oluyor.
Yazmak, iyi yazmak, insanın kendiyle baş başa kaldığı bir etkinlik olduğundan aracısızca bir ilişki kurmayı gerektiriyor ve istemsizlik, tam olarak bu aracısızlığa karşılık geliyor. Kendiliğinden, öylece geliveren düşünceler bize rağmen bizi alıp bir yerlere götürüyor ve o andan itibaren yazan öznenin kim olduğu tam olarak belli olmuyor.
En sıradan görüntüler, en unutulmuş sandığımız hatıralar ya da en önemsiz gördüğümüz hadiseler bir anda hiç bilinmeyen sırlara kapı aralıyor. Buna biz de şaşırıyoruz, bir bisikletin kırılan telleri yıllar önce gittiğimiz bisiklet tamircisinin, öğlen yemeğini yerken simsiyah olmuş elleriyle tuttuğu ekmeğin üzerine bulaşan siyahlığa aldırış etmeyişine götürebiliyor. Bu görüntü neden bizde takılıp kaldı tam olarak bilmiyoruz. İlginç ve sıra dışı ya da hayret uyandırıcı oluşu bunu tek başına açıklamıyor. Geçmişi hatırlamamız için içinde mutlaka insanlardan bize geçen duygular saklaması gerekiyor. Diğer bir ifadeyle, aslında olayları ya da görüntüleri hatırlarken aslında duyguları ve dolayısıyla insanları hatırlıyoruz; burada hatırladığımız şey bisiklet tamircisi ya da onun elleri değil ekmeği tutarkenki halleri ve daha önemlisi bunun bizde yarattığı duygular oluyor.
Peki o halde bu gibi bizi geçmişin istemsizce bizde kalmış hatıralarına, görüntülerine ya da duygularına götüren anlar açığa çıkmak için neden kimi zaman çok uzun yıllar bekliyor? Çünkü, belki de bizde kalan duyguların tam olarak hissedilmesi ve açığa çıkması için geçmesi gereken bir süre oluyor. Yani, bisiklet tamircisinin kirli elleriyle yemek yerkenki hallerinin bizde bıraktığı iz ve hisler tamamlanmış bir şey olarak bize geçmiyor ve bizdeki hayat tecrübeleriyle yeniden işlenip tamamlanıyor ve hiçbir zaman son halini vermek mümkün olmuyor. Sürekli şekil ve içerik değiştirerek bizdeki varlığı sürüyor. Ama ilk ortaya çıkışını kendi yoğunluğu ve etki gücü belirliyor. O ana kadarsa bizim irademiz dışındaki bir alan. Açığa çıktığı andan itibarense bize ait ve tabi hale geliyor.
Yani demek istediğim, istemsizce ortaya çıkan bir duygu o andan itibaren bütünüyle bize ait ve tabi oluyor, tam da bu nedenle üzerinde her türlü oynama ve şekil vermeye en uygun hammaddeye dönüşüyor. Elle tutulamaz duyguların en somut halde görünür olmasına imkân veren bir malzeme oluşturuyor (Proust’un kurabiyesi gibi!). Ama önce güçlü bir biçimde bir anda istemsizce açığa çıkması gerekiyor. Başarılı eserler, genellikle böylesine bir anlaşılmazlık içeriyor. En sevdiğimiz insanların istemsizce bağlı olduklarımız oluşu da boşuna değil! En çok onlar birlikte değilken bile bizimle olmaya devam ediyorlar çünkü… Onları düşünürken her defasında kendimizi de yeniden şekillendirmemize ve böylelikle en sonunda bulmamıza izin veriyorlar.
Bu tür şeyler düşününce aklıma Knut Hamsun gelir hep. Nobel ödüllü Norveçli ünlü yazara başarıyı getiren -ya da kendisine giden yolun kapılarını açan da diyebiliriz pekâlâ- eser, Açlık romanı olmuştur. Onu yazıncaya kadar farklı yazma denemeleri, hikâye, aşk romanı ve oyunlar yazmışlığı vardır fakat hepsi de üzerine düşünülerek kaleme alınmış şeylerdir. Büyük yazarların etkisi altında kapıda dökülmüş ilerdir ve belki etkilenmenin de sorunlu yanı, etkilenene benzemekten çok ona benzemeyi fazlaca düşünmekle ilişkilidir.
Zorlu bir hayat Hamsun’u olgunlaştırmış, terzilik, muhasebecilik, kum ocağında katiplik gibi işlerde çalışmış ve çok zaman aç kalmıştır. Ve istemsizce açığa çıkma tecrübesi onu, açlığını paylaştığı küçük bir tavan arasında bulmuştur: “Yumruğunu yemedikçe kimsenin bırakıp gitmediği o garip şehir, Kristiania [Oslo]’da aç gezdiğim günlerdeydi. Tavan arasında uyanık yatıyordum. Alt kaltta bir saatin altıya vurduğunu duydum. Hafif aydınlanmıştı ortalık; insanlar merdivenleri inip çıkmaya başlamışlardı…” Böyle anlatır gerçek anlamda yazar oluşuna giden kapıyı açan anahtarı. Kendi de tam anlayamamıştır görüldüğü gibi ve sonrasında kendisine karşı koyamayarak yazar, yazar ve yazar… Böylelikle, Açlık gibi Dünya Nimeti gibi önemli eserleri ortaya çıkar.
Bir başka kuzeyli, Norveçli yazar, Karl Ove Knausgaard’ın İstemsiz (Monokl Edebiyat) adlı küçük kitabını okurken düşündüm bunları. Tanımadığım bir isimdi. Meğer, Kavgam adlı seri kitaplarıyla dünya çapında bir etkiye neden olmuş, ülkesinde hem çok satan hem de çokça tartışılan bir isimmiş. Kitapları kısa sürede 30’un üzerinde dile çevrilmiş. Böyle bakınca hızlı ve kolay bir başarı gibi de duruyor olanlar ama İstemsiz’i okuyunca, tıpkı Hamsun’da olduğu gibi hiç de öyle olmadığını anlıyor insan çünkü gerçek başarının sırrı istemsizlikte yatıyorsa o da kendine karşı samimi olmaktan geçiyor ve buna ulaşmak epeyce bir acıdan ve zamandan sonra ancak gerçekleşiyor.
Bu ince kitapta kendi tecrübesini anlatıyor Knausgaard ve kafalardaki sorulara cevaplar veriyor. Yazmanın çok basit görünen en zor işlerden olduğunu ifade ediyor. Yazdığını, çünkü ölümlü hayatın ancak bu sayede kendini bulduğunu söylüyor: “Niye yazdığım sorusu kulağa basit geliyor, fakat basitlik yanıltıcıdır, sonuçta Güney İsveç’te, masamın başında üç gündür herhangi bir ilerleme kaydetmeksizin oturuyorum. İlk aklıma gelen şey, yıllar önce televizyonda gördüğüm bir yazar röportajıydı; ‘Yazıyorum çünkü öleceğim,’ diyerek girmişti stüdyoya. Belli ki uzun süre düşünmüştü, hatta belki söylediğine kendisi de gerçekten inanıyordu, fakat kazağını pantolonunun içine sokmuştu ve sözlerinin ağırlığıyla giysilerinin pejmürdeliği onu ciddiye almayı güçleştiriyordu.”
Bu “basit” görüntü ve o an, onun yazma serüveninde çok önemli bir istemsizlik kapısını açıyor bir bakıma. Edebiyatın anlamını kavrıyor: “Kazağını pantolonunun içine sokması sözleri ile arasında bir uzaklık doğuruyor ve ölümün ağırbaşlılığı ile hayatın teklifsizliği arasındaki uçurumu belirgin kılıyordu. Bu uçurum edebidir; edebiyat tam olarak bunu, gerçek olan bir şey ile gerçeğin ortaya çıktığı ortam arasındaki alanı araştırır. Don Quixote’nin alanıdır bu, gördüğünü sandığı şeyler ile gerçek dünya arasındaki uzaklıkta ortaya çıkmıştır; Madame Bovary’nin alanıdır bu, dünyanın olmasını istediği biçimi ile gerçek biçimi arasındaki uzaklıkta şekil bulur.”
Yazmak, Knausgaard için tıpkı okumak gibi bir eylemdir; her an her yerde ve her şekilde yapılabilir ya da öyle olduğunda gerçek anlamda yazar olunabilir. Kendiliğinden, istemsizce ve öylece geliveren düşüncelerle ilerleyen bir süreçtir. Tıpkı yaşamın kendisi gibi yani! Sürekli anımsadığımız geçmiş hatıraların kendiliğinden bugünkü yaşamımızda karşımıza çıkan olaylarla ilintili hale gelmesi gibi bir bütünlüktür aynı zamanda. Bu ilintilenme anları kendimizle güçlü ve yoğun ilişki kurduğumuz anlardır: “Yaşamlarımızı bu anlarda süreriz; hatırladığımız ve kimliklerimizi çevresinde oluşturduğumuz anlar çoğunlukla istisnadır. Proust’un istemsiz anıları çok güçlü bulmasının nedeni budur; sisli bir sonbahar gününde asfaltın kokusunun [asfalt kokusu benim için de çok güçlü bir hatırlatıcı olmuştur hep!] veya haşlanmış uskumru ve sirkeli salatalık sandviçinin tadının canlandırdığı anılar hiç işlemden geçmemiştir, onlarda zaman neredeyse ham olduğu gibi düşünce ve belleğin denetiminin de ötesindedir, gerçekten yaşandığı biçimi ile yaşama bağlıdır.”. Bütün bunları sonradan işleriz ama bu anlar yaşandığı zamanın kokusunu ve tadını hiç yitirmediği için yazdıklarımızı kendisine benzeten bir güce her zaman sahiptir. Bu anlarda duygular ile düşünceler hep birlikteymişçesine birleşir ki her iyi kitabın başlıca sırrı da burada gizlidir.
İstemsizlik aynı zamanda dış dünyanın bizi nasıl gördüğü ya da bizimle ilgili ne düşüneceğine karşı kayıtsız bir boş verme de içerir. “Yazmak, bir şeyin erişilebilir olmasını, ortaya çıkmasını sağlamaktır.” ve bu yolda kişi adeta etrafından soyutlanmış bir kendi başınalık oluşturmuştur. Bu süreç düşüncesizlik de doğurur: “Düşünceler istemsizliğin düşmanıdır, insan bir şeyin başkalarına nasıl görüneceğini düşünürse, önemli veya iyi olup olmadığına kafa yorarsa, hesap ve rol yapmaya girişirse söz konusu şey artık kendisinde istemsiz ve erişilebilir değildir, onu yaptığımız şey olmanın ötesine geçemez.”.
Kısacası, yazmak için başkalarını bir tarafa bırakmalı, olabildiğince masum olmalıdır ve masumiyet genellikle bugünde değil geçmişte yaşayan bir alandır. Bu nedenle, bütün iyi eserler geçmişte geçer ve bütün iyi kitapların kahramanları bir yerlerde bize benzer. İstemsizce açılan kapılar bir daha kapanmamak üzere bizi bir yerlere, çok derinden yaşadığımız ama sanki hiç yaşanmamış gibi bir hayal ülkesine götürürler.
A. Erkan Koca
twitter.com/ahmeterkankoca
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder