Köy romanı mı dediniz?

“Tokat, Kastamonu, Denizli, Gaziantep… Fark etmez, herhangi bir Anadolu köyü işte. Sekiz on yaşlarında bir köy çocuğu nasıl yaşar…” diyerek giriş yapılmış Dünyayı Dolduran Kiraz’ın tanıtım yazısına. 1989 yılında Türkiye Yazarlar Birliği’nce ‘yılın romanı’ payesiyle ödüllendirilmiş. Ötüken Neşriyat (ilk baskı Vadi Yayınları, 1990) tarafından yayınlanan eser yüz kırk dört sayfadan oluşuyor. Yazarı Şükrü Karaca (1956-2014) köy öğretmenliği ve avukatlık yaptıktan sonra Diyanet İşleri Başkanlığı ve Dış İşleri Bakanlığı’nda memur olarak çalışmış. Ama ondan evvel köyde doğmuş ve köy çocuğu olarak büyümüş biridir. Babasını kaybettiğinde dokuz yaşındadır. İlkokuldan sonrasını yatılı okuyup kendini yetiştirmiştir.

Dünyayı Dolduran Kiraz’ı, Karaca’nın biyografisine göz önünde bulundurarak okuyunca romanın otobiyografik tarafı dikkat çekiyor. Karaca, hayatının bir kesitini romanlaştırmış. Romandaki en önemli detayın yazarın anlattığı dünyaya ‘yabancı’ olmayışı olduğu düşüncesindeyim. Malum, ideolojik fetişizm içinde gelişen köy romancılığımız var. Bu bağlamda, söz konusu köy romanı olunca farklı, özgün ve aslına sadık kalan her anlatının hakkını teslim etmek gerekir.

Köy romancılığı demişken, uzun uzun yazmadan, hem hatırlamak hem de aradaki farkı görmek için bir iki kelam etmek gerekiyor sanırım. Türkiye’deki köy romancılığı, toplumsal gerçekçilik adı altında ezberlenmiş şablonları konu edinir. Tiplemeler birkaç ‘numune’ dışında hep aynıdır. Elitist aydın tabakanın sahip olduğu aynı bakış açısı sinemaya fazlasıyla yansıtılmıştır. Örneğin köylünün emeğini sömüren bir ağa tiplemesi vardır ve her türlü düzenbazlığı, ahlaksızlığı yaparak köyün (insanlar da dâhil) mülkiyetini ele geçirmiştir. Muhtar, imam, şeyh ya da ihtiyar heyeti gibi köyün ileri gelenleri ağanın en büyük destekçisidir. Zaten ağanın döndürdüğü çarktan kendilerine de pay düşmektedir. Köyde eşkıyalık yaparak her türlü suçu rahatlıkla işleyebilen ve üzerini kapatan bu çete bir şekilde merkezi yönetim ve kolluk güçleriyle de iyi ilişkiler kurmuştur. Bu sayede hem adli süreçlerle muhatap olmaz hem de akçeli işleri birlikte yürütürler. Bu arada ‘cahil’ ahalinin düzene karşı çıkmak şöyle dursun desteklemek gibi bir eğilimi vardır. Köyde birkaç kişi düzene ‘isyan’ eder lakin baskıcı yapı bir şekilde onları etkisiz hâle getirerek sindirir.

Köy romancısı bu yapıyı devirecek bir devrimin peşindedir ve dolayısıyla bu metinler sosyalist çözümlemelerle oluşturulur. İronik biçimde okullu olmayan, okumayan köylünün aydınlanma tahayyülü köylü olmayan okumuşlar için yazılan romanlara konu olur. En nihayetinde köy romancılığı Batı tipi modernleşme olgusunun sosyalizm sosuna batırılmış taklitçi bir uzantısıdır.

Bu eleştirel bakış köy romancılığının konu ettiği meselelerin olmadığı anlamına gelmiyor. Eksiği yok, fazlası var. Dünyayı Dolduran Kiraz’da da köy romancılığındaki anlatıyı destekleyecek doneler bulunuyor lakin anlatı bambaşka bir dil barındırıyor. İyi ya da kötü tartışılır fakat Anadolu insanına, hayatına ‘içten’ bir bakış söz konusu. Meselenin özünün de bu olduğu düşüncesindeyim. Yani bir şey olurken ya da bir şeye dönüşürken nesne değil, özne olabilmektir mesele.

Romana tekrar dönersek, dil ve anlatım açısından üzerinde durulması gereken bazı noktalar var. Metnin genelinde şiirsel bir anlatım söz konusu. Bu bağlamda mecazdan mübalağa sanatına kadar birçok teknik kullanılmış. Bir çocuğun bakış açısıyla anlatılması geniş bir hayal dünyasına kapı aralıyor. Bu özelliğinin ortaya çıkardığı efsane ve destanların içinden taşan fantastik detaylar ziyadesiyle yer alıyor. Çocuk mantığı çerçevesinde yapılan hiciv ve göndermeler anlatıyı hem zenginleştiriyor hem de okumayı eğlenceli hâle getiriyor. En önemlisi yazar yerel dil ve köy kültürünü mükemmel derecede yansıtmış. Öyle ki, ancak köyde doğup yetişmiş bir insanın gerçek anlamda hâkim olacağı bir söz dağarcığı ve kültüre yer vermiş. Yani büyük ölçüde ‘kendisi’ olabilmiş.

Romanda babası ölen bir çocuğun, bu kaybının iç dünyasındaki yansımaları ele alınıyor. Artık babasız bir dünyada tüm zorluklarıyla yaşamaya alışacaktır. Bu bağlam metni baştan sona kuşatıyor diyebiliriz. Hâliyle alt metinde ağır ağır akan bir hüzün bulunuyor. İç dünyasında fırtınalar kopan çocuk dışındaki dünyaya da yabancı kalamıyor. Yetişkinlerin çekişmelerine, kavgalarına ve çoğu zaman anlam veremediği davranışlarına şahit oluyor. Anlam veremediği yalnızca yetişkinlerin dünyası değildir. Kendisi gibi çoçukları da dış dünyanın bir parçası olarak görerek anlamlandırmaya çalışıyor. Zor olan, bu iki dünya arasında denge kurma çabasıdır.

Metinde köy kültürünün dışında modernizmle etkileşime girmiş anlayışın örnekleri de görülüyor. Köye, köylüye oldukça uzak olan bu anlayış şehirle ve devletle irtibatlandırılıyor. Roman, belirli bir eğitim almış kişilerin de temsilcisi olduğu bu anlayışın absürtlüğünü ortaya çıkarıyor. Örneğin romanda okul önüne yapılan bir ‘büst’ meselesi var ki, evlere şenlik. Köylünün ihtiyaçlarının adı anılmazken muhtar, öğretmen, kaymakam, vali silsilesi köy için büstün elzem olduğu düşüncesinde birleşiyor. Tümüyle şekilci olan bakış açısına göre büst medeni olmanın ölçütlerinden biri sayılıyor. Karşı çıkan az sayıdaki kişinin de bakış açısı gerçekçi olmak yerine şekilcilikten öteye geçemiyor. Devleti, devlet adamlığını kutsayan anlayışın uzantısı olan bu süreç bile tek başına toplumsallığımızı inşa eden kodları göstermeye yetiyor. Kısacası dindarından laikine, milliyetçisinden hümanistine, gelenekçisinden modernite yanlısına kadar toplumun tüm kesimlerinin hayat anlayışı şekilcilikten ibaret.

Romanda dini örgüye ayrıca bahis açmak gerektiğini düşünüyorum. Evvela dinin teolojik bir uğraş değil yaşanan bir kültür olduğunu görüyoruz. İnancın ana damarını oluşturan İslam bir yana, Anadolu’nun dinselliğinde yer alan mistik, metafizik ve paganik ögeler fazlasıyla yer alıyor. Destan kültürüyle karışan rivayet-menkıbe geleneğinin yansımaları ve efsundan periye, cinden muskaya kadar geniş bir ‘inanç kültürü’ skalası bulunuyor.

Dünyayı Dolduran Kiraz, bir çocuğun zihnindeki safiyane köy olgusunu yaşanmışlık yönünü de içine alarak aktarıyor. Açıkçası beni alıp bambaşka diyarlara, zamanlara götürdü. Belki beni bu kadar etkilemesinin nedeni köyde doğup büyümüş olmam olabilir, bilemiyorum lakin bildiğim şey; ‘kendi olabilen’ bir hikâyeyi okumak yeterince güzel bir şey.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp