Bir iç savaştan geriye kalan hayatlar

Avrupa Tarihi’nin en kanlı savaşlarından birini İspanya, 1936-1939 yılları arasında kendi içinde yaşadı. General Franco liderliğindeki isyancı Milliyetçiler ile Cumhuriyetçiler arasındaki iç savaş sadece İspanya’nın iç meselesi olarak kalmadı. Birçok ülkeye de yansıdı ve birçok ülke de, kimisi Cumhuriyetçileri kimisi Milliyetçileri destekleyerek, bu kanlı savaşta bir taraf oldular. 1937’de Milliyetçiler güney ve batıdaki kalelerinden İspanya’nın kuzey kıyı şeridinin çoğunu ele geçirdiler. Savaşın çoğunda Madrid’i ve Madrid’in güney ve batıdaki alanlarını kuşattılar. 1938 ve 1939’da Katalonya’nın çoğunu ele geçirince savaş Milliyetçilerin zaferiyle ve binlerce solcu İspanyol'un sürgüne gönderilmesiyle sona erdi. İspanyol yazar Juan Marse’nin Türkçeye çevrilen tek kitabı Şanghay Büyüsü, sürgüne gönderilen, baskı uygulanan veya kaybeden tarafta olduğu için bir dizi hukuksuzluğa maruz kalan birkaç arkadaşın hayatına ışık tutmakla beraber, savaş sonrası İspanya’sının Barcelona şehri üzerinden arka mahallelerdeki etkilerine de değiniyor.

Savaşlar olup bitmez. Bir başlangıç evresi ve belki de ondan çok daha uzun sosyolojik sonuçları vardır. Bu savaş bir iç savaşsa sonuçları çok daha uzun bir zamana yayılabilir. Basit birkaç çatışmadan kanlı savaşlara kadar her olayın sonucundan etkilenen insanlar, mahalleler, şehirler vardır. Juan Marse’nin 1993’te yazdığı ancak dilimizde bundan yirmi altı yıl sonra, Kasım 2019'da Jaguar Kitap tarafından yayımlanan kitap, bu iç savaşın sonuçlarına aslında en vurucu yerden, olayların merkezindeki bir şehrin kenar mahallelerinden sesleniyor.

Şanghay Büyüsü bize, başlangıçta 14 yaşında olan, kitap bittiğinde ise 23 yaşında bir genç olacak olan (9 yıllık bir süre zarfında geçiyor roman) Daniel’in bakış açısından anlatılıyor. Okumanın ve çizmenin dışında ilgimi çeken tek şey, mahallede ve Güell Park’ta aylak aylak dolaşmaktı diyen ve küçük bir mahallede annesiyle birlikte yaşayan Daniel, Kaptan Blay adında yaşlı bir adama, kaptanın eşinin isteğiyle sokaklardayken göz kulak olacaktır. Kaptan, ilginç bir adamdır. Yazarın çizdiği portreye göre, aslında toplumda meczup diye adlandırılan tiplerdendir fakat aynı zamanda –bence- bilge bir karakter olarak da görebiliriz onu. Fabrikaların çıkardığı gazların insanları zehirlediği ve verem yaptığı gerekçesiyle, kentte yaşayan insanlardan fabrikaların bacalarının uzatılmasını istedikleri bir imza kampanyası başlatır. Bu kampanya dosyasına koymak için de resim yeteneği olan Daniel’den, mahalledeki veremli kız Susana’nın resmini, sefil bir şekilde çizmesini ister. Daniel, Madam Anita’nın kızının resmini çizmek için sık sık onların evine gitmeye başlar. Bu gidişler başladıktan sonra roman iki kısma ayrılıp devam eder. İlki mahalledeki sosyal hayatla, ikincisi Madam Anita’ya misafir gelen ve eşinin arkadaşı olan Nando Forcat isimli eski bir komünistin, Anita’nın uzaklardaki eşi Kim hakkında anlattıklarıyla ilgilidir. Marse, Nando Forcat’ın anlattıklarından yola çıkarak İspanya İç Savaşı’yla ilgili bilgileri roman formatına sokarak okura iletir. Arka mahalledeki sosyal hayat ise bize o anın bir panoramasını çizer.

Kaotik ve arka mahalle havası çizer Marse başlangıçta. Devletin pek uğramadığı, hayati olaylara müdahalede yetersiz kaldığı, insanların birbirleriyle olan ilişkilerinde tutukluk sezilen bir mahalledir burası. İç savaşın etkilerinin fakir bir mahalledeki sosyal hayatı nasıl etkilediği özellikle Kaptan Blay’in ‘söylenmeleriyle’ okura aksettirilir daha çok. Blay, iki oğlunu kaybetmiş, hiçbir şeye inancı kalmamış, aklı da pek yerinde olmayan biri olarak çizilse de, eski hayatı ve çocuklarıyla ilgili şeyleri hatırlayan biridir:

“’Sence onu nereye gömmüş olabilirler? diye sordu.
Ne yanıtladı ne de ona doğru baktı karısı.
‘En azından dürbününü verebilirlerdi bize,’ diye ekledi Kaptan. ‘Çok iyiydi.’
‘Tanrı’nın takdiri böyleymiş, çene yormanın manası var mı? dedi Betibu.
‘Artık Tanrı hiçbir şeye karışmıyor Conxa. Şimdi bunlar kumanda ediyor.’”

Savaş büyük bir olaydır; hele ki bu bir iç savaşsa. Ve birçok şeyi dönüştürür. Hem sosyal hayatı hem de insanların kişiliklerini. Bu değişimlerden herkes payını alır. Juan Marse bu savaşın taraflarından kimseyi masum göstermeye çalışmadan objektif şekilde oluşturmayı başarmış karakterlerini. Birçok romanda görülebilecek taraf olma halini onun bu kitabında görmüyoruz. Komünist Kim ve Forcat da, işkenceci albaylar da yahut devlet de eleştirilebilirdir yazara göre. Eleştirilmelidir de. Örneğin Kim’in yıllar sonra yaptığı şu sorgu kimsenin masum olmayabileceğinin önemli bir göstergesidir:

“Bu yeni bozgun nereden çıkmıştır? Neden onu önlemeyi becerememiştir? Yeniden nehrin sularına gömer bakışlarını. Nerede yanıldık, diye sorar kendi kendine. Yol ne zaman çatallandı? Biz nerede sapıp ayrıldık ütopyadan? O kadar derin inanç, o müthiş ahlaki enerji, neden bencilliğe ve sahtekârlığa evrildi?”

Roman sürpriz bir sonla bitiyor diyebiliriz. Tabii bunu söyleyip kitabın heyecanını kaçırmanın anlamı yok; ancak iyi bir sosyal roman okumak isteyen ve özellikle İspanya İç Savaşı’na merak duyan herkesin ilgisini çekecektir.

Juan Marse başarılı bir yazar. Hemen her kitabının bir ödülü var. Ödül almayı bir romanın başarı ölçütü saymıyor olsak bile bir yazarın hemen her kitabı ödül alıyorsa ortada da bir başarı var diyebiliriz. Bu kitabı da Premio de la Critica ödülünü kazanmış.

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra yaklaşık dokuz yıllık bir süreyi kapsayan romanda, bu büyük savaşın da etkilerini görebilmek mümkün. Zaten İspanya İç Savaşı’na İkinci Dünya Savaşı’nın ön hazırlığı da diyebiliriz. Bu iki faciayı birbirinden ayırmak mümkün olmamalıydı.

Dil ve anlatım açısından da bir iki cümle kurup yazıyı bitirmek istiyorum. Romanı çeviren Gökhan Aksay gerçekten iyi bir iş çıkarmış. Son zamanlarda gördüğüm en iyi çevirilerden hatta. Bir iki yerde aksayan yerler olsa da romanın okunurluğunu artıran bir çeviriye sahip Şanghay Büyüsü. Dil açısından ise Juan Marse’nin hakkını vermek lâzım. Dil ve üslûp oldukça yalın, anlaşılır. Fakat bazen betimleme konusunda sınırları zorlamış Marse. Uzun cümlelerden oluşan betimlemeler her zaman gerekli değildi. Türkçeye çevrilmiş ve İspanya İç Savaşı’nı konu edinen romanların en ünlüleri Ernest Hemingway’in Çanlar Kimin İçin Çalıyor’u ile George Orwell’in Katalonya’ya Selam adlı kitaplarıydı. Bundan sonra bu iki esere Şanghay Büyüsü’nü de eklemek yanlış olmayacaktır.

Mehmet Akif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif10