Vasıtasız Hak didarını gören var mı?"
- Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet
Türklerin Müslüman toplumlar içerisinde öncü ve tartışmasız en büyük hizmetçi noktasına ulaşması birçok sebebe dayanır. İslâmla müşerref olduktan sonraki süreçte gazalar kadar gazeller de önemlidir. Kılıç tutanlarla kalem tutanların cepheleri farklı değildir o vakitlerde. Paşalardan şeyhlere, seyyahlardan sufilere, beylerden dervişlere, "el ele, el Hakk'a" düsturuna uygun bir yaşam sürmüştür Anadolu'da asırlarca. Neticede kimileri yurt açar, kimileri yurt tutar.
Olgay Söyler'i daha çok Atlas Tarih'teki yazılarıyla ve inanç tarihi alanındaki çalışmalarıyla tanıyoruz. İslâmiyet’in yerleşip kök salmasında sufi tarikatların, dervişlerin, âlimlerin, tüccarların, seyyahlar ve hacıların büyük etkisi olduğuna inanmış ve bu inancı doğrultusunda metinler üretmiş, el'an üreten bir isim. Bu 'kıldan ince kılıçtan keskin' sahada, güncel bir dille yazdığı yazılar Karakum Kitap tarafından bir araya getirildi ve böylece yazarın da ilk kitabı konuya meraklı olanlara sunuldu. Anadolu'nun Kronikleri isimli kitabın bir de alt başlığı var: Epik ve Menkıbevi Destan Dünyasına Giriş. Kitap hem bu alana daha evvelinden ilgi duymuş hem de yine bu alanda daha da derinleşmek isteyen okurları kucaklıyor. Titiz bir gayretle, önemli bölümlere ayrılması sahaya nereden gireceğini bilmeyenler için de rahatlatıcı.
Birinci bölümde, veli kültü ve menakıbnameler penceresinde Türklerin dinî-tasavvufî hayatında çok büyük tesirleri olan ve "Pîr-i Türkistan" olarak anılan Yeseviyye tarikatının kurucusu Ahmed Yesevî, alplik ve velilik, keramet konuları irdeleniyor. Bu bölümde özellikle ulemanın kemikleşmiş bir yapı hâline geldiği dönemde bile halkın dervişlerin peşinden gitmeye devam etmesi, 'gönüller yapma'nın önemine işaret ediyor. Söyler, "Anadolu’daki veli kültüne bağlı inançların ve uygulamaların şaman inancı çevresinde oluşmuş inanç ve pratiklerle benzer yönlerinin ele alınması Anadolu inanç sisteminin algılanmasına oldukça büyük katkı sağlayacaktır." önerisinde de bulunuyor.
İkinci bölümde şaman/evliya anlatıları ve kerametleri penceresinden Ak Sakal ve bilge, Korkut Ata, destan, bahşi/baksı, şaman ve âşık gibi sahanın tabiri caizse en gizemli meseleleri masaya yatırılıyor. "Şamandan evliyaya, ozandan destana uzanan yolculukta; şaman ve evliyayı saygın hâle getiren; etrafında oluşan mitoloji ve epik anlatılar; İslam dininin yaygınlaşması ile menkıbe olarak anılacak bu anlatıların oluşmasında anlatı kahramanının bey olması (dini önder yahut aşiret beyi) ve anlatının keramet motiflerini de içermesidir" diyen Söyler'in bu bölümün genelinde yararlandığı kaynaklar da okuyucuya yeni bakış açıları ve keşif yolları sunuyor.
Okuyucuyu üçüncü bölümde kahramanlık destanlarından halk hikâyelerine doğru götürüyor yazar. Burada Battal Gazi ve onun Yunan folklorundaki formu olan Digenes Akritas, XI. yüzyılda İç Anadolu’da Bizans’a karşı yaptığı fetihlerle şöhret bulan ve burada kendi adıyla anılan bir devlet kuran Dânişmend Gazi ile onun adı etrafında yazılmış fetih menkıbelerinden oluşan destanî roman Dânişmendnâme, olağanüstü hikâyelere konu olmuş ve hakkında hâlâ köklü bilgilere erişelemeyen, Anadolu ve Balkanlar’ın Türkleşip Müslümanlaşmasındaki olağanüstü etkisi sebebiyle adı etrafında menkıbeler oluşmuş bir alperen olan Sarı Saltuk Gazi gibi isimlere ve eserlere eğiliyor yazar. Olgay Söyler'in üzerinde önemle durulması gereken görüşlerinden biri de şu paragrafta yatar: "Sarı Saltık’ın sadece din misyoneri olduğu yolundaki algının da temelleri oldukça zayıftır. Denilebilir ki böylesine kuvvetli ve neredeyse tüm sufi çevreleriyle içli dışlı biri gidip Bizans sınırlarında faaliyet gösterse veya Babai İsyanı’nda sağ kalan dervişler çevresiyle ilgili olsa hemen Bizans ve Selçuklular tarafından fark edilir, engellenir ve kaynaklarda da bu kadar faaliyetten bahsedilirdi. Elbette bazı Müslümanlaştırma faaliyetleri olmuştur, İbn Kemal tarihinde bu faaliyetlerden bahsetmiştir. Günümüzde Moldova, Romanya olarak anılan bölgelerde ve Bosna, Edirne, Bulgaristan Coğrafyası’nda da faaliyetleri olmuştur. Ancak bu faaliyetler Ahmet Yaşar Ocak’ın da belirttiği üzere sistemli bir İslamlaştırma değildir. Genelde yerleşim ve yağma hareketlerine yönelik faaliyetlerdir bunlar. Oysa Saltukname’ye bakılırsa Litvanya’dan Bizans’a, Deşt-i Kıpçak’tan Avrupa kıtasında birçok ülkeye dek Sarı Saltık bütün Balkan Coğrafyası’nda, tahta kılıçlı veli-derviş olarak kâfirle mücadele eden bir tip olarak karşımıza çıkar. Bazı araştırmacılar veya tezlerine Sarı Saltık’ı konu edenler, bu dervişi, Saltukname nüshalarını ciddi bir tenkit süzgecinden geçirmeden ve mitoloji, eski Türk inanç sistemi ve Şamanizm unsurlarını titizlikle ayırmadan bir hamaset malzemesi olarak kullanmaktadır."
Kitabın son bölümü Danişmend Gazi destanındaki iki kahraman, Efrumiye'nin ve Artuhî'nin hikâyeleri üzerinden bir destanda yer alan motiflere, efsanevî unsurlara ve şahsiyetlere hangi gözle bakılması gerektiğine dair bir pratik sunuyor. "İslam öncesi destanlarda daha çok simge anlamları olan dağ, yeşim taşı, kurt, ay, güneş, yıldız, ok gibi unsurlar üzerinden işlenen rüya motifi İslam sonrası sadece dini hüviyete bürünmüş simgesel anlamlar çok fazla içermeyip gaza, cihat, fetih üzerine görülen rüyalar olarak destan edebiyatında işlenmiştir" diyen yazar rüyaların önemine de dikkat çekiyor. Zira Dânişmend Gazi destanında rüya motifine de sıkça rastlanıyor. Bu bölümle birlikte görüyoruz ki Dânişmend Gazi'yi 'her daim yaşayan' bir kişi hâline getiren şey, onun veli hüviyetine evrilen kişiliğinin ilk kahramanlık destanının yazılmasına sebep olması imiş.
Anadolu'nun Kronikleri, okuyucusunu bu toprakların tükenmez hazinelerine yönlendiren lezzette bir kitap. Her zaman okunacak ve her okunduğunda farklı keşifler için yardımcı olacak nitelikte...
Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder