Yaşayanlar kalır tek başlarına."
- Melih Cevdet Anday, Teknenin Ölümü
"Öleceğini öğrenen insanların sırasıyla verdiği beş psikolojik tepki: Reddetmek, kızgınlık, pazarlık, depresyon, kabullenme." diyor, Ölüm ve Ölmek Üzerine kitabında Elisabeth Kübler-Ross. Bu cümleyi ilk okuduğum yıllarda, özellikle kayıp, matem, yas gibi konuların insan hayatında ne kadar önemli olduğuna vakıf değildim. Zaman geçtikçe ve bu geçen zamanda anneannem, dedem gibi çok kıymet verdiğim insanları, onlarla beraber de diğer akrabaları kaybettikçe bir şeyleri anlamaya, daha doğrusu merak etmeye başladım. Jean Paul Roux'un Altay Türklerin Ölüm kitabında, Oğuzların atlarının kendileriyle birlikte gömülmesini istediklerini öğrenmek, balbalların ve kitabelerin inşa sebeplerini keşfetmek güzeldi.
Ama hep aklımda şu soru vardı: ölüleriyle yaşayan bizler, neden ölüm üzerine önemli eserler üretememişiz? Mezar taşlarına bu kadar romantik yaklaşırken, neden matem, yas ve kayıp gibi son derece önemli konularda hem tarih hem de psikoloji bilimlerine katkılar sunacak bilgiler ortaya koyamamışız?
Soruları bir kenara bırakalı uzun yıllar olmuştu, ta ki Erol Göka'nın Hoşçakal kitabını kütüphaneme koyana kadar. En baştan söyleyeyim; naçizane, kitabın adının ve kapağının doğru bir seçim olduğunu düşünmüyorum. Böylesi önemli ve alanında nadir kitaplardan birinin daha sert bir adı olmalıydı. Belki Kaan H. Ökten'in Ölüm Kitabı gibi bir isim, belki de direkt olarak Ölüm: Kayıp, Matem, Yas gibi bir isim. Kapakla birlikte Hoşçakal ismi hem romantik duruyor hem de konuyu pek de çağrıştırmıyor. Bu yorumumuz meslek hastalığı olarak kabul edilsin, editörlük de böyle bir şey işte...
Erol hoca kitabını üç bölüme ayırmış. İlk bölümde ölüm kavramını enine boyuna tartışmaya açıyor. Evvela modernlerin ölümden kaçışından başlıyor. Ölümü düşünmenin sağaltıcı olduğunu, hayatımızda ölümü düşündüren birçok olayın olduğunu, sahici yaşam sürmenin ölüm duygusuyla barışık olmayı sağladığını hatırlatıyor. Elbette ölümü düşünmenin de bir 'doğal aralığı' var. Sabahtan akşama kadar ölümden konuşmanın insanın yüreğini hırpalaması gayet normal. Aynı oranda, ölümden kaçar gibi yaşamak yahut ölümü inkar etmek de yüreği hırpalar. Bu nedenle günümüz insanı ölüme karşı çeşitli tutumlar geliştirip ölümü inkar etmeye çalışıyor. Belirgin bir ölümsüzlük arsuzu yaşıyor. Ölümü inkar konusu oldukça önemli, hocanın görüşlerinden bir paragraf şöyle:
"Ölümün inkârı, insanın temel yapısının, 'ölüme doğru varlık' oluşunun, faniliğinin inkârıdır. Ölüm fikriyle bütünleşmek, fanilik bilinciyle hareket etmek, gerçekçi olduğu için bizi kurtarır. Öleceğimiz bilinciyle yaşıyorsak, dünya hayatı hakkında planlarımızı, yaşantımızı günlük maişet dertlerine takılıp kalmadan olabildiğince geniş ihtimaller çerçevesinde yapabilme imkânına kavuşuruz. Ölüm düşüncesi, zihnimizi hayat tasarımına yoğunlaştırır. Ölümün, ölümlülüğün farkında olan insan zamanın değerini bilir. Ne zaman geleceği meçhul ama kaçınılmaz olan ölümü aklında tutan, ona hazırlanan insan, bu zaman bilinci sayesinde, önemsiz meşguliyetlerden uzak durmayı başarabilir. Yapılması gerekenleri uygun zamanda yapar, gereksiz ertelemelerden kurtulur; hayatına derinlik ve lezzet katar."
Günümüzde intihar vakaları endişe verici biçimde artıyor. Dolayısıyla kitabın ilk bölümünün son konusu intihara ayrılmış. Umutsuzluk, anlamsızlık duyguları, ciddi uykusuzluk, kendine güvenin çok azalmış olması, huzursuzluk, intihar etmeye yönelten 'bazı' sesler duymak, intihara dair bazı tehlikeli belirtiler. Onur kırıcı davranışların, alay etmenin ve ölçüsüz şakaların, yorumların insan hayatında ne kadar olumsuz bir etki oluşturabileceğini de yeniden düşünmek gerekiyor.
Kitabın ikinci bölümünde yas, depresyon, matem ve ölüme yaklaşan hastaların psikolojisi tartışılıyor. Yas tutmanın insan hayatında böylesine ciddi olması, onun daima 'konuşulabilir' bir durumda yer alması gerektiğini hatırlatıyor. İnsan kayıplarıyla yüzleşmekten, bir kaybın acısını yaşamaktan, ağlamaktan, bağırıp çağırmaktan çekinmemeli. Bastırılan her duygu öyle veya böyle geri dönüyor, üstelik ne zaman geri döneceği de kestirilemiyor. "Artık biliyoruz ki bastırılmış, ertelenmiş, ötelenmiş hiçbir duygu yok olup gitmiyor; içimizde birikip birikip apseleşiyor ya da kan çökeltisi hâline geliyor, bulabildiği ilk fırsatta da bir yanardağ lavı gibi içimizden dışa doğru taşıyor, yayılıyor." diyor Göka.
Hoşçakal'ı okurken bir taraftan da John Bowlby'nin Bağlanma - Ayrılma - Kaybetme serisine başlamıştım. Hoş bir tevafuk olarak Göka'nın, sevdiğimiz birini kaybetmemizin ardından gelen yas sürecini açıklarken Bowlby'den yararlandığını gördüm. Birinci evre, hissizlik ya da protesto. İkinci evre, kaybedilen kişiyi özleme ve arama. Üçüncü evre, ruhsal dağınıklık ve ümitsizlik. Dördüncü evre, toparlanma. Bu evreleri yaşamak neden çok kıymetli? Çünkü: "Yas sürecinin amacı, asla kaybı unutmak değildir; ölen hep hatırlanacaktır. Amaç, kişinin kendi hayat öyküsünde kaybı müstesna yerine koyarak, hayata sarılma gücünü yeniden kendinde bulabilmesi, hayatta neyin yaşanabilir olduğu konusunda biraz daha bilgeleşerek yoluna devam edebilmesidir."
Duygusal yapıdaki yeterlilik ya da yetersizlik meselesi, yas tutma sürecini anlamlı kılmak adına oldukça önemli: "Bazı insanlar kendilerini çevrelerine çok güçlü olarak sunarlar, herkesin yardımına koşarlar. Bir yakının kaybı durumunda da başkalarıyla ilgilenmekten kendi matemlerine vakit bulamazlar. Zaten bu tür kimseler kendi duygusal ihtiyaçlarını görmezden gelir, kendilerine 'ihtiyaç' kavramını yakıştıramazlar. Çevrelerindeki insanların onları çok güçlü gördüklerini düşünür, bu düşünceye layık olabilmek üzerine kurararlar tüm davranış planlarını. 'Yas tutmak' gibi işlerin sıradan, zayıf(!) insanların ihtiyacı olduğunu sanır, yas yaşamayı küçüklük olarak görürler. Zayıf görünmekten korktukları için de yas tutmayı kendilerine yasaklarlar. Gözyaşları hep içlerine akar, asla kederlerini belli etmezler."
Kitabın son bölümünü bir baba olarak endişeyle okudum. Çünkü çocuk ve ölüm işleniyor. Çocuklarda ölüm kavramı nedir? Çocuklara ölüm nasıl anlatılır? Çocuklara ölüm haberi nasıl verilir? Çocuklar nasıl yas tutarlar? Yakınını kaybeden çocuklara nasıl yaklaşılmalı? Ölümcül hastalığı olan çocuklara nasıl davranılmalı? Oldukça can alıcı, önemli sorular. Her birini cevaplandırıyor Göka. Ölüm hakkında konuşmak yeterince zorken, bu zorluk çocuklarla muhatap olurken daha da ciddiyet kazanıyor. Burada hocanın uyarısı dikkatle takip edilmeli: "Her ciddi konu, küçücük bir çocuk olsa bile muhatabın ciddiye alınmasını, onun söylediklerine kulak verilmesini gerektirir. Çocukların ölüm hakkındaki görüşlerini onlara saygı göstererek ciddiyetle dinleme yeteneğinden yoksun olanlar, asla onlarla bu konuda konuşmaya tevessül etmemelidirler. Saygıya, anlamaya çalışmaya dayalı, açık, dürüst bir iletişim, sağlıklı bilgi akışı için şarttır. Bu şartların yerine getirildiğini gören çocuklar da daha açık, cesur ve iletişime istekli olacaklardır."
Erol Göka, her nerede görsek dikkat kesileceğimiz yahut ürpereceğimiz ölüm meselesinin altını bir kez daha çiziyor. Kelimelerden duygulara, kayıplardan yaslara. Çünkü ölüm koca insanlığın altını her an çizen bir muamma...
Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder