Abdülkâdir Geylânî'nin irşad eden sohbetleri

"Seyyâh olup şu âlemi ararsan

Abdülkâdir gibi bir er bulunmaz
Ceddi Muhammed’dir eğer sorarsan
Abdülkâdir gibi bir er bulunmaz."
- Yûnus Emre

Velîler, müridlerini en önce sohbet usulüyle irşad ederler. "Gavsü'l-Âzâm" Abdülkâdir Geylânî Hazretleri de nasihat türünün en kuvvetli örneklerinden oluşan sohbetleriyle hem dervişlerini eğitmiştir hem de bugünlere dek gelen eserleriyle el'an birçok Hak ve Resul âşığının kalbini feyzyâb etmektedir. Geylânî Hazretlerinin sohbetlerine dair birçok yayınevi tarafından eserler neşredilmiştir. Sayfa sayısı ve ciltli oluşuyla hacimli olarak tanımlanabilecek bu eserler birçok evin en güzide yerinde okunmayı beklemektedir. Zaman zaman başvurulsa da bazen dilin ağırlığından bazen de modern zamanların -maalesef- bitmek bilmeyen yorgunluğundan o eserler kıyıda köşede beklemeye devam etmektedir.

Fütûhû'l-Gayb, çok kolay okunabilmesinin yanı sıra hem bir tasavvuf yoluna bağlanmış müridleri hem de bu meselelere dair merakı olan muhibbanı tam kalbinden vuracak nitelikte bir eserdir. Sohbet usulünü yaşayan ve yaşatan bir niteliğe sahiptir. Öyle ki okurken insan kendini Geylânî Hazretlerinin dizinin dibinde hissedebilir, zaman zaman kalbi huzura erişirken zaman zaman da sıkıntıya düşebilir. Bunun sebebi hazretin bizlere ulaşan nasihatlerinde her şey belirgin olmasıdır. Zamane tasavvuf kitaplarının ekseriyetinde gördüğümüz sözü dolaştırma eylemine hazretin müsaadesi olmamıştır. Allah'ın emirleri ve yasakları gayet açıktır ve büyük velîler bu açıklığı olduğu gibi bizlere sunmaktadır. Hazretin vaazlarına, üslubuna ve günümüze ulaşan eserlerine dair Süleyman Uludağ hocamız bu hususta şöyle yazmıştır: "Gerek vaazlarında gerekse eserlerinde son derece sade bir üslûp kullanan Abdülkādir-i Geylânî, kendisinden önceki sûfîlerden nakiller yaparken bunları herkesin anlayacağı örneklerle açıklar. Bu sebeple eserleri tasavvuf edebiyatının güzel örneklerinden sayılır. Tema olarak ağlatıcı ve ürpertici konuları tercih eder. Konuşmalarında samimi yakarışlarını dile getiren dua ve niyazlara yer verir. Cemaate cenneti müjdeleyerek onlara ümit ve şevk verir, nefsin zayıf taraflarını başarılı bir şekilde tasvir eder, şeytanın insana nüfuz etme yollarını canlı örneklerle anlatır. Bilhassa el-Fetḥu’r-rabbânî ve Fütûḥu’l-ġayb’da insanı duygulandıran ve heyecanlandıran tablolar çizer. Tarikatının ve tesirinin bütün İslâm âlemine yayılmasında, uyguladığı bu metodun payı büyüktür."

Bu tip kitapların incelemesini yapmak elbette ki bizim boyumuzu aşar zira incelenecek bir şey yoktur. Aşk-ı İlahi ve aşk-ı Resul ile dolu olan bu türden kitapları başımızın üstüne koyup sık sık, tekrar tekrar okumak gerekiyor. Sufi Kitap tarafından Ocak 2019'da neşredilen Fütûhû'l-Gayb, günümüzde neşredilen diğer tasavvuf klasiklerinden önemli bir farka sahip. Kitabın tercümesini yapan Mehmet Bilal Yamak öyle güzel bir takdim yazısı kaleme almış ki bu metin okuyucuyu kitaba derhâl hazırlayacak ve bir an evvel okumak için gereken iştiyakı sağlayacaktır. Yamak takdim yazısında kalbin madde ritmine nabız, mana ritminin bozulmasına da kabz denildiğini hatırlatarak gönül dünyasının kabz hâlinde olduğunu ifade ediyor. Evet, günümüz insanının gönül dünyası bir kabz hâlindedir. Öyle bir plan dairesinde yaşamaktayız ki bu plan bizim duygularımızla, hislerimizle ve Kavuşmak İstediğimizle aramıza büyük sınırlar çizmektedir. Sürat, hareket ve Yamak'ın zikrettiği gibi tam bir cevelan hâlinde yaşamaktayız. Dönüyoruz, dolaşıyoruz ama bu dünyaya geliş sebebimizin çok uzağında yer alıyoruz. Buna yer almak da denmez, koca bir boşlukta bir şeylere tutunuyoruz. Maalesef ki tutunduğumuz şeyler ilimden de irfandan da yaratılış gayemizden de oldukça uzak. İşte tam burada, keskin bir inziva sonrasında gerçekleşen sohbetlerin önemi bir kez daha ortaya çıkıyor. Geylânî Hazretleri Bağdat'ta Ebu'l-Hayr Muhammed b. Müslim ed-Debbâs vasıtasıyla tasavvufa intisab edip (Yine Süleyman Uludağ hocamızdan öğrendiğimize göre kaynaklar tarikat hırkasını Debbâs’tan giydiğini ve onun damadı olduğunu bildirirler) peşinden ilim tahsiline sarılarak medresede hadis, tefsir, kıraat, fıkıh ve nahiv gibi ilimleri okuduktan sonra vaaza başlasa da bir süre sonra inzivaya çekiliyor. Hakikati eşyada, insanda ve kalplerde bulamayan böyle ariflerin sıklıkla başvurduğu inzivanın İmam Gazzâlî gibi bir büyük müderrisi de şehrinden uzaklaştırıp kendisine döndürdüğünü hatırlatıyor Mehmet Bilal Yamak.

Yirmi beş sene sürmüştür Geylânî Hazretlerinin inzivası. Bu inzivalar ne zaman nihayete eriyor? Elbette 'ötelerden' gelen bir takım işaretlerle. Nitekim Pîr-i Türkistan Ahmed-i Yesevî Hazretlerinin de mürşidi olan Hâce Yûsuf Hemedânî Bağdat'a geldikten sonra Geylânî Hazretlerine hitaben "Sen fıkhı, fıkıh usulünü, hilâfı, nahvi, lügat ve tefsiri iyice talim ettin. Ben sende hurma olabilecek bir tohum ve bir kök müşahede ediyorum" demiş ve onun yeniden vaaza dönmesini istemiştir. Bu manevî emirden hemen sonra Gavsü'l-Âzâm Abdülkâdir Geylânî Hazretleri vaazlarına yeniden başlar. Fütûhû'l-Gayb, oğlu Abdürrezzâk’ın babasının meclislerinde topladığı yetmiş sekiz vaazdan meydana gelmektedir. Bazı Fütûhû'l-Gayb baskılarında bu vaazların sonuna hazretin ölürken yaptığı vasiyet ve soy şeceresi de eklenmektedir.

Abdülkâdir Geylânî Hazretlerinin (1077 - 1165/66) yaşadığı dönemde bir şeyhin mânevî otoritesini kabul edip de çevresinde sohbet halkalarının oluşması hemen hemen yeni vuku bulmuştur. Zamanla dervişlerin şeyhleriyle olan ilişkileri belirli kurallara bağlanmış ve tekkeler inşa edilmiştir. Bu zamanlarda oluşan ilk tasavvuf kolları Kassâriyye, Cüneydiyye, Bâyezîdiyye, Hakîmiyye, Hereviyye gibi adlarla anılmıştır. Geylânî Hazretlerine nisbet edilen tasavvuf mektebinin adı ise Kādiriyye'dir. Nasıl ki Ahmed Yesevî’ye nisbet edilen Yeseviyye Orta Asya’da, Ahmed er-Rifâî’ye nisbet edilen Rifâiyye Ortadoğu'da, Ebü’l-Hasen eş-Şâzelî'ye nisbet edilen Şâzeliyye Kuzey Afrika'nın batısında yayılmaya başladıysa Abdülkādir Geylânî’ye nisbet edilen Kādiriyye ise Irak başta olmak üzere Müslüman coğrafyasının her tarafına yayılmıştır.

Kādiriyye yolunu Anadolu'ya taşıyan (15. yy) isim; Hacı Bayrâm-ı Velî’nin müridi iken onun emri üzerine Hama’ya gidip Abdülkādir Geylânî’nin soyundan olan Hüseyin el-Hamevî’den hilâfet alan Eşrefoğlu Rûmî olmuştur. Kādiriyye’nin Eşrefiyye kolunun pîri olan Eşrefoğlu Rûmî'nin irşad faaliyetleri daha çok Bursa ve İznik arasında sınırlı kalmıştır. 17. yüzyılda ise Rûmiyye kolunun pîri İsmâil Rûmî; İstanbul'dan hem Balkanlara hem de Anadolu'ya uzanan geniş bir coğrafyaya Kādiriliği taşımıştır. Onun İstanbul-Tophane’de kurduğu tekke, diğer Kādirî tekkeleri nezdinde de merkez, yani âsitâne olarak kabul edilmiştir. Beyoğlu ilçesinin Tophane semtinde Kādirîler Yokuşu'nda bulunan âsitâne, 1765 ve 1823 yangınlarında zarar görmüş; III. Mustafa, II. Mahmud ve II. Abdülhamid’in onarım faaliyetleriyle ayakta kalabilmiş fakat 1997'deki yangınla büyük bir bölümü harap olmuştur. Yapılan çalışmalarla eskiye en yakın formuna kavuşturulan âsitâne el'an faaliyetlerini sürdürmektedir.

Hem hazretten hem de mektebinden bahsettikten sonra Fütûhû'l-Gayb'a dönelim. Evvela Kutbü'l-Aktâb Seyyid Abdülkâdir Geylânî Hazretlerinin en mühim nasihatlerinden birini okuyalım: "Seni, her türlü eksiğinle, kusûrunla, günâhınla, sevâbınla gerçekden seven ve hatâ ettin diye seni terk etmeyen, bir tek Allah'dır. Eğer bunu bilseydin Allah'dan başka bir kimseye kulluk etmezdin."

20. asrın mürşid-i bî-nazîri, ârif-i billah, vâsıl-ı ilallah, vâkıf-ı esrâr-ı ilâhî, sâkî-i aşk-ı subhânî Es-Seyyid Eş-Şeyh Muzaffer Ozak'ın bir ses kaydı vardır. "Abdülkâdir Geylâni Hazretlerinin Vaazları Neden Çok Te'sîrliydi?" başlıklı bu kayıttan öğrendiğimize göre imkân buldukça vaazlar veren ve aynı zamanda âlim olan oğlu, "Baba, sen ne zaman vaaz etsen, halk kafasını duvarlara vuruyor, halbuki ben de vaaz ediyorum üstelik birçok hakâik-i Kur`âniyyeden bahsediyorum ama hiç kimseye te'sîri olmuyor. Bunun sebebi nedir?" diye sormuş. Babası hem ona hem de tüm Müslümanlara, son derece kıymetli bir nasihat olarak kabul edilecek şu cevabı vermiş: "Evlâdım, başkasına söyleyeceğin sözü, vereceğin nasîhatı evvelâ kendin yap ki te'siri olsun. Başkasına söylediğini kendisi yapmayanın sözünde te'sir olmaz."

Görüleceği üzere hazretin ifadeleri hem bire bir konuşmalarda hem de vaazlarda son derece açık ve keskin. Kitap boyunca bunu görmek, hissetmek mümkün. Hazret, El-Hac Muzaffer Ozak'ın başka bir ses kaydından öğrendiğimize göre şeytanın bile foyasını ortaya çıkaracak ilimlere sahiptir. Bu ilimleri kendisi fıkıh, kelâm ve tasavvuf olarak açıklar ve şöyle buyurur: "Rabbim, bana üç ilim ihsân buyurmuşdur. Bu ilimlere âgâh olup bunlarla âmil olanlar, neyin Rahmâni neyin de şeytânî olduğunu bilirler."

Fütûhû'l-Gayb, yukarıda da belirttiğimiz gibi yetmiş sekiz sohbetin derlenmesiyle oluşuyor. Mehmet Bilal Yamak'ın son derece anlaşılır ve sürükleyici diye tabir edeceğimiz çevirisi, hazretin eşsiz üslubuyla insanı manalardan manalara koşturuyor. Bu sohbetler mü'minlerin nelerle meşgul olması gerektiğinden türlü belâlara dûçar olmanın sebeplerine; manevi ölümün ne olduğundan kalbin üzerindeki bulutları dağıtmaya; Allah'a yaklaşmaktan keşif ve müşahedeye; sufîlerin hâllerine tâbi olmaktan tevekkül ve makamlarına; mürşid vesilesiyle Allah'a vâsıl olmanın keyfiyyetinden müridin hâllerine ait tafsilata; sıdk ve samimiyetten sâlikin ne zaman ruhanîler zümresine dâhil olacağına; uykunun zemminden zühde; muhabbetin şartlarından nefs ile cihada; çarşıya pazara çıkıp her gördüğünü isteyen ile sabredenlere dek dinî hayattan sosyal hayata, iktisadî vaziyetten ömür denen seyir defterinin akıbetine varıncaya dek her mevzuyu kuşatıyor.

Rabbim bu koşulardan ganimetlerle döndürsün. Sohbetleri buraya uzun uzadıya almak, kitabı almaya mani olabileceğinden kısa bazı alıntıları aktararak yazımı bitirmek isterim.

"Kul bütün sebeplerden kesilinceye kadar cevap gelmez o kapıdan."

"Hayır ve selamet namına ne var ise hali muhafazadadır."

"Haller evliyaya, makamlar abdallara mahsustur. Senin hidayetini temin ise Allah'a aittir."

"Eğer Allah sana mal mülk nasip eder de o mal mülk seni Kendisine itaatten alıkoyarsa, seninle Allah arasında perde olur nasip ettikleri. Hatta nimeti veren ile değil de nimet ile uğraştığından dolayı elinden çekip alır o malı mülkü."

"Hakkında takdir edilen eğer bela ise tahammülün bol olsun, sabret. O belaya muvafakat halinde ol, nimetlenmeye bak ondan, fenâ bulmaya çalış belada."

"Belaların iç yüzü, Mevlâ'nın sana olan muhabbetini müjdeliyor."

"Kalbini mahlukata ait hiçbir şeyle meşgul etme."

"Rahatlık namına ne var ise Allah'a teveccüh edip onun emrine muvafakatta ve Mevlâ'nın huzuruna râm olmaktadır. İşte böyle olursa kul dünya haricinde kalabilir. Bir de bakmış ki yol göstericisi şefkat olmuş, rahmet olmuş, lütuf olmuş, sadaka olmuş."

"Seven sevdiğinden gayrısını tercih mi edermiş? Bela, sevenlerin kalplerinin çengelidir; nefslerinin ise bağı. Alıkoyar onları matlublarından başkasına meyilden; meneder Hâlıklarından başkası ile sükûn bulmaktan ve O'nun gayrına dayanmaktan."

"Eğer nefsine karşı şefkatin varsa dikkatli ol!"

"Sende sana dair ne varsa her şeyi ve Allah'ın gayrı ne varsa hepsini putlar gibi gör."

"Unutma ki nusret sabırda, çıkış yolu ise sıkıntılarda gizlidir."

"Tek ama tek Kendisine muhabbet edilmesini sever."

"Takdir buyurduğu şeye rıza gösterebilmeyi iste. Çünkü bilemezsin ki sen hayır hangisindedir."

"Bazen öyle olur ki Allah, bela ve musibeti yağdırır üzerine ki böylece ricalullah mertebesi merteben, evliya ve abdallar menzili de menzilin olur."

"Tasavvuf dediğin kîl u kâl vasıtası ile elde edilecek bir şey değildir. Tasavvufa vâsıl olanlar, ancak âdetlerinden ve hoş görülen şeylerden el ayak çekmekle vâsıl oldular. Dervişlere ilim ile değil yumuşaklıkla sokulasın. Çünkü ilim; dervişleri ürkütür, yumuşaklık ise onlarla ünsiyet peyda etmene vesile olur."

Feyzleri üzerimize daim olsun. Hû...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf