İşsiz, parasız, aç ve çaresiz günlere dair

“Yoksulluğa yaklaştığınız zaman yaptığınız keşiflerden biri, diğerlerine ağır basıyor. Can sıkıntısını, acı zorlukları ve açlığın başlangıcını keşfediyorsunuz keşfetmesine ama aynı zamanda yoksulluğun, bunları telafi eden en önemli özelliğini de keşfediyorsunuz: geleceği yok ettiği gerçeğini.”
- George Orwell

Bugüne kadar yoksulluk ve/veya açlık üzerine okuduğum hiçbir kitap beni Knut Hamsun’un (1859-1952) Açlık eseri kadar etkilemedi diyebilirim. Ne Rusların hayatın fotoğrafını çeker gibi anlatışı ne Fransızların bir yolunu bulup yoksulluğa bile kibir katışı ne burnundan kıl aldırmayan İngilizlerin üzerinden bir silindir gibi geçen Sanayi Devrimi adı altında köleciliği ve ne de Amerikalıların tamamı bir av mevsimine dönen güdük tarihi. Sevindirici olan o ki, arada Knut Hamsun’lar da çıkmıyor değil. Batı’da durum buyken Asya’da yazılmaktan çok yaşanmış olan yoksulluk ve açlığın esaslı bir anlatısı bulunmuyor. Uzak Doğu’sundan Ortadoğu’suna, Sibirya’sından Hindistan’ına kör sefalet yaşanan bir kıtanın yazın alanında, edebiyatta esamesi okunmuyor. Mantığı coğrafyamıza kadar sirayet eden Hint fakiri kavramı yoksulluktan ziyade inanca dayalı bir tercih meselesiyken yoksulluktan ve açlıktan çarıkların yendiği şifahi kültür de bir yerden sonra dağılıp gidiyor. Açlık ve yoksulluğun en katmerlisinin yaşandığı Afrika ise fotoğraf ve belgesellere konu mankeni edilmek dışında yok hükmünde. Afrika öte bir gezegen ve akbabalar açlıktan ölmek üzere olan çocuğun başında bekliyor hâlâ.

Yoksulluğa dair yazılar zenginlik mukayeseli istatistiki bilgiler olarak karşımıza çıkıyor. Dünyanın yüzde yirmisi kaynakların yüzde seksenini kullanırken dünyanın geriye kalan yüzde sekseni kaynaklardan geriye kalan yüzde yirmiyi kullanıyor ya da X toplumunun kişi başı günlük kazancı yüz doların üzerinde iken Q toplumu günlük bir doların altında bir parayla yaşıyor bunlardan bir kaçı. Her zaman söylerim; istatistiki bilgiler konuyu rakamlara indirgeyerek boğuyor. Öyle düşünüldüğü gibi bilimsellik filan da katmıyor. Sistem lehine en iyi ihtimalle meşrulaştırıyor, en kötü ihtimalle özendiriyor. Hele ki bu ahlaki ve/veya etik açıdan değerlendirilmeye muhtaç bir konuysa rakamlar mevzuyu bağlamından kopararak bambaşka bir yere savuruyor. Örneğin istatistikler üzerinden yoksullukla mücadele ettiğini söyleyen yöneticilerin mücadelesi, kendilerini zenginleştirmeye evrilerek yola rahatça devam devam edebiliyor. Her neyse, yazının konusu açlık ve yoksulluğun istismarı ya da ele alınış yöntemi gibi teknik bir eleştiri değil. Zira zaten bu yöntemsel sorun sadece bu konuyla sınırlı da değil. Üstelik toplumsal ve ahlaki.

Zar zor kitaba ulaşabildiğim çocukluk dönemimde ilk edindiğim kitaplardan birisi Seyit Kemal Karaalioğlu’nun (1925-1995) İnkılâp Kitapevi tarafından neşredilmiş olan Edebiyatımızda Şair ve Yazarlar adlı eseriydi. Birçok edebiyatçıyı ve eser(ler)ini ilk oradan tanıdım desem yeridir. Bu ilk tanışıklık sonraki yıllarda okuma seçimlerimde de etkili olmuştur. Kitapta bulunan yazarlara dair kısa bilgilerle eserleri arasında bir bulmacayı çözer gibi kurmaya çalıştığım ilişki sebebiyle sayfa uçlarının aşınmasına neden olduğum tek kitaptır. O alışkanlığım bugün de otomatik olarak devam ediyor. Okuduğum kitapların yazarları hakkında mutlaka bir şeyler bilmek isterim ve bunun okuyucuya çok şey kattığını düşünüyorum. Zira yazıyı salt kurgu olarak ele almanın mümkün olmadığına inanıyorum. Yazar yazdıklarından, kültüründen, aidiyetlerinden, kimliğinden ari düşünülemez, soyutlanamaz ve alt metinde bu etkileşimin izini sürmek mümkündür. Girişte belirttiğim Açlık romanından etkilenişimin en büyük nedeni de budur mesela. Yaşadığı açlık ve yoksulluğu yazan Knut Hamsun’u okurken karnıma kramplar girmesinin nedeni…

Daha çok 1984 ve Hayvan Çiftliği eserleriyle bilinen George Orwell (1903-1950) kitapları kadar yaşamıyla da ilgimi çeken yazarlardan. Uyruğu, doğduğu coğrafya, çalıştığı işler, seyahatleri… Eserlerini okurken otomatikman hayatıyla ilişkilendirmiş olarak buluyorum kendimi. Romanları da dâhil yazılarında yaşadıklarının etkisinin çok fazla olduğunu düşünüyorum. Paris ve Londra’da Beş Parasız adlı kitap da onlardan. George Orwell imzalı Can Yayınları’ndan çıkan eserin çevirisi Berrak Göçer’e ait. Her ne kadar roman formatında olsa yazarın kendi yaşamından kesitleri kaleme aldığı iki yüz kırk sekiz sayfalık kitap iki bölümden oluşuyor.

Paris’te geçen ilk bölümde İngilizce öğreterek ve arada gazetelere yazılar yazarak hayatını idame ettirmeye çalışan bir adamın işsiz (dolayısıyla parasız) kaldıktan sonraki çaresizliği anlatılıyor. Yaşadığı bölge toplum tarafından ötelenmişlerin, göçmenlerin, işsizlerin, günübirlik iş bulabilenlerin ya da çok düşük paraya uzun süreli çalışanların, kısacası yokluk ve yoksulluk çekenlerin yaşadığı Paris’in banliyösüdür. Burası bakımsız binalar, daracık ve çöp dolu kirli sokaklar, hemen her yerden gelen pis kokular içinde yaşayan bakımsız insanlarla doludur. Bu insanlar, sahipleri tarafından geçim aracı haline getirilmiş ‘ucuz’ pansiyonlarda kalmaktadır. Gerek insanların gerekse sokakların bu görüntüsü pansiyonların içi hakkında da bilgi vermektedir. Eski, köhne ve bakımsız pansiyonların içi de dışı gibidir; oldukça kirli ve pis kokmaktadır. Kaldığı pansiyonun parasını ödeyemeyecek duruma gelenler son çare ellerinde değerli ne varsa rehinciye az miktarda bir paraya bırakarak ancak birkaç gününü kurtarabilmektedir. Böylece bir süre daha barınacak yer bulunmuştur fakat açlık için dua etmekten başka yapılabilecek bir şey kalmamıştır. Yaşanan yoksulluğu orada yaşayan insanların hâl, hareket ve konuşmaları üzerinden anlatan yazar çok renkli karakterlerle karşılaşıyor. Bu anlamda ‘zengin’ bir listeye sahip ve kitabın sonuna kadar karakter hikâyeleri devam ediyor.

Kaldığı bölgedeki insanların yaşadığı aşamalardan geçen yazar aç ve işsiz geçirdiği günlere evsizliğin ekleneceği korkusuyla her yola başvuruyor. Eşyalarını rehincilere bırakıyor. Bizdeki ‘ne iş olsa yaparım abi’ durumuna kadar geliyor fakat deneyimsizliği yüzünden her defasında geri çevriliyor. Uzun ve yorucu iş arayışları sonrasında lüks lokantaların birinde bulaşıkçı olarak işe başlıyor. Fakat iş bulmak da başka sorunları beraberinde getiriyor. Yazarın lüks otel ve lokantaların iç yüzünü anlattığı bu bölüm dönemin Paris’ini yansıtması açısından (1930’lar) oldukça önemli. Günlük on yedi saati bulan çalışma süresine karşın ödenen ücretin düşüklüğü bir yana bulaşıkçılar hiyerarşik olarak en alt tabakada olması nedeniyle çok kötü muameleye maruz kalmaktadır. Bulaşıkhanelerdeki karanlık, havasız, dar ortam ve yetersiz malzemeden hijyen mevzusu akla bile gelmemektedir. Bulaşığın görünmemesi sağlamak temizlik için yeterlidir. Mutfak ve yemek yenilen bölüm arasındaki kapı yüz seksen derecelik farkı kapatmaktadır. Yemek ne kadar pis ve kirli bir ortamda hazırlanıyorsa o kadar temiz ve nezih bir ortamda müşterilere sunulmaktadır. En kötü malzeme şeflerin elinde allanıp pullanıp servise hazır hâle getirilmektedir. Doğal olarak menüdeki fiyat da çıkabildiği kadar yukarı çıkmıştır. Dinlenme fırsatı bulamadan ağır şartlarda uzun saatler çalışmasına rağmen yeterince para kazanamayan ve izin günlerinin çoğunu uyuyarak geçirmek durumunda kalan yazar için her gün yediği fırça, hakaret ve sövgü de cabasıdır. Haddinden fazla dalaverenin döndüğü bu zor ve kasvetli şehirden gitmeyi düşünür…

Kitabın ikinci bölümü Londra’da geçiyor. Paris’te yoksulluğu yaşayarak öğrenen yazar Londra’daki bir dostuna mektup yazar. Mektubunda Paris’teki ağır şartlara daha fazla katlanamayacağını söyleyerek iş bulma konusunda yardımını ister. Gelen yanıtta eğer kabul ederse onun için engelli bir çocuğun bakım işi olduğu yazılıdır. Haberi sevinçle karşılayan yazar apar topar Paris’ten Londra’ya geçer. Dostuna uğrayarak ne zaman işe başlayacağını sorduğunda, yanlarında işe başlayacağı ailenin bir süreliğine şehirden ayrıldığını ve beklemesi gerektiğini öğrenir. Parasızlığının ve işsizliğinin yanında artık evsizdir. Dostundan borç para alarak ve elbiselerini satarak bir süre ucuz yerlerde idare etmeye çalışır. Parası tükendiğinde başıboş dolaşmaya başlar. Kısa süre sonra kendisi gibi şehirde başıboş dolaşan berduşlara benzediğini fark eder. Olay kendiliğinden gelişir ve bir berduşla tanışır. Onunla birlikte yardım kurumlarından yiyecek temin eder ve barınma evlerinde gecelemeye başlar. Berduşlar için yapılmış ve kendine özel kanunu olan barınma evleri belirli mesafe aralığında inşa edilmiştir. Bir berduş bir evde bir gece, aynı evde bir ay içinde en fazla iki kere kalabildiğinden sürekli dolaşım halindedirler. Yazları aralarında gidiş-geliş yapmak daha kolay olan bu evler şehrin farklı yerlerinde yapılmıştır. Gerek yemekleri gerekse barınma imkânları çok kötüdür fakat hayatta kalmak için yapacak başka bir şey bulunmamaktadır. Yazara göre Londra, Paris’ten daha temiz, insanları daha bakımlı, işleyiş daha planlı gözükmektedir fakat burada hayatı idame ettirmek daha zordur. Hiç değilse Paris’te geceleri parklarda yatmak mümkündür. Yazar, berduşların (sırf geceleri kalmak için yer değiştirirken bile düştüğü) yorgunluğu, açlığı ve yoksulluğu tüm zorluklarını deneyimlemiştir. Bu süreçte dini de kullanan yardım kuruluşlarının istismarcı olduğu kanaatine varmıştır. Bakıcılığına yapacağı engelli çocuğun ailesi şehre dönünceye kadar berduş gibi yaşamış ama iş bulduğunda da hayatı yine düşündüğü gibi olmamıştır. Londra’da yaşadığı bu deneyimden sonra yakından tanıdığı berduşların ve gözlemlediği dilencilerin evrensel olarak hor görülmesinin nedenlerini irdeleyen yazar toplum tarafından dışlanan bu insanlara ve deneyimlerine dair durum analizi yaparak kitabı sonlandırıyor.

Kitapta baştan sona devam eden karamsar ve kasvetli bir akış var fakat bu durum genel çerçeve içinde konuyu bütünlüyor. Bu anlamda gereksiz ve/veya hayalperest kurgudan ziyade gerçekçi bir anlatım mevcut diyebiliriz. Yaşadıklarını roman tadında kaleme alan Orwell, dönemin (1930) Paris’inin banliyösü ve Londra’sının taşrasına dair değerli bilgiler veriyor. Modern bir kentte parasızlığın ne anlama geldiğini ortaya koyan bu durumu sadece yoksulluk ya da açlık bağlamında değerlendirmek hatalı olacaktır. Bugün farklı coğrafyalarda benzer şeyleri yaşadığımız şehirlerdeki toplumsal ve mekânsal dönüşümün izlerini sürerken değişimin dinamikleri üzerine düşünmek gerekiyor.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp

Her uyku ölümü gizler

"Uyku yoksunluğu nispeten kısa bir süre içinde psikoza yol açar, birkaç haftadan sonra da nörolojik hasara neden olmaya başlar. Bazı deneylere göre, iki ila üç hafta uykusuz kalan sıçanlar ölüyor."
- Jonathan Crary, 7/24: Geç Kapitalizm ve Uykuların Sonu 

"Uyursan ölürsün!"
- Nefes: Vatan Sağolsun (2009)

22 Ağustos 2016 gecesi çevremdeki birçok kimsenin uyuyamadığını, uykuya dalmak için epey efor harcadığını duymuştum. Sabahında, işe geldiğimde bazı haber sayfalarında bu konuyla ilgili çeşitli paylaşımlara denk gelmiştim. Sıkıntının kaynağı dolunaydı veya biyolojik saatti çoğu insana göre. Haber sayfaları da dolunayın etkileri üzerine yazılar girmişti bol bol. Bir akrep burcu olarak gök hareketlerinden ve özellikle de dolunaydan fazlasıyla etkilenen bir yapım olduğu için ben de zor uyumuştum. Kafamda hep aynı soru vardı: Her dolunayda böyle bir sorun olmadı, şimdi niye uyuyamadım ben?

Uyuyamayanlar, Algan Sezgintüredi çevirisiyle April Yayıncılık tarafından Mayıs 2017'de neşredilmiş bir roman. Arthur C. Clarke Ödülü finalisti, 216 sayfa. Adrian Barnes imzalı bu romanın orijinal ismi Nod. Uyuklayan insanların kafalarının sallandığı hâli anlatan bir kelime. Roman, ürpertici bir biçimde başlıyor. Tanya bir gece uyuyamıyor ve sabah televizyonda haberleri izlerken dünyada birçok insanın uyuyamadığını, sadece bin kişiden birinin uyuyabildiğini öğreniyor. Uyanıp yanına gelen yazar sevgilisi Paul, durumu gülünç buluyor, ciddiye almıyor ama çok kısa bir sürede gerçek gün yüzüne çıkıyor. Paul, üzerinde çalıştığı romanı Nod'da kurguladığı bir hikâyenin gerçeğe dönüştüğünü görüyor. İnsanlar uyuyamıyor ve uyuyanlar lanetli, şeytan, ecinni olarak görülüyor. Yani derhâl öldürülmesi gereken bir tehlike! Zaten uyku da bir tür ölüm değil miydi?

"Uykuda hepimiz, her gün ölüyoruz. Neden bu gerçeğe daha sık dikkat çekilmez? Her gece uykuya daldığımızda sabahına uyanacağımızın hiçbir garantisi yoktur oysa. Her şekerleme, son potansiyeli taşır. E, madem her gece memnuniyetle hatta hevesle güvenip atıyorsak kendimizi, niye korkuyoruz ölümden? Nod."

Paul tipik bir yazar. Çevresinde gördüğü birçok 'saçmalık' onu edebi olarak besliyor. Diğer yandan felsefe de zor zamanlarında bir kurtarıcı onun için. Kendisiyle çok fazla çelişkisi var, kendi doğruları her şeyin üstünde, sezilerine güveniyor, inancı yalnız kendine. İnsanların çok fazla putla meşgul olduğunu, bu meşgul zamanlarında olanı biteni yakalayamadıklarını anlatıyor. Keskin eleştiriler yapıyor Paul. Mesela lise yıllarında zorla okutulan 1984, Hayvan Çiftliği gibi romanların ardında bir hinlik olduğunu düşünüyor. Bir okuyucu olarak ben de düşünüyorum. Sanki bu romanlar bizlere, 'böyle günler gelecek, şimdiden psikolojinizi hazırlayın' diyor. Cesur Yeni Dünya da buna dahil. Paul gerçekçi eleştirilerini hiç bozmuyor: "Herkes önünde sonunda ölür. Gelecek dört haftada sekiz milyarımızın birden ölmesi önemli miydi o zaman? Bu uykusuzluk salgınının hepi topu yapabileceği, sekiz milyar kaçınılmaz ölümü daha dar bir zaman dilimine sıkıştırmaktan ibaret değil miydi? Mesele, trajedi meselesi değil, verimlilik meselesiydi. Geçmişte kalmış milyonlarca geceden birinde hepimiz uyurken dev bir meteor gelip Dünya'yı un ufak etmiş olsaydı ne fark edecekti? Enkaza bakıp ağlayacak kimsenin bulunmayacağı düşünülürse fena bir son değil bile denebilirdi. Hiç değilse eşitlikçiydi. Hatta aklıma Yıldız Savaşları'nda Prenses Leia'nın, Darth Vader'ın Ölüm Yıldızı'nın gezegenini yok ettiğine dair haberi aldığı sahne bile geldi. Bayağı bir üzülüyordu ama iki sahne sonrasında Han Solo'yla flörte devam ediyordu."

Tanya kendisi gibi uyuyamayan insanların sayısının hızla arttığını görünce Paul'le türlü gerginlikler yaşıyor. Paul ancak dışarıyı görebildiğinde gerçeğin farkına varıyor. Yağma edilmiş marketler, her sokakta kavga, sürekli bir gerginlik ve dövüş, tuhaf sesler, çığlıklar ve kan. Gün geliyor ve başka bir uyuyamayan olan Charles, ona yazmaya çalıştığı romanın gerçek olduğunu, Paul'ün insanları hakikate ulaştıracak aracın yaratıcısı olduğunu söylüyor. Charles'ın çevresinde uyuyamayan 'tarikatı' oluşmuş, uyuyanları yok ediyorlar, yarım yamalak uyuyanları gözetim altında tutuyorlar, türlü işkencelerle dünyanın yaklaşmakta olan sonuna hız kazandırıyorlar. Ölüyü diriden ayırmanın en zor olduğu zamanlar.

Umberto Eco, o nefis Baudolino adlı kitabında "Hayat, kaçan bir düşün gölgesinden başka nedir ki?" diye sorar. Paul uyumayı en çok da düş görmek için istiyor. Düş onu ayakta tutuyor, yaşama bağlıyor, umut veriyor. Uyuyamadıkça, yani düş dünyasından uzaklaştıkça, gün boyu bilinçdışı onu yoruyor, meşgul ediyor ve bitkin düşürüyor. Uyuyamayanlar bunu hiç anlamıyor, ellerine uyumaya dair bir fırsat geçse bile beyinleri artık ağır veda sinyalleri verdiğinden, uyumanın lanetli bir eylem olduğunu düşünüyorlar. Bebek, ihtiyar fark etmeksizin uyuyanları, yarım yamalak uyuyanları bile türlü işkencelerden geçiriyorlar.

Son derece sürükleyici, baştan sona gergin bir roman Uyuyamayanlar. İnsana ve sisteme dair ilginç eleştirileri de var üstelik. Okuyucu uykunun da evinin de kıymetini yeniden anlayabilir bu romanla. Diğer yandan, yaşamın uykuyla aramıza mesafe koyan 'güçlerini' yeniden keşfedebilir. Peki ucunda kaçınılmaz bir ölüm varsa uyku uyku mudur, yuva yuva mıdır?

"Seçenek kalmayınca insan evine, yuvasına döner. İstediğin üniversite-terk gence ya da sevgilisi sırra kadem basmış taze anneye sor. Yuvanın ne olduğunun önemi yoktur. Yuva sahte umut olsa bile. Kalkar, gidersin. Oturur ve olacakları beklersin."

Güzel kapak, titiz çeviri, sert roman.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Politik Kültür versus Popüler Kültür

“Dünya yapay zekâyla ürettiği robotik varlıklara duygu aktarılıp aktarılamayacağını konuşuyor. Bizler ise sakız çiğnemenin veya denize girmenin orucu bozup bozmayacağını her sene öğrenemiyoruz. Böyle mi alternatif oluşturacağız? Dünyaya söyleyecek sözü olduğunu iddia ettiğimiz bir dinin müntesipleri olarak dünyaya söyleyecek sözümüz bunlar mı?”

Bir konferansta dinlediğim konuşmacı böyle diyordu. Bizler bugün dünyanın değişim hızına yetişmeyi bile hayal edemeyecek durumdayız. İçimizde el yordamıyla yol bulmaya çalışanlarımız mevcut ve fakat onlar da bu değişimi anlamaya çalışmaktan öteye geçemiyor. İstatistiki bilgileri pek sevmem. Meseleyi rakamlara devşirdiğinden anlamı boğduklarını düşünmüşümdür hep. Oysa anlamı derinleştirip anlatımı etkili hale getirerek anlamayı kolaylaştırdığı düşüncesi hâkimdir. Denemek de fayda var. Araştırmalara göre “son çeyrek yüzyıldaki bilim ve teknolojideki gelişmeler insanlık tarihinin tamamındaki bilim ve teknolojik gelişmelerden kat kat fazla” imiş. Bu değişimin elbette bilim ve teknolojiyle sınırlı kalması düşünülemez. Bu gelişmeler yanında siyasi, toplumsal, ekonomik, kültürel değişimleri, dönüşümleri beraberinde getiriyor. Kısacası dünya çok çok hızlı değişiyor ve biz…

Beyan Yayınları’ndan çıkan Yeni Politik Kültürün Dünyasında adlı kitap dünyadaki bu değişimi özellikle sosyolojik açıdan anlamlandırmaya yönelik bir değerlendirmeye tabi tutuyor. Kitap, 2006 yılında televizyonda yayınlanan ve iki yıl kadar süren Düşünce Gündemi adlı programdaki katılımcılardan Abdurrahman Arslan’ın görüşlerini içeriyor. Karşılıklı konuşma havasında geçen programdaki akış formu bozulmamaya gayret edilerek yazıya geçirilen eser Asım Öz tarafından hazırlanmış. Hazırlanışı itibariyle birbirinden bağımsız gibi duran konular yetkin bir bakış açısının ürünü olduğundan bağlantılarını kurmak zor olmuyor.

Abdurrahman Arslan’ın kitaba alınan değerlendirmelerinin çerçevesini kendisinin “yeni politik kültür” dediği kavram oluşturuyor. Bu kavrama göre modern anlamda politika yapılması artık imkânsız hale gelmiştir ve postmodern düşüncenin ortaya çıkardığı yeni bir düşünsel, eylemsel biçim oluşmuştur. Bu oluşum sanattan siyasete, ekonomiden çevreye, ahlaki değerlerden dine kadar geniş bir alanda siyasi, sosyolojik, kültürel farklılaşmalara yol açmıştır. Dikkat çekilen oluşuma neden olan en önemli şey teknolojideki muazzam gelişmedir.

1990’lardan itibaren medyanın, 2000’li yıllarla birlikte de internetin hayatımıza aniden girişi ve hızla yayılışı öncelikle ve özellikle toplumun işleyiş mantığını değiştirmiştir. Klasik modern dönemdeki gibi hareket etmeyen bu yeni toplum farklı özellikler sergilemeye başlamıştır. Süreç içinde ortaya çıkan değişimler toplumdaki bireylerin taleplerini belirtme ve eyleme dökme yöntemlerinde değişime/dönüşüme neden olmuştur. Arslan, bu değişim ve dönüşüm aşamalarında devletin durumu, siyasetin hareket kabiliyeti ve toplumun nereye gideceğine dair Müslümanca düşünerek oldukça önemli açılımlarda bulunuyor. Bunu yaparken de analizlerini desteklemek için değindiği konuların tarihi izlerini sürüyor, öne sürdüğü gerekçelerini anlamlaştıracak bağlantıları kuruyor, Batı siyasetinin felsefi yapısını irdeliyor, toplumun giderek çözülüşünü ele alıyor ve sözü tükenen ideolojileri analiz ediyor. Kitapta şerh düşülecek, itiraz edilecek noktalar fazlasıyla mevcut olmasına rağmen en önemli eleştiri, yaklaşık on yıl öncesinde yapılan analizleri içeren bir eserin bugün piyasaya sürülmesi olabilir. Fakat yapılan analizlerin haklılığını görmek, hatta bugün de canlılığına şahit olmak ve geçtiğimiz yüz elli yıla dair kapsamlı ve ufuk açıcı analizlere yer verilmesi bu eleştiriyi ortadan kaldırıyor.

Kitapta en önemli bulduğum nokta yapılan analizlerin bölgeyle, bölge insanıyla sınırlı kalmayarak insanlık adına çözüm odaklı bir arayış içermesi diyebilirim. Abdurrahman Arslan açtığı bu pencereden neredeyse tüm konuları Doğu-Batı bağlamında değerlendirmeye gayret ediyor ve/veya Müslümanlık-Hıristiyanlık arasında değer karşılaştırmasına tabii tutuyor. Arslan’ın değinilerinden yeri geldikçe Yahudilik, ideolojik yaklaşımlar ve diğer toplumlar da nasibini alıyor.

Kitaptaki yazılara konu başlığı olan ötekileştirme, medeniyetler çatışması, Filistin, Papalık, Avrupa, milliyetçilik, ulusçuluk, Marksizm, liberalizm, irtica ve anayasa gibi kavramlar hem tarihsel hem de sosyolojik açıdan siyasi anlamda önemli analizler yapılarak ele alınıyor. Abdurrahman Arslan bıçak sırtı konuları hamasete yer vermeden, polemiğe tevessül etmeden, sığ düşünceye girmeden o bilindik mütevazı ve buyurgan olmayan üslubuyla ortaya koymaya çalışıyor. Ele alınan konuların hemen hemen tamamı küreselleşme, sekülarizm, emperyalizm, modernizm, postmodernizm çerçevesinde irdelenerek dinin geçmişte nerede olduğuna dair tespitler ve gelecekte nerede olması gerektiğine dair öngörüler belirtiliyor. Bugün için var olan yeni politik kültürü önemsemenin önemine vurgu yapan Abdurrahman Arslan geçmişe takılmak ya da hayıflanmak yerine geleceğe odaklanılması gerektiğinin altını çiziyor. Oluşan bu yeni politik kültürün birilerinin isteyip istememesiyle veya kurgulamasıyla değil de postmodern yapının bilinemezliğinin üretmesiyle ortaya çıkan bir yapı olduğuna dikkat çeken Arslan, bunun farkında olunmadığı takdirde dünya toplumlarının nihilizm tehlikesiyle karşı karşıya olacağını söylüyor. Arslan, Batı’nın korkularının başında bunun geldiğini ve siyasi alanda söz konusu korkulara karşı modern toplum ve devlet refleksinin artık çözüm üretemeyeceğini belirtiyor. Bir ihraç ülkesi ve toplumu olan Türkiye’nin de aynı koşullara sahip olduğunu ve dolayısıyla aynı tehlikenin muhatabı olduğunun altını çiziyor. Abdurrahman Arslan’ın çok katmanlı ve hem tespit hem de çözüm sunan görüşlerini okurken bu toprakların insanı olduğunu tekrar tekrar anlıyor ve seviniyorsunuz. Seviniyorsunuz, zira hem bu toprakların insanı hem de dünyanın tamamına söyleyecek sözü olan birisi o.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp

Üzül çünkü bu hayatın heyecanı meyecanı yok

"Olacaklar hep elzem 
Depresyon gettoya kısmet 
Ve de kaygıya saplanmış 
Herkes mi zorlayan üstelik 
Yaşama sevincine el koyan denge."
- Gazapizm, Heyecanı Yok

Akıp geçen zamanı özümseyerek, idrak ederek yaşamak çok önemli bir meziyet. Bunu hakkıyla gerçekleştiren şairler ve yazarlar kendilerini bir şekilde belirgin kılarlar, haklarıdır. Onların metinleri bize ve birbirimize şifa olabilir. Bakış açılarıyla nefsimizi örseleyebilirler, bize var oluşun sahillerinden bahsedebilirler, başka insanların ve coğrafyaların bizimle ortak inançlarından, kaderlerinden ve kederlerinden söz edebilirler. Ahmet Murat, yazılarında daima bu bilinci taşır. Yaşadığımız kötülüklerden dahi bahsederken o kötülükler üzerinde asılı kalmaz. Başka taraflara da çevirir bakışlarını, metinlerini, fikirlerini. Ötekiyi ve ötede kalanı görmemizi sağlar.

Belki de Üzülmeliyiz, Ahmet Murat'ın Gerçek Hayat dergisinde yazdığı son dönem yazılarından oluşuyor. Benim gibi dergiyi 'gerçekten' takip etmeyenler için bu yazıların kitaplaşması önemli. Hatta dergiyi sıkı takip edenler için de önemli. Çünkü Ahmet Murat ismi bende biraz da özümsemeye çağrıştırıyor. Bırakıp geçmeyi değil takılıp düşünmeyi. Dergi arşivlemek çok güçtür, dergi takip etmek kadar. Dolayısıyla oradaki yazıların farkını fark etmek de güçtür. Kitaplaşınca iş biraz daha sadeleşir. Bu basitlik bize sağlıklı bir okuma yapma imkânı sunar. Profil Kitap tarafından neşredilen Belki de Üzülmeliyiz yanlış saymadıysam 43 yazıdan oluşuyor. Bu yazılardan bazılarını özellikle birkaç kez okumuş, notlar almıştım. Başlıkları bir şeyler söyleyecektir: Sıradan Şeylerden Bahsetmenin Sıradışılığı, Arsalarda Çocuklar, Bir Şehri Tanıma Yolu Olarak Sularından İçmek, Şehirlerimize Çöken Kabus, Davetli Listesinde Kaç Meczup Var?, Geleneğin Suyu mu, Çeşmesi mi?, Cumaya Giden Süper Kahraman Kız, Telefon Rehberindeki Hoca Numarası, Hocalar Yüzde Kaçlık Bir Kitleyi Muhatap Alıyor?, Hutbe Meselesi, Deneme ve Şerh, Küresel Ergenlik Çağı, Muhafazakar Siyasetçi İçin Kısa Kültür-Sanat Rehberi, İktidarın Kültürle İmtihanı, İktidar mı İklim mi?, Kültür Şûrası ve Kravat ve Yirmi Yaş Çetesi.

Görüldüğü gibi Ahmet Murat son dönemde şehir meselesiyle de kültür-sanat etkinlikleriyle de (yazının başında ismi geçen rapçimiz "herkes delirmiş, hiç etkinlikler etik değil" der söz konusu şarkıda) bolca ilgilenmiş. Bazen gündemin içinde sürüklenmekten gündemi meşgul etmesi gereken asıl meseleyle ilgilenmeyiz. İşimize gelmez ya da kaçırırız. Yazılarda bazı konulara tekrar dönüp hakikatla irtibat kurma noktasında önemli frekanslar yakalayabiliyoruz. Mesela son dönemde hutbelerin birer siyasi manifesto metinlerine dönüşmesi ve hocaların sadece yüzde elliyi hitap kitlesi olarak görmesi ciddi bir sıkıntı. "Görünen o ki, hocalarımızdan önemli bir kısmı ülkenin sadece yüzde ellisini muhatap kabul ediyor. Bu kitleyle siyasi bir tarafgirlik hizasında buluşarak, siyasetin dilini yankılayan bir din dili kuruyor ve kullanıyorlar." diyor Ahmet Murat. Bu durumun önüne geçmek için "Din, bir ideoloji olmadığı gibi, bir parti programından ibaret de değildir. Bu sebeple inhisarcı bir dil kullanmamalıdır. İnsanların Allah'la ilişkisinin imkanlarını tıkamamak, aksine açmak ama bunu yaparken de tavizkar, modernist, savunmacı olmaya da gerek duymamalıdır." yorumunu yapıyor ve çözümünü sunuyor: "Ve kestirmeden söylemem gerekirse, tasavvufi gelenek, bu imkanı içinde barındıran yegane seçenektir."

Hutbelerdeki sürekli kendini tekrar eden, bayık, sönük, pasif metinler konusunda da değinmiş Ahmet Murat. Ne zamandır hakkında yazmak istediğim bir meselede aynı şeyi düşünmemizin sevincini yaşadım. Hutbeleri daha enerjik, uyutmayan, harekete geçirici, gönle hitap edecek biçimde şekillendirmek için bir sürü reklamcı, stratejist ve hatta senaryo yazarı var. Nasıl ki siyasi partiler 'o gün geldiğinde' bu imkânları kullanıyorlarsa, bu tip durumlar için de yararlanılabilir. Kısa bir sürede önemli bir metni okumak, o metni dinleyenin zihninde canlandırabilmek, bir hikâye sunabilmek (ki buna bizim meslekte storytelling deniyor, bir de art of storytelling var) oldukça kritik şeyler. İnsan hikâyelerle yaşar. Kendi hikâyesini anlamlandırmak, o hikâyeye bir yoldaş bulmak ister. Aksi hâlde yokluk başlar. Yokluk ağırdır. İnsan sesine ses, derdine dertdaş ister. İnsana şifayı faturalar, aidatlar, dekontlar, ekstreler ve diğer otomatik yazılmış metinler-rakamlar veremez. Bunlar olsa olsa zehir verir. Düşünsenize hutbeleri bir psikolog, sosyolog, metin yazarı, şair ve senaristten oluşan ekibin oluşturduğunu? O namaz daha lezzetli olmaz mı? O cemaat, camiden çıkıp da kitapçı bulmak için sokakları tırım tırım etmez mi? Eder. Şairden okuyalım: "Üzerinde düşünmemiz gereken, bir çoğumuz için haftanın yegane dini dersi olan hutbeden, bize bir haftalık zihni, kalbi, manevi malzemenin çıkıp çıkmadığıdır. Bu meselenin sadece Diyanet yetkilileriyle, İlahiyatçılarla değil, edebiyatçılarla, senaristlerle, metin yazarlarıyla, televizyoncularla, psikologlarla, sosyologlarla birlikte ele alınma zorunluluğu var artık. Bir kampüs camiinde okunan hutbenin diliyle, bir dağ köyünde okunan hutbenin dilinin niçin ve nasıl farklı olacağına; eksikliğini gederek daha sık hissettiğimiz dramatik unsurların (kıssaların, menkıbelerin vb) hutbelere nasıl geri çağrılacağına, o tatlı şiveleriyle kalbimizde taht kurmuş mahalli hatiplerin niçin cemaati yakalamakta başarılı olduklarına dair bazı cevaplar bulup, bazı dikkatler de geliştirebiliriz böylece."

Dünyanın bize yakın ya da uzak başka bir şehrinde, bir dükkana girdiğinde, hemen kapının karşısındaki duvarda asılı olan dede-baba fotoğrafları ilgisini çeker Ahmet Murat'ın. Yaşlıların fotoğraflarda neden ellerinin hep dizlerinde olduğunu düşünür. Bir Marvel karakterinin Müslüman süper kahraman oluverme ihtimali heyecanlandırır. Sezai Karakoç'un Mona Roza'yı 19, İsmet Özel'in Evet İsyan şiirini 22 yaşında yazmış olmasına karşın genç şairleri, yazarları hiçe sayan 'yetkililere' şaşırır, şaşırmakla kalmayıp çok kritik telkinlerde bulunur, sorular sorar: "Hal böyleyken, yani kültür ve sanat beğenimizi yirmili yaşlardaki şairler, yazarlar, dergiciler belirlemişken, biz yirmili yaşlara fikirlerini sormayı niçin düşünmeyelim?"

Kitabın ilk yazısında koyduğu başlığı hatırlatırcasına daima düşünmek için yazar Ahmet Murat. Dolayısıyla okuyanı düşündürür. Ama hiç düşürmez. Hep belli bir ortalamada tutar. Canımızı sıkan konularda bizim canımızı 'yeniden' sıkmaz, sadece yeniden yorumlar. Bir nevi, meseleler üzerine deneme yazmak yerine şerh düşer. 'Bakın bir de şu var' der gibi, gösterir, hayal kurdurur. Yorgun, kırgın ama ümitli, umutlu bir üzgünlük düşer okuyucuya. Çünkü bu hayatın heyecanının kalmadığını düşünen okuyucu, aslında bu heyecansızlıkta pay sahibidir. Her eşyasını 'update' eder de kendini etmez. Gerçekten üzülürse, belki yeniden başlayabilir.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Biz, güzel kaybedenler

Sevgili okurlar,

Daha çok biz annelerin, anne adaylarının, belki ana sınıfı öğretmenlerinin, belki de bir şekilde bir nedenle onu fark edenlerin okuduğu ve dilinden düşürmediği şahane insan Şermin Yaşar’ın son kitabı huzurlarınızda: Tarihi Hoşça Kal Lokantası. Yalnız bu sefer onu bildiğimiz Şermin gibi görmeyeceğiz, şimdiden söyleyeyim. Anneliğin kitabını yazmış, hem de bunu esprili, kendiyle zaman zaman dalga geçen, asla didaktik olmayan ama güzelliklerle paylaşan sevgili yazarımız bu sefer bizim için (yani yetişkinler için) bir öykü kitabı hazırlamış. Doğan Kitap’tan yakın zamanda çıktı, birçok kitapçı rafının baş köşesinde yerini buldu. Ne güzel oldu. İçinde tam 29 güzel öykü var. Hayallere dalıp komşu olabileceğiniz tam 29 dünya.

Kitabı alırken tereddütteydim. Şermin Yaşar yani bizim -benim- aslında tanıdığımız adıyla Oyuncu Anne nasıl bir öykü kitabı yazmış olabilir acaba? Hayal kırıklığı mı yaratacaktı yoksa “vay be bunu da başarmış o arı gibi çalışkan kadın” mı dedirtecekti? Dedirtti vallahi. Nefes almadan okuttu. Bazen ağlattı, bazen güldürdü, bazen hayal kurdurdu, bazen öfkelendirdi, bazen mutlu etti, bazen çocukluğuma götürdü ama nihayetinde “vay be” dedirtti bana.

Üslubu son derece akıcı olan kitapta bir öyküden diğerine geçmeden önce durup düşünmek için mola verme ihtiyacı hissediyorsunuz. Çünkü insanlık hallerini, anları öyle güzel resmediyor ki Yaşar, bulunduğunuz dünyanın gerçekliğinden koparıp alıyor sizi ve öykünün geçtiği mekâna ışınlayıveriyor. Kitaba başlarken “Kaya Bakkaliyesi” öyküsünde Şükrü Kaya’nın tezgâh altı kolonya şişesiyken, biraz daha ilerleyince “Tarihi Hoşça Kal Lokantası”nda sucuklu yumurta oluveriyorsunuz.

Anlatılara genel olarak baktığımda bir Sait Faik Abasıyanık tadı aldım diyebilirim konuları bağlamında. Neden derseniz, anı hissettiren, insanın iç dünyasına, mekanın ruhuna dokunan öyküler bunlar genelde. Birçoğunda girizgâhta pat diye anlatının içine düşüveriyorsunuz, sonra flashback tekniğiyle neden, nasıl, ne zaman sorularının cevabını buluyorsunuz? Dünle bugün arasında bir beşik misali sallıyor sizi kelimeler. Bu demek değil ki öyküleri okurken merak duygusunu hissetmiyorsunuz. Tam aksine o pat diye girdiğiniz girişte öyle bir detay yakalıyor ki o konunun mazisine inme ihtiyacı hissediyorsunuz. Diyebilirim ki giriş bölümü aslen bir düğümlenme ile başlıyor ve öyküde ilerledikçe çözüme kavuşarak tatmin oluyorsunuz. İşte o çözüm bölümlerinde yine bir “vay be” dedirtmeyi başarıyor anlatıcı.

Ben bu yazımda tek tek tüm öykülere değinemedim elbette. Genel bir tanıtma amacıyla sizlere kitabın “kesinlikle okumalıyım” listenize girebileceğini anlatmaya çalıştım. Ancak şunu belirtmeden geçemeyeceğim. Bazen bir hikaye kitabı alırsınız; içinde harika öyküler, güzel öyküler, sıradan öyküler ve vasat öyküler olur. Bir istisna olarak Tarihi Hoşça Kal Lokantası’nda tüm öykülerin tadı damağımda kaldı. Tamamı ince ince nakış gibi işlenmiş. Bir kelimenin yerini oynatsanız o dünya yıkılıp gidecek gibi. İşte usta kalemini böyle kusursuz bir şekilde kullanmış Şermin Yaşar.

Kitabın kapağında Tarihi Hoşça Kal Lokantası altında küçük bir motto var: “kaybetmek bizim işimizdir”. Bence bu bir davet. Bu, çok ince bir zekanın ürünü üzerinde çalışılmış bir davet. Bu, açık bir davet. Çünkü insan olarak hepimizin kaybetmekten daha güzel yaptığımız neyimiz var ki? O zaman, nâmağlup kaybedenler olarak mutlaka okuma listenizin bir yerine kaydedin hemen.

Şimdiden keyifli okumalar dilerim.

Bu vesileyle Şermin’ciğim Yaşar’cığımı tebrik eder, kendisine sevgilerimi iletirim.

Feyza Gönüler
twitter.com/feyzagonuler

Bilinçli okumaya dair ilham veren bir anlatı

"Benim öylesine düz, öylesine durgun zavallı yaşamımda her tümce bir serüvendir."
- Gustave Flaubert, Üç Öykü

Son yıllarda hem yayınevleri bünyesinde hem de belediyelerin kültür faaliyetleri kapsamında en çok tanıtımı yapılan etkinlik; yaratıcı yazarlık. Kitabı olan ya da olmayan, kendini yazma eylemine dair yetkin bulan bulmayan öyle veya böyle birileri çıkıyor ve katılımcılara (elbette para karşılığında) yazarlığın sırlarını, gizemlerini, formüllerini anlatıyor. Genellikle iki saat süren bu etkinlikler yine genellikle iki günle sınırlı kalıyor. Bu etkinliklerden çıkan iyi bir yazarla şimdilik karşılaşmadık, kendini geliştirenler vardır muhakkak. Zaten bu etkinlikleri en çok bu açıdan önemli buluyorum: İnsanda yazma eylemine dair doğuştan gelen bir içgüdü varsa, onu tetiklemek ve geliştirmek. Yazma eyleminin sonradan ve sıfırdan 'gelebileceğine' asla inanmıyorum. Vardır ya da yoktur. Resim yapmak gibi, enstrüman kullanmak gibi. Çok mu uzattım? Olsun, bahsedeceğim kitap kısa. Biz uzatalım, çünkü kitabın konusu yazmadan daha önemli 'olması gereken' bir eylem: okuma.

Çevremizdeki insanlara neden okuyorsun diye sorduğumuzda en önce şu cevaplarla karşılaşırız: vakit geçirmek için, uyumadan önce hafiflemek için, yemeğime eşlik etmesi için, genel(?) kültürümü geliştirmek için. Şu cevaplarıysa ne yazık ki nadir duyarız: hayata ve kendime anlam katabilmek için, kendime ve etrafıma farklı bir anlayışla bakabilmek için, sorgulama ve merak etme güdülerimi geliştirmek için, kendimi daha iyi ifade edebilmek için, iyi ve güzel yazabilmek için, kelimelerin şifasından faydalanabilmek için. Okumanın herkes için farklı bir anlam ifade etmesi elbette doğal. Ancak fani ömür içinde 'maksimum fayda' sağlayabilmek adına kitap bizler için serinletici bir ırmak, ısıtıcı bir alev, gölge sunan bir ağaç, şaşırtıp meraklandıran bir yaprak, daima muhtaç olduğumuz bir toprak. Bunları bilmeliyiz.

Marcel Proust'un Palto Yayınevi tarafından Şubat 2016'da neşredilmiş anlatı kitabı Yaratıcı Okurluk, bizlere okuma eylemini ve yaşattığı iklimi 90 sayfa boyunca öykü tadında sunuyor. Uzun cümleler, bitmeyen paragraflar eşliğinde Proust şiir gibi konuşuyor aslında bu kitapta bizlerle. Bir yandan insanla kitap arasında psikolojik bir irtibat kuruyor, diğer taraftan insanla okuma arasında antropolojik bir kazıma yapıyor. Salt bir düşünce kitabından çok okumanın bir yanıyla ne kadar ciddiyet gerektirdiğini, diğer yanıyla da ne kadar doğal bir sürece sahip olduğunu yazıyor Proust. Ailesinin okumaya bakışından, dönemin sanat ikliminde okumanın yerinden misaller veriyor. Ama en önce çocukluktan başlıyor: "Çocukluğumuzda, o kayıp giden vakitleri her ne kadar yaşamaktan saymasak da, okumak için yanıp tutuştuğumuz bir kitap ile geçirdiklerimiz kadar kıymetlisi yoktur sanıyorum... Benim gibi hatırlayan yok mudur tatil zamanlarında yapılan şu okumaları; insan günün her bir saatine peşi sıra huzur dolu ve dokunulmaz bir sığınak sağlar."

Zaten her şey çocukluktan başlar. Okuma aşkı da hiç şüphesiz çocuklukta başlar. Üstelik bu ilginç bir başlangıçtır. Mesela hiç okumadan; kitapları seyrederek, dokunarak, bir kenarda koruyup saklamakla da başlayabilir bu aşk. Önce göz teması, dokunmak ve koklamak. Bir süre sonra ise tam teslimiyet. Her zaman, her yerde ve sürekli okumak, okur olmak.

Proust'un okumaya yaklaşımı arayıp bulmak, keşfetmek ve duygu odaklı. Dolayısıyla anlatımında okurken yaşadığı duygularını da zaman zaman anlatıyor: "Ben yalnızca, içindeki tüm şeylerin, benimkinden taban tabana zıt olan bir yaşamın ve yine benimkinden çok uzak bir beğeni algısının yansımalarını bulduğum, sanki farklı bir dil ve farklı bir yaratımın hüküm sürdüğü bu odada, bilincimin ürününden eser bulamadığım bir odada yaşar ve düşünür bulurum kendimi, hayalgücüm ise kendini, ben olmayanın derinliklerine dalmış olduğunu tahayyül ederek coşar."

Descartes'ın o meşhur sözü hani, ki doğrudur: İyi kitaplar, o yüzyıllarda yaşamış saygın insanlarla yapılan bir sohbeti sunar bizlere. Proust her ne kadar bu fikri yavan bulsa da iletişim kurmayı önemsiz bulmaz. Zaten kitaplara da ya insanlarla ya da başka şeylerle (eşya, rüya, film, müzik, resim) irtibat kurarak ulaşırız. Buna rağmen bir kitap ile bir dost arasında önemli farklılıklar vardır onun nazarında: "Okuma, insanların en bilgesiyle bile olsa, bir konuşmaya indirgenemez; bir kitap ile bir dost arasındaki esas fark, bilgeliklerinin büyüklüklerindeki farklılık değil, onlarla iletişim kurma biçiminde saklıdır; okuma, konuşmanın aksine, yalnızlığımızı sürdürür iken, yani yalnızken sahip olunan ve konuşunca çabucak dağılan entelektüel güçten yararlanmağa devam ederek, esinlere kendini açmaya ve zekanın kendi kendisi üzerindeki çalışmasını bütünüyle verimli kılmaya devam etmesidir."

Bu kısa anlatı, okumaya dair, bilinçli bir okumaya dair ince ince ilham veriyor. Yakalayan her okuyucu, dünyasını genişletecek ifadeler ve ögeler bulacaktır hiç şüphesiz.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Sorgulayış ve hesaplaşma

“Hayat, olması gereken bir şeydir ama bir derttir, hiçliğe geçiş, hayattaki tek mutluluktur.”
- Schopenhauer

Leo Nikolayeviç Tolstoy’un İtiraflarım adlı eseri onun dini-felsefi bir metni olarak geçmektedir.

Adı üzerinde itiraflarım olan eser Tolstoy’un içsel hesaplaşmalarını taşımaktadır. Hayatın anlamı ne sorusu üzerine başlayıp bir amaç uğruna yaşamanın gerekliliği üzerine bir sorgulayış...

Bu soru Tolstoy’un kafasını sıklıkla rahatsız eder. Bu rahatsız etme Tanrı-inanç-akıl kavramlarını da sorgulamayı gerektirir Tolstoy için. Başlarda hayatın amacını entelektüel kesimde görmüş olduğu mükemmelliyetçilik/mükemmelleşme inancı-ilerlemesi olarak alır. Mükemmelleşmeye olan inancı onu fikri anlamda etkiler, karşılaştığı her şeyi öğrenmeye çalışır. Zamanla fikri mükemmelleşmeden hareketle her türde mükemmelleşmeye iter kendisini Tolstoy. Bu kavram kendisi veya Tanrı için değildir ama. Başka insanların nazarındadır. Onlardan daha iyi, daha meşhur, daha zengin olma arzusu... Bu ilerleme kavramını da zamanla sorgular.

“Nereye kadar ilerleyeceğim, en iyi olduğum takdirde elime ne geçecek” soruları aklını kemirir.

Zamanla bir kanıya varır ki hayat ona göre bir anlamsızlıktır. Birnevi hayatının durduğunu, yeme-içme-nefes alma vs. gibi şeylerin elinden gelmediğini düşünür. Hayatın anlamını başka bir kapıda aramak ister: Bilim. Ama bu sefer de şöyle düşünür: “Bütün bilimlerde aradım. Hiçbir şey bulmamakla kalmadım, hatta şu inanca vardım ki, benim gibi bilimlerde arayan bütün insanlar, aynı şekilde hiçbir şey bulamamışlardı. Hiçbir şey bulamamaları bir yana, beni ümitsizliğe götüren şeyin, yani hayatın anlamsızlığının, insanlığın ulaşabileceği tek kesin bilgi oluşudur.”

Tolstoy varoluşu sorgulamaktadır aslında. Hayatın ne/niye olduğuyla olan hesaplaşma... Felsefe tarihinin bu soruya cevap aramakla geçtiğinin de farkındadır Tolstoy. Kant ve Schopenhauer’in sıkı takipçisidir. Hayatın sorusuna karşı bu arayışı esnasında ormanda yolunu kaybetmiş birisi olarak görüyordu kendini.

- Hayatımın anlamı nedir?
- Hiçbir şey
- Ya da hayatımın sonucu nedir?
- Hiç! ya da,
- Var olan her şey, ne içindir, ben ne için varım?
- Var olmak için!

Bir vakit sonra bu böyle olmaz/olmamalıdır der ve insanların geneline bakar. Görür ki insanlar basit bir inanç ile mutlu ve huzurlu bir şekilde yaşamaktadır. Sorgulamadan kabullenmişlerdir ve belirli ritüelleri gerçekleştirirler. Varoluştan beri mevcut olan bir sorunsal olduğu için insanların bunu bir şekilde hallettiğinin farkına varır ve zorlu arayış sırasında karşısına şu tespit çıkar ki çok öğrenmek isteyen kişinin çok acı çekmesi gerek. Kabullenme/sorgulamama durumunu kendisi de denemeye başlar. Bunun yanında aklından "varoluştan bu yana bir amaç için çalışan, yaşayan insanların var olduğu" gerçeğini de atamamaktadır. Devamlı olarak hayatın amacını, anlamını bulma yolunda düşünsel bir süreç içindedir. "İnsan hayatının başladığı zamanlardan bu yana, insanlar, hayatın anlamına sahipti. Ve onlar, bana gelinceye kadar o hayatı yaşadılar. Benim içimde, benim çevremde her ne varsa, maddi olan olmayan, her şey onların hayal hakkındaki bilgilerinin meyvesidir.".  Tolstoy'da bu sorgulayış onu bir seçime doğru sürüklemektedir. Akıl-inanç ikileminde bir seçim mi yapması gerekmektedir? Rahatsız olmasının ilacını inkarda mı bulacaktı yoksa? "Okumuşların ve bilgelerin temsil ettiği şekliyle akıl yoluyla elde edilen bilgi, hayatın anlamını inkar etmektedir. İnsanların muazzam toplulukları ise, bütünüyle insanlık ise, bu anlamı, akla dayandırılmamış bir bilgide fark ediyor. Akla dayandırılmamış bu bilgi ise, inançtır, ani benim iyice reddetmem gereken inanç. Bir ve üçlü bir Tanrıya, dünyanın altı günde yaratılmış olduğuna, şeytana ve meleğe ve benim aklımı kaybetmediğim sürece kabul edemeyeceğim her şeye inanç."

Aklı kabul ettiğinde hayatı inkar ettiğini düşünmektedir. Anlamsız, başıboş bir şekilde bu evrende yer kapladığını düşünmektedir. Din-akıl-bilgi meselesi ile ilgili Nurettin Topçu şöyle demektedir, "Din müsbet ilim değildir. Dinin hakikatleri deneyle açıklanmaz ve dinde deneyle kontrolü yapılabilen evrensel kanunlara ulaşılmaz. Matematikte olduğu gibi dinde aklın yapısına bağlı prensipler de yoktur. Onun prensipleri vicdanın yapısına bağlıdır; ilham ve inançlarla beslenir. Bütün hayat tecrübelerimizin yükseldiği sonsuzluktan tekrar varlığımıza dönen ilahi bir aks-i seda halinde benliğimizi kucaklar. Sonsuzluğun kollarıyla kucaklanma ruh için sonsuz kuvvet kaynağıdır. Durkheim'in bu manada 'din insanlar için bilgi kaynağı değildir, kuvvet kaynağıdır.' deyişi bu hakikati ortaya koyucudur."

Tolstoy bu ikilem karşısında sorusuna kendi aklının verdiği cevaplarla doğruya ulaşıp ulaşamayacağını sorgular. İnsanlığın hayat sorularına/insana yaşama imkânı veren cevaba inancın cevap verdiğini düşünmeye başlar ve bu inancın hayatına anlam katmaya başladığını söyler. "İnanç, beşer hayatının anlamının öğrenilmesidir.".  Fakat inanca yönelişi kafasındaki ikilemi kaldırmamıştı. Bunun yüzünden Tolstoy'un hayata bakışı kötümserliğe, ölüp gitmeye yöneliyordu zaman zaman. Bu süreçte Tanrı'yı arayışı, düşünmesi sürekli aklını meşgul ediyordu ve bir noktaya ulaşmıştı bu arayışın sonunda: Öyleyse, O vardır. O, onsuz yaşanmayan şeydir. Tanrı'yı bilmek ve yaşamak, bir ve aynı şeydir. Tanrı hayattır. Tanrı'yı arayarak yaşa, o zaman Tanrısız hayat olmaz.

Tolstoy'un hayatına yönelik bu itirafları, inanca yönelik sorgulayışı Gazzâlî'nin bir sözünü hatırlatır: "Şüphe duymayan, hakikati bulamaz.". Her şey zıddıyla kaimdir. Bu yüzden hakikati bulma sürecinde imanı, inancı bulmanın ölçütü bir sorgulayış ile başlar ve sonrasın bir inkarı getirtir ki bizde bunun karşılığı "Lâ İlâhe İllallah" lafzıdır. O'nun dışındakileri reddettikten sonra ancak O'na iman edersin. İmana, inanca ulaşmanın şartı budur.

Hasan Basri Yapıcı
twitter.com/hbasriyapici

Yaşam bir savaş alanıdır ve yaşamak savaşmaktır

"Uyku dinlendirmezmiş bizi meğer, nesnelerin karaltılarıyla, yaptıklarımızın kalıntılarıyla, arzularımızın ölü nüveleriyle, işte böyle hayaletlerle doluymuş, hayat denen kazanın enkazıymış bunlar."
- Fernando Pessoa, Huzursuzluğun Kitabı

Gördüğümüz düşler, insan olma hâlinin, yani biricikliğimizin hikâyeleri değil midir aslında? Bu yüzden her düş, özellikle de bazıları bizim nezdimizde açıklanmaya muhtaçtır. Bir açıklama bekleriz, bir yorum. Neden gördük bu düşü deriz. Uykunun, yani o "yarı ölüm" denen eylemin bize sunduğu en karanlık ama bazen de en aydınlık zenginliğidir bu. Karanlığın zenginliği mi olur diye soracak olursanız da Feryal Tilmaç'ın kitabı belki bir cevap olabilir. Tilmaç on dokuz öyküsü boyunca özellikle hayatın rutin dengesinde göremediğimiz insan hikâyelerini anlatmış. "Mevt: Tek Hecelik Uyku", 2007 yılında Okuyan Us Yayınları'ndan çıkmış bir kitap. İthaki Yayınları bu kitabı yeniden basarak edebiyatımıza önemli bir katkı yapmış.

Her hayatın ama öyle ama böyle bir yerinden muhakkak kırılacağı, kitabın ilk uyarısı. Zaten biz de hikâyeler boyunca bu kırgınlığın etrafında dönen insan hâllerini izliyoruz. "Ah be canım!" diyoruz, "Sen hiç böyle şey duydun mu be Muharrem?" sorusuna arka fon oluyoruz, itiraflara şahit tutuluyoruz, bulantı yaşıyoruz, toplumdaki düşene dair izlenimleri yazarın büyüteciyle didik didik ediyoruz, gariplere ve çapaçulluklara yorum arıyoruz. En ağırı da, ölümün ve ölünün ardından yazılmış bir mektupla yola devam etmek belki: "Düşünebiliyor musunuz? Bir, üç, beş, sonunda dayanamayıp düpedüz düşünebiliyorum diyor doktor. Bir sen misin sanki! Başkalarının acıları kendimizinkini katlanır kılmaya yetmiyor kimi zaman diye karşı çıkıyorum. Bana değil ona anlat diyor. Nasıl diye soruyorum, yaz diyor. Otur yaz! Bunları sana yazmaya öylece başlıyorum. Kızgınlığım yavaş yavaş geçiyor. Yaşım seninkine yaklaşıyor. Ölüme geç kalınmazmış anlıyorum. Çocuğum beni bağışla diyorsun anlıyorum. Anladığım da bu kadar işte. Hepsi hepsi bu kadar. Babam... güzelim, bir mendil niye kanar? Diş değil, tırnak değil, bir mendil niye kanar? Mendilimde kan sesleri."

Hayatımızda hiç cinayet gördük mü? Yani cinayet anını yaşadık mı? Uzaktan ya da yakından. Sorusu bile ne kadar korkunç. Peki diyelim ki o anın içindeyiz, ne yaparız? Buna dair bir hikâye var kitapta, Hurma Ağacı Cinayeti. Soluk almadan okunuyor, bilhassa bu hikâyede Feryal Tilmaç görsel bir şova davet ediyor okuyucuyu. Muazzam bir anlatım, çok sert düşünceler var: "O anda dalların arasından göz göze geldik. Oydu. Neredeyse her gün kahvede gördüğüm garson. Oydu eminim. Saniyeler içinde sırtındaki ceketi bile tanıdım. Nasıl korktum anlatamam, dünyalar kadar üşüdüm. Toparlanıp deliler gibi kaçtı. Cesedi ertesi gün bahçede oynayan çocuklar bulmuşlar. Ben korkudan çıldırdığımdan, ne olursa olsun daha güvenli olur diye düşünüp işe gitmiştim. Polisler gelmiş, mahalle birbirine girmiş. Sonradan hiçbir görgü tanığı çıkmadı. Ben sustum, gördüğümü görüldüğümü unutmalıydım, unuttum."

Sözlük adlı hikâyede, bazı kelimelerin hikâyelerde nasıl yer aldığına dair bir metin okuyoruz. Hikâye yazmak isteyenler için bir atölye metni olabilir, o kadar sade ve etkileyici. Kelimeler şöyle: Teselli, meyve, düzen, duman. Hepsi birbirinden uzak ama Tilmaç'ın hikâyesinde yakınlaşabiliyor.

Benmişim adlı hikâye ise bir kişilik bilançosu. Nereden nereye gelmek gibi değil, daha çok kaderin içinde bir seçim de vardır der gibi. Bilince işaret ediyor sanki biraz bu hikâye. Daha çok da kapılıp gitmemeye, uyanık olmaya. Yoksa son, efkârlı oluyor: "Yapraklarıma ayrılıp tüm yenilgimi boşalmışım. İçimde gökler gürlemiş, soluksuz yığılmışım. Benmişim Ayşenmişim. Sanki dünya benmişim. Yorgun, bitkin ama hepmişim. Kadınlığımdan sızan kanın sıcaklığında uyuyakalmışım."

Feryal Tilmaç, babasına ithaf ettiği kitabının her bir hikâyesinde bizden karakterini saklıyor. Bazen cinsiyetini belli etmekten uzak bir üslup tutturuyor, bu da hikâyenin akıcılığını ve şaşırtıcılığını kuvvetlendiriyor. Katil olan kadın mı? Âşık olan erkek mi? Bu sorular önemsiz değil çünkü beynimiz bu topraklarda maalesef böyle çalışıyor. Çocuklarımıza oyuncak alırken bile öyle değil mi? Oysa hikâyeler bizi bu karanlıktan çıkartır. Çocuklarımızı daha bebekken bile sakinleştiren, uyumalarını kolaylaştıran, yetişkin olduklarında uyanmalarını sağlayan şey değil miydi hikâyeler.

Tilmaç kitabın bütününe bakıldığında uyku ve ölüm arasındaki yaşamın karanlık taraflarından keşfettiği aydınlık ifadelerle, bir tutam ışık yani umut tutuyor gözlerimize. Yine de şunu hep hatırlatıyor: yaşam bir savaş alanıdır ve yaşamak savaşmaktır.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Hikayenin gölgesi: Hilafetten şehadete

Hz. Peygamber'in (sav) vefatından sonra İslam tarihinde dört halife dönemi başlar. Üçüncü halife Hz. Osman’ın şehadetinden sonra da Hz Ali’nin halifelik dönemi başlar. Bu dönem, Hz. Ali’nin ve bütün İslam ümmetinin büyük imtihanlara duçar oldukları dönemdir. Sözün burasında İmam-ı Azam’ın Fıkhu’l Ekber adlı eserinde beyan ettiği gibi bütün bu olayların ahirete bırakılmasını ve konuşulmaması gerektiğini söylemiş olalım. Buradaki konuşmadan kasıt sahabeler üzerine söz söylemek ve onlar için hüküm vermektir. Tüm bunları bir ölçüt olarak ele alıp şunu da ekleyelim. Günümüze kadar birçok tarihçi bu olaylar üzerine kafa yormuş, işin siyasi taraflarını, fikir ayrılıklarını anlatmaya çalışmıştır. Bu olaylar üzerine kafa yoran isimlerden biri de Corci Zeydan ve onun kitabı, geçtiğimiz ekim ayında Otto Yayınları’ndan çıkan tercüme kitap Yetiş ya Ali. Kitabın orijinal ismi: İmam Ali’nin Öldürülmesi.

Bahsini ettiğimiz kitap bir tarihçi gözlemi ve edebiyatçı titizliği ile kaleme alınmış. Özellikle Hz. Ali’nin şehadetine giden yolda haricilerin kurduğu tezgahların ve Hz. Ali’nin hayata karşı bakışının işlenişinin yanında asıl anlatılan konu bir aşk hikayesi. Bu aşk hikayesinin işlenişinin Hz. Ali’nin şehadetine evrilen yolla kesişmesi kader-i İlahi.

Kitap on dokuz bölüm olarak kaleme alınmış. Ve hikaye Kûfe şehrinden başlıyor. Kûfe şehri sazlıklardan yapılan bir şehirken o dönemde çıkan büyük bir yangınla tamamen yok olmuş dönemin halifesi Hz. Ömer’den, şehri yeniden imar için izin istenince o da şu ikazda bulunmuştur: Şehri yeniden inşa edebilirsiniz fakat hiçbiriniz odanızı üç odadan fazla yaptırmayın, binalarınızı gereğinden fazla yüksek tutmayın, yapılarınızda sünneti gözetiniz ki hayatta sizden yana olsun.

Müminlerin Emiri’nin ikazıyla başlayan kitap, her yanı betonlaşmış şehirlere ve onların yöneticilerine de mesaj vermeyi unutmuyor. Kûfe şehrinde yaşayan ve bir savaş esnasında babası ve kardeşi öldürülen Katam adlı genç bir kızın hikâyesi bu aslında. Kûfe’den başlayıp Mısır’da sona eriyor. İntikam ateşiyle yanıp tutuşan Katam adlı genç kız uzaktan akrabası olan Lübabe adlı yaşlı kadınla planlar yaparak Hz. Ali’yi şehit etmek ister. Bunun için güçlü bir erkeğe ihtiyaç duyar. Bu erkek ilk başta Mekke’nin ileri gelenlerinden Ebu Ribab’ın torunu Said iken; Said’in, dedesinin vasiyetiyle görüş değiştirip Hz. Ali’yi korumak istemesiyle bu kişi, vehim olaya sebep olan bir harici olmuştur.

İşte bu kitap Hz Ali’nin şehadetine giden yolda onu bu hadiseden korumak için yarışan iki gencin Said ile Havle’nin aşk hikayesini, tematik olarak ön plana alarak arka planda bu hadisenin çeşitli entrikalar üzerinden nasıl ilerlediğini anlatır. Havle’nin babası, Hz. Amr’ın destekçisi iken, kızı Hz. Ali’den yana destekçi olmuştur. Bu uğurda ölümü göze alıp, babasından gizli olarak, bir gün şehre Hz. Ali taraftarlarıyla görüşmek için gelen iki gençten birine gönlünü kaptırır. Fakat asıl önemli meselenin bu olayı engellemek olduğunu düşünüp duygularını birbirlerinden gizlerler. Hadise vuku bulunca çeşitli hengame ve engellemeleri aşıp evlenirler.

Tüm bu hikâye anlatılırken, yazar aslında yazının başında söylediğimiz o ince bakış açısıyla hareket ederek, sadece tarihçi titizliği ve edebiyatını konuşturmuş. Bu bakımdan başarılı bir kitap. Kitabın tek eksiğine gelince yazarın kitabı yazarken yararlandığı kaynakları ve alıntıları kitabın sonunda vermiş olmamasıdır. Okur için büyük bir eksiklik bu.

Sıddık Yurtsever
s_yurtsever@hotmail.com.tr

Haricîlik ne değildir?

Müslümanların tarihi ‘tabularla’ doludur. Bu hâliyle sorgulanamaz, araştırılamaz hatta dokunulamaz insan ve dönemlerden oluşur. Diğer yandan Müslümanların tarihi günah keçileriyle de doludur. Bir zamanlar var olmuş ve gerek etkileri gerekse sonuçlarıyla bugün de var olmaya devam eden sorunlar, kavgalar, karışıklıklar, anlamsızlıklar bu günah keçilerine mal edilir. Fıtratı itibariyle hatadan münezzeh olmayan insanın oluşturacağı toplumun da hatadan nakıs olamayacağı bir gerçektir. Dolayısıyla her insan gibi her insan topluluğunun da hata yapma potansiyeli bulunmaktadır. Bu gerçekleri görmezden gelerek bir kişi ya da kesimi hatasız görüp tüm hatayı başka bir kişi ya da kesime isnat etmek mantıksızlığın ötesinde evvela adil değildir. Müslümanların tarihinde bu konuma denk düşen oldukça fazla durum bulunmaktadır. Diğer toplumlarda da olduğu gibi çoğunluğun, iktidarın veya genel kabulün görüşü gerçeğin ve doğrunun belirleyicisi ve ölçütü olmuştur. İslam tarihinde ilk ayrılıkçılar veya fitneyi çıkaranlar şeklinde aktarılan Hariciler mevzusu da bu durumun örneklerindendir.

Haricilik Mezhebinin Doğuşu Bağlamında Din-Siyaset İlişkisi başlığını taşıyan eser Adnan Demircan tarafından kaleme alınmış. Beyan Yayınları’ndan çıkan kitap iki yüz sayfadan oluşuyor. Yazar, kitabın önsözünde konunun önemine binaen titiz bir çalışma yapmaya çalıştığının altını çiziyor ve bu çabasını “kabul gören görüşler tarafından itibar edilmeyen görüşleri de tartışmaya dâhil ederek” gösteriyor. Kısacası müellif kabul gören görüşleri farklı nedenlerle dikkate alınmayan görüşlerle birlikte değerlendirmeye çalışıyor. Kitapta, Haricilik mezhebinin kökeni, ortaya çıkışına neden olan etkenler, savunduğu düşünce şekli ve metodolojisi, dönemin diğer İslami gruplarına karşı duruşu ve Haricilerin bugün radikal olarak nitelendirilen İslami gruplarla ilişkilendirilmesi detaylarıyla birlikte ele alınıyor.

Genel hatlarıyla beş bölüm ve kitabın sonunda iki adet makale (ek) bulunan eserin birinci bölümü “Hariciliğin Doğduğu Tarihsel Zemin” başlığını taşıyor. Bu bölümde Allah Resulü’nün vefatıyla birlikte başlayan dört halife dönemi siyasi gelişmeleriyle birlikte aktarılıyor. Devlet başkanlarının seçilmesi ve/veya atanması mutedil bir değerlendirmeye tabi tutuluyor. “Hariciliğin Doğuşunu Hazırlayan Etkenler” başlıklı ikinci bölümde toplumsal yapı, ekonomik durum, siyasi çekişmeler etrafında devletin genişlemesinin sonuçlarına ve bu çerçevede dinin yorumlanmasına değiniliyor. Bu dönemde İslam’ın Arapların dışındaki toplumlara yayılması neticesinde var olan kabilecilik taassubunun yanında Arap-Mevali sorunu dinin farklı yorumlanmasında önemli bir zemin oluşturmuştur. Üçüncü bölümde, “Hariciliğin Doğuşundaki Temel Etmenlerle İlgili Görüşler” başlığı altında farklı dini anlayış ve politik görüşlerin Haricilik mezhebinin ortaya çıkmasındaki etkisi üzerinde durularak dinin politik bir mevzi kazanımı için kullanılması irdeleniyor. “Hariciliğin Başlangıcı” başlıklı dördüncü bölümde peygamber dönemindeki bazı olayların Haricilik bağlamında değerlendirilip değerlendirilemeyeceği sorgulanarak Hz. Ali ve Muaviye arasındaki mücadelenin sonuçlarına kadar geçen süreç tartışılıyor. Harici görüşler ve siyasal faaliyetleri ile kategorileştirilmelerinin konu edildiği beşinci bölüm “Harici Fırkalar” ismini taşıyor. Bu bölümde konu hakkında çalışma yapmış olan ilim insanlarının Harici fırkalar tasnifinin olduğu geniş bir listeye yer veriliyor. Kitabın sonunda iki Arap akademisyenin Haricilik ile ilgili makaleleri bulunuyor. Hariciliğin ortaya çıkışı üzerine detaylı anlatımların bulunduğu makaleler özellikle Hakem Olayı ile ilgili doğru bilinen yanlışlara dikkat çekiyor.

Kitap genel itibariyle söz konusu dönemle ilgili kabul gören görüşe dair önemli sorgulamalara kapı aralıyor. Bu anlamda, yapılan hatalı uygulamalar hamasete ve/veya duygusallığa yer vermeden gerçekçi bir değerlendirmeyle ele alınıyor denilebilir. Farklı anlamlar çıkarılmasına yer vermeden bir şeyin altını çizmek gerekiyor. Birilerini aklamayı ya da yermeyi amaçlamayan eser tarihsel bir olayın gerçeklik noktasında kaydını tutmaya çalışarak önemli bir misyonu üstleniyor. Dolayısıyla gerek Haricilik gerekse diğer mezhep oluşumlarının dini bir ihtilaftan çok siyasi bir çekişme nedeniyle ortaya çıkışının ve bu durumun itikadi alana kaydırılarak dini bir ihtilafa dönüştürülüşünün fotoğrafını çekiyor diyebiliriz. Buradaki siyasi-itikadi savrulmanın sadece Haricilik ile sınırlı olmadığını tekrarlamakta fayda bulunuyor. Herhangi bir konuyu yeterince iyi anlamak için farklı açılardan bakmak şarttır. Tarihsel perspektifte yanlı ve tek taraflı oluşturulmuş ‘Haricilik nedir’ sorusu baştan cevabı belirlenmiş bir sorudur. Dolayısıyla Haricilik kavramı çoğunluğun tanımlamayı ve konumlandırmayı kendilerince yaparak ötekileştirdiği bir olguyu temsil etmektedir. ‘Karşıtları’ tarafından Haricilik tanımlaması yerine Harici kaynaklar da dâhil farklı kaynakların konuya bakışını aktaran Adnan Demircan, Haricilik hakkında bilinenler üzerinden ‘Haricilik ne değildir’ sorusunun cevabını vermeye çalışmaktadır. Müellifin Hariciliği tek yönlü bakış açısıyla ötekileştirmek yerine kendilerini tanımlama imkânı tanıması önemli bir çabadır. İlmi ve adil olan da budur.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp

Dağlar Devrildiğinde veya insanlığın son düşüşü

“Dağlar Devrildiğinde: Ebedi Nişanlı” Kırgız-Türk edebiyatının ‘Ata’sı Cengiz Aytmatov’un son romanı. 2007 yılında yayınlandı ve ertesi yıl Aytmatov vefat etti. Son romanı olması münasebetiyle üzerinde ayrıca durulması gerekirdi. Fakat takip edebildiğim kadarıyla roman, kültür edebiyat dünyamızda gerektiği kadar yer bulamadı kendine. Yazılma amacı ve verdiği mesajlar bağlamında kendi klasmanında son dönem romanları içinde en üzerinde durulması gereken roman olmasına karşın hem de. Ben de bu sebeple Aytmatov’un bu eseri üzerine bir şeyler söylemek zorunda hissettim kendimi. Şunu da vurgulamak isterim ki yazıyı olabildiğince kısa tutmaya çalıştım ve pek çok cümlemi kestim. Bir dergi yazısı olmasından dolayı derdimi tam mânâsıyla anlatabileceğim bir yazının geniş bir özeti gibi oldu.

İsmine ve serlevhasına (ön kapağına) bakar bakmaz başlayan bir roman. Kapakta ilk dikkati çeken koca bir kaplan ve arkasında yüksek binalar, gökdelenler ve yoğun bir ışık cümbüşünde tam bir modern kent, metropol. Kedigillere dâir sığ bilgilerimiz ve dolayısıyla aynı familyadaki birbirine benzer anasırı birbirinden ayırt etme yetimizin sınırlılığından ötürü sonraları kaplanın aslında pars olduğunu anlamamız! Tabiatın çetin yırtıcılarından pars ve çağın karşı konulmaz bir gereklilikmiş gibi insanlığa dayattığı yerleşim modeli; metropol. Eser, kapağındaki bu çelişkiyle okuru içeri çekiyor, sayfaları çeviriyorsunuz ama çıkışı yakalamanız pek mümkün olmuyor. Hatta kitap bittiğinde bile roman bitmiyor. Sorgular, tenakuzlar, düşünüşler, düşüşler uzun süre devam ediyor. Aytmatov’un Dağlar Devrildiğinde’ye kadar kaleme almış olduğu sosyopolitik romanlar, hep aynı tema üzerinden yürümüştü. Fakat son romanda bu tema bu defa başka bir istikamete evrilmiş. Yine bir siyasal-iktisadi sistem eleştirisi var bu eserde. Ancak Beyaz Gemi, Gün Olur Asra Bedel, Cengiz Han’a Küsen Bulut, Toprak Ana gibi romanlardaki Sosyalizm düzeninin derin sembollerle tenkit edilmesi Dağlar Devrildiğinde romanında Kapitalizmi –Pazar ekonomisi düzenini- semboller üzerinden ama daha aleni tenkite bırakmış. Nitekim sy. 115’te yazar “Sosyalizm zorbalığından kurtulup da Pazar bataklığına saplanıp kaldığımızı birçokları anlayamıyor. Pazar kendisiyle iyi geçinmeyenleri helak ediyor.” diyor.

Dünyanın ve/veya fertlerin kaderi üzerine de çok güçlü tahliller yine bu romanda karşımıza çıkıyor. Yine semboller üzerinden ama diğer romanlarından daha açık bir dille bunu yapmış Cengiz Ata. Kapitalizmin vurduğu bu çağın insan ve evren açısından incelemesini bu roman üzerinden birkaç alt başlık altında yapacağım. Bunlar: Tabiat, Kadın, Ezilenler, İnsan Ruhunun Kendisiyle Savaşı, Kader bahsi. Ve elbette bu alt başlıklar ayrı ayrı işlenirken doğal olarak defalarca giriftlik arz edecek.

TABİAT:
Yazıyı kaleme almak amacıyla kitabı tekrar incelemek için elime aldığımda kitabı okuduktan sonra araya şöyle bir not düşmüş olduğumu gördüm.

“Yaşayamaz mı beşer / Öldürüyor niçin tabiatı? / Yaşayamayacak beşer / Öldürdüğü için tabiatı!”

Tabiat kelimesi ilk olarak zihinde sadece nebatat âlemini canlandırsa da o âlem içinde barınan hayvanlar alemi de hemen sonra algılanıverir. Tabiatın iki canlı unsuru bitkiler ve hayvanların, pazar ekonomisi belasıyla karşı karşıya kalışı ve kapitalizm canavarı karşısında çaresizce kente sokulup zevk alma ve daha çok kazanma hırsının birer vasıtası olarak araçsallaştırılmış olması, romanın en temel mesajlarından biri. Örneğin özel bir günde sevdiğiniz birisine en meşhur çiçekçiden en güzel çiçekleri satın almak bizim için o kadar büyük bir sevgi göstergesi haline gelmiş vaziyette ki... Bunun Pazar ekonomisinin bizi kendi dümen suyuna sokup, bundan da memnuniyetsizlik duymamızı engelleyen bir vasfının olması şu satırlarda daha net anlaşılacak. İnsan ve tabiat ilişkisinde çok anormal sayılması gereken şeylerin şimdilerde nasıl sıradanlaştırıldığını da göreceğiz.

“...Çok garip ama çiçekler de alınıp satılırmış meğer! Kimin aklına böyle bir şey gelirdi ki, zira çiçekler kendi kendilerine yetişirler, yanlarından atlı geçerken hayranlıkla seyrediliriler. Belki çocukları sevindirmek için koparıverirsin ama ticaretini yapmak, bu çok gülünç bir şeydi...” (sf.104)

Sahra’da vahşice yapılan cip yarışları: Arsen Samançin’in Taşafgan’dan dinlediği bu hikayeyi kısaca şöyle özetleyerek hatırlayalım; petrol zengini birkısım Araplar dünyada belli sayıda üretilen sıradışı ciplerle Sahra çölünde birbirlerine çarpa çarpa, birbirlerinin kafalarını gözlerini yararak, engin çölde vuruşarak yarışıyorlar ve bitişe en son gelen cip benzin dökülerek yakılmak suretiyle cezalandırılıyor. Petrol babaları da -yarışı kaybeden de dahil- hep birlikte pahalı içkiler içip yanan cipten çıkan ateşin etrafında dans ediyorlar. Aytmatov’un bu noktada kurduğu şu cümleler sarsıcı: “... Neticede iyi eğlenmiş oluyorlar ya önemli olan bu. Böylece bir zamanlar develerin üzerinde kumlara bata çıka gittiklerini unutuyorlar. Devenin ayağı sürçmesin ve o kum denizinde kaybolup gitmesinler diye Allah’a dua eden bedeviler olmadıklarını ispat ediyorlar...” (sf.134) Bu yarışmaların Yüce Yaradan’ın sonsuz kudretini hesaba katmaksızın hatta O’na meydan okurcasına gerçekleştirildiği anlamını çıkarıyor Aytmatov. Nefsin doruklarında hissedilen zevklerin birer aracı haline getirilen tabiat. Ve Allah’ın kudretine isyan. Pazar ekonomisine yenilen insanın indiği dip işte bu. Yine zenginlerin yüksek köylere ve dağlara doymak bilmez zevk arayışlarının bir sonucu olarak pars(leopar) avlama etkinlikleri düzenlemelerini ve Caabars’ı kitabı okuyanlar hemen hatırlayacaklar.

KADIN:
Piyasa ekonomisi ve popüler kültürde kadının yeri günümüzde en çok tartışılan konulardan biri. Kadının liberal dünya düzeniyle birlikte erkek egemen toplumun baskısında sıyrılıp özgürlüğüne doğru yol aldığını savunanlar birinci cenah ve kadının görünürde özgürleştirildiği ancak arka planda piyasada ekonominin başları tarafından esasında meta haline getirilip işi bitince bir kenara atılan eşya muamelesine maruz bırakıldığını savunan ikinci cenah var. Bu ikinci cenah kitle kültürü dahlinde kadının bedensel güzellik, ses, cinsel çekicilik vb. özellikleri kullanılarak yine kitleleri istenilen mecralara çekebilmek için birer vasıta görevi gördürüldüğünü de düşünüyor. Kadının özgürleştiğini savunanlarsa kişinin istediği iş, meslek veya sanat dalında rahatça yükselebildiği ve kadının da tıpkı erkekler gibi haklara sahip olup onlarla eşit yaşadığını iddia ediyorlar. Bu eşitlik tartışmaları hemen sonra pozitif ayrımcılık tartışmalarına yol açıyor ki burada devreye kapitalizmin dayattığı feminizm sorgulanmaya başlıyor. Kadın özgürleşti iyi oldu ama şu Feminizm gibi şeyler de çok abartılı diyen ortayolcu üçüncü bir cenahı da sayabiliriz.

Romanda kadının kitle kültüründeki yerini ‘Aydana’ temsil ediyor. Bir taşralı olan Arsen Samançin entelektüel camia içinde yükselip saygın biri haline gelince ses sanatçısı meşhur Aydana ile sevgili oluyor. Birbirlerini çok seviyorlar, dillere destan aşklarını herkes biliyor. Popüler kültür içinde yaşayan ama fikren popüler kültüre muhalif olan Samançin, sevgilisini bu efsunlu yaşamdan uzaklaştıramıyor. Uzaklaşmanın adı sevgililerin birbirinden uzaklaşması olarak konuluyor. Aydana, zaman içinde eski popülerliğini yitirirken Samançin de onu unutuyor. Aydana’nın kitle kültürü içinde metalaştırılan kadını temsil ettiği açıkça görünüyor. “...O ân bir şeyin farkına vardı. Hem Aydana hem acımsız şef Kurçal unutulmuş, bilincinde sönmüşlerdi ve artık umurunda bile değillerdi. Demekki idoller sönebiliyor ve düşmanlar gölgede kalabiliyormuş.” (sf. 180)

Şu alıntı da kapitalist düzende kadının neye evrildiğini anlatıyor ve bu evrilimin suçlusunu arıyor peki ya suçlu kim veya kimler: “Eski zamanlarda güzel bir kadını ata bindirip kaçırırlardı. Oysa şimdi dolar dolu bir çuvalda omuzlayıp götürüyorlar. Hatta bu devirde kadın kendi arzusuyla dolar yılkılarına büyük bir hızla gidiyor. Yılkıcılarsa milyonerlerin ta kendisidir ve her yılkıcı kendi dolar yılkısını sürer, otlatır. Böyle yaşıyoruz işte. Başka da bir çıkış yolu yok. Hepimiz pazarda itişip kakışıyoruz. Kimsenin suçu yok bunda Pazar ekonomisi herkese hükmediyor. Ama düşünülecek olursa yine de suçluyuz. Bir sürü gibi güdülerek yaşadığımız için suçluyuz.” (sf. 95)

EZİLENLER:
Pazar ekonomisi düzeninde varlık içinde olanlar ile yokluğa sabretmek zorunda kalanlar arasındaki makas gitgide açılıyor. Kapitalizmin karşı konulmaz sonucu olarak birbirlerinden nefret eden iki kutup doğuyor: Zenginler ve Fakirler. Kitle iletişim araçlarının gelişmesi ve herkesin her şeyden her an haberdar olup alt seviye ekonomik güce sahip olanların sıradışı bir lüks yaşam biçimiyle yaşayanları aleni görüp gözlemlemesi içlerindeki yokluk ateşini nefrete dönüştürebiliyor. İç sorgular, çözüm üretememe, nefsin hep daha fazlasını arzulaması derken yokluğun aklı darlandırması, ekonomik adaletsizlik karşısında dünyaya sıhhatsiz bir göz ve sevgiden yoksun bir kalple bakılmaya başlanması kendini ezilmiş hisseden alt tabakanın kolay yoldan zengin olma planları ve bu uğurda her şeyi yapabilecek kadar gaddarlaşıp hayvanlaşması örnekleriyle sıkça karşılaşıyoruz. Televizyonlarda, gazetelerde, internet haberlerinde gördüğümüz pek çok elim olayın temelinde bu bahsettiğimiz düzen adaletsizliği ve insanların kendilerini insan kılan manevi değerlerden gittikçe uzaklaşması yatıyor. Ezilenler ezenlerin yerine geçme arzusuyla yanıp tutuşmaya başlıyor. Tarım ve hayvancılıkla doğal ve mütevazı yaşamlarından istediği gelirleri elde edemeyen köylüler, kentlerde işçi-köle pozisyonuında çalışmaya başlıyor ya da kendilerine gayrimeşru farklı alternatifler üreterek çokça para kazanmaya çalışıp insanlıktan çıkıyorlar.

Romanda pars avı organizasyonu için kendi yörelerine gelen Arap zenginlerine yardımcı olacak olan Arsen’in çocukluk arkadaşı Taşafgan’ı ele alalım. Taşafgan ve arkadaşları yüklü bir para kazanma hırsıyla icabında cinayetler işlenebilecek sinsi bir plan yaparlar. Kitaptaki şu bölüm: “Taşafgan ve arkadaşlarının kaybedeceği hiçbir şey yok. Onlar haydutça hazırlanmış, bu işe konsantre olmuşlardı. Bu delice para hırsı yüzünden her şeye hazırlar... Ah lanet olsun eski dostu sınıf arkadaşı Afgan da hayvanlaştı ve şimdi globalleşmeden duyduğu nefretle karşısına kim çıksa hemen yok etme hazırlığında.” (sf.187) ezilmişlik hissinin insanı götürdüğü kirli mecrayı ve onların bozguna uğrayan psikolojilerini anlatıyor.

İNSAN RUHUNUN KENDİSİYLE SAVAŞI:
Bu madde bir önceki başlıkla bağlantılı olarak, genel bir Kapitalist düzen eleştirisinin ve bu düzenin İnsan ruhuna yaptığı vurgunları anlatan kapsamlı bir bölüm olacak. Şuradan başlamak gerek: Kapitalizmin yarattığı kaosun adına düzen demek ne kadar doğru! İnsanlar yokluk, sefalet içinde oldukları halde bunun farkında değiller/değilmiş gibi yapıyorlar ve hayatlarından memnunmuşçasına yaşamaya devam ediyorlar. Çelişkiler yumağı insanlığı ve tüm dünyayı öyle bir sarmış vaziyette ki doğru düzgün nefes alıp verdiğimiz bile şüpheli.

Kitle kültürünün dayatıları karşısında cebinde bir lokantaya oturup karnını doyurabilecek kadar parası olmayan birinin cebinde son çıkan ful özellikli cep telefonunu görebiliyoruz. Ya da cüzi bir maaşla işçi, memur vs. pozisyonunda çalışan birinin yüksek kredilerle nispeten lüks bir otomobil sahip olabildiğini görüyoruz. Anne babaları üç kuruşa tarlada, fabrikada, bulaşıkhanede geçimlerini sağlamak için çalışırken çocuklarının marka takıntılı hale geldiğini görüyoruz... Bu örnekler o kadar uzatılabilir ki... Bu, düzen dediğimiz kaos ortamının insanın cebinden sonra ruhunu da yokluğa ve mezellete sürüklediğinin göstergesi değil de nedir? Ve esas soruninsanlık ve dünya için budur. İşsizler, mutsuzlar, cinayetler, ansızın asabileşme, depresyonlar, psikolojik rahatsızlıklar belki de insanlık tarihinin en doruk noktasında. Bunların hepsinin temelinde adaletsizlik var. Adaletin olmadığı yerde insanlıktan bahsetmek zordur. Hatta Victor Hugo’nun da dediği gibi “iyi bir insan olmak kolaydır ama zor olan adil olmaktır.”. Pazar ekonomisi, kitle kültürü kaos ortamında adaletten ve âdil olmaktan bahsetmek çok güç. Bilhassa ekonomik adaletten bahsetmek... Dünya üzerinde her gün 12 milyar insana yetecek kadar üretim gerçekleştirilirken 7 milyar nüfusun 2 milyarı açlık yaşıyor. Yaklaşık 5 milyar insan 12 milyarlık bir rızka hükmediyor. Tüm bunlar karşısında insan ruhunun bu çağda hâlâ sıhhatli olduğunu söyleyebiliriz. Doyumsuzluk, hırs, tüketme çılgınlığı, yarışlar, daha üst bir makam için ayak kaydırma oyunları, ezilmişlik psikolojisi, tanrısal hissetme, intikam güdüleri, sevgisizlik, hoşgorüsüzlük, adaletsizlik, yalan, iftira.. Toplumların en büyük savaşı birbirileriyle ve çevreleriyle değil doğrudan doğruya kendi içlerinde ve kendileriyle. Savaşı kaybeden kendini de kaybediyor ve düzenin içinde çarkın bir dişlisi haline dönüşüyor. Savaşı kazanabilene ise çok sık rastlanılmıyor. Romandan sorgulamalar, tenakuzlar ve yok etme güdüleri ile dolu alıntılarla bu bölümü sonuçlandıralım:

Yazar: “Ruh iyilik ve kötülüğün mahallidir.” (sf. 41)

Yazar alt tabaka için sözlüyor: “Bugünün oligark diye adlandırılan para babalarının kendisini ayakları altında ezmelerine tahammül etmeleri imkansızdı. Paralarına para katsınlar tabiki kim ne diyebilir? Fakat burada sorun cinayetten namusunu satmaya kadar ne kadar pis iş varsa yapıyor olmaları. Öyleyse neden bu ilişkileri kolaylaştırmak için önlerinde eğilip hizmet etmeli? Bu darbeye öyle bir darbeyle cevap vermeliydi ki gökteki yıldızlar yeryüzüne dökülsündü.” (sf. 50)

Yazar: “Aslında herkes pazarın içinde hummalı bir arayış içinde. Fakat başaranlar parmakla sayılacak kadar...” (sf. 54)

Yazar : “Ve bir şeyler elde etmek için diğerinin fikrini yok etmek, hayatını mahvetmek, kadını bir robota dönüştürmek gerekse...” (sf. 54)

Yazar: “...demek oluyor ki toplum yeni nesillerin ihtiyaçlarını karşılayamıyor ve modern dünya onlara ’sen toplumun işine yaramazsın, gözümüze görünme, kaybol! Biz işe yarayanlar ise limuzinlerimize binmeye devam edeceğiz.’ Diyordu sanki” (sf. 60)

Taşafgan: “Niçin dünyada böyle şeyler oluyor ve hiç kimse bunun hesabını vermek istemiyor. Birileri zevk ve sefaları için ciplerini yakarken neden diğerleri yani bizler çocuklarımıza okula gidebilmeleri için bir ayakkabıyı bile almaktan aciziz.” (sf. 135)

Yazar: “Sıradan ve beylik gibi görünüyor olabilir ama insan şahsi ve çetrefilli meselelerini çözmek zorunda kaldığında dünyanın ne kadar garip yaratılmış olduğuna her defasında bir kez daha kanaat getiriyor. Doğduğundan beri hep çelişkilerle kundaklandığından daima bocalayıpduruyor.” (sf. 196)

Yazar: “Pazar ekonomisi ağına sadece insanları değil, onların ruhlarını da düşürüyordu.” (sf. 209)

Taşafgan: “...ve değil mi ki bütün enerji kaynakları parayla satılıyor o hlde Orta Asya’nın da sahip olduğu her şey paraya çevrilebilir. Dünyada her şey alınır satılır cinsindendir.” (sf. 210)

Arka Kapak: “Düynö ordundabı? Dünya yerinde mi? Ta çocukluğundan beri çeşitli vesilelerle köylülerden sıklıkla duyduğu bu cümle şimdi durduk yerde aklına geliverdi. Evet, görünüşe bakılırsa dünya da yerindeydi, nerden nasıl içine düştüğü bu eski okulu da. Hatta işte şu sıradağlar bile aynıydı. Fakat insanın içindekiler, ruh dünyası tamamen yıkılmış mahvedilmiş olabilirdi. İşte bundan dolayı herhangi biri tekrar be tekrar sorabilirdi: Düynö ordundabı?” (sf. 158)

KADER BAHSİ:
Romanda kader bahsi üzerinde yoğun bir vurgu var. Kader dahlinde Pazar ekonomisi içinde insanoğlunun tükenişi ve yok oluşu kaçınılmaz bir netice olarak değinilmiş çoğu yerde. Yazımızın başlığının sebebi de budur. İnsanlığın Son Düşüşü. Şöyle bir şey söylersek yanılmayız sanırım: Roman, kıyamet öncesi insanoğlunun yeniden derlenip toparlanma, titreyip kendine dönme ve yeniden bir insanlık medeniyeti inşa etme sürecine girme kanallarının kapandığını anlatmaya çalışmış okura. Ciddi bir yeis, karamsar ve çıkmaz sokaklara düşmüş bir halet-i ruhiye. Kader bahsine ilişkin alıntılarımız şöyle:

Arsen: “Pazar ekonomisi denilen fırtınaya hiçbir kürsü karşı koyamaz.” (sf. 43)

Arsen’in Görünmeyen Kapılar ve Ölüme Mahkumiyet notlarından: “Kaderin gerçekleşecek her eylemin önceden planlanmış ve aralanmış görünmez bir kapısı var.Kimin alnına bu kapıdan geçmek yazılmışsa bunu ancak o eşiği geçtiğindeve diğer tarafın esiri olduğunda anlar.” (sf. 104)

Falcı Çingene: “Kader ölümden yücedir. Kaderden kader gelir, ölümden hiçbir şey.” (sf. 264)

Kapitalizm ve kitle kültürü bağlamında romanın verdiği mesajları birkaç maddede toparlayıp bitirelim:

Sosyalizm belasından kurtulan dünya kapitalizm (pazar) belasının ortasına düştü. Ama bu defa tehlikenin farkında değil. Mankurtluk hâli. Farkındaysa da durumundan memnun gibi görünüyor.

Köylülerin tarım ve hayvancılıktan ümit kesip zenginlerin uşaklığını yapan ve ettikleri uşaklık kadar kıymetleri olan aşağı bir hüviyete dönüştüğü gerçeği ile karşı karşıyayız. Ve köylülerin girişimci ruhlarını açığa çıkartan kara düzen! Girişim bireyi her zaman müspet mecralarda tutamıyor bazen illegal eylem ve alanlara itiyor. Çünkü o kadar para kazanma arzusu ve o kadar hırs ancak nefsin kontrolünde bir yola sokuyor fertleri.

Kadın metalaştırılmış ve tabiat her şeyiyle alınır satılır bir mal konumuna düşürülmüştür.

Ruhlar mutluluğa aç. İç buhranlar yıkıcı etkide. Ve kader ruhları mutlu edecekse önce karşılığında ağır bedeller ödetiyor.

Toplumsal, kitlesel bir kurtuluş bu defa mümkün görünmüyor ancak fert bazındaki direnişlerle bazıları bu savaştan galip çıkacaklar. Bir bakıma öğrenilmiş çaresizlik. Bu insanoğlunun yenilgisi, kader karsışındaki çaresizlik. Bunun içinde her şeye rağmen aşk duygusu ile fertler sonsuz gücü kendilerinde bulabilirler.

Her şeyin karşısında aşk fertlerin ruhunu temizleyen en muazzam direnç en büyük kuvvet olarak resmediliyor.

M. Tuğrul Çolak
twitter.com/mtc_tugrul

Neden hep eve dönmenin yollarını ararız?

"Eve dönmek 
kendime sarkıntılık etmekten başka nedir? 
orada, arada bir beni yoklar 
intihara ayırdığım zamanlar 
bunlar temiz, kül bırakan zamanlardır 
düzgün sabuklamalardan bana kalan."
- İsmet Özel, Of Not Being A Jew

Bizden ne kadar uzak bir coğrafya ya da ruh iklimi olursa olsun, bizimle aynı şeyleri yaşamış o kadar çok insan var ki... Aslında 'o kadar çok insan' denince belki de cümlede bir küçümseme oluyor, dolayısıyla 'mevzu' küçük kalıyor. Alejandro Zambra bu küçük gibi görünen kitabında işte uzaktaki yakınlığı büyük kılıyor, büyülü bir basitlikte ama son derece derin, travmalı ve izli yazıyor romanını. Eve Dönmenin Yolları hem fizikî hem de kalbî, iki mana taşıyor. Dönüyor ama hangi eve? Döndüğümüz ev hâlâ bizim mi? Bir evimiz var mıydı sahi?

1973'teki Şili darbesinin çocuklar üzerindeki etkisini deneme-roman türünün en güzel örneklerinden biriyle sunuyor Zambra bu eserinde. Kaybolmanın, hatırlamanın, çocukluğun, ailenin, dünya devrilirken hayatın devam etmesinin, kıyamet esnasında hâlâ kaçabilme umudu taşımanın duygusal hâllerini anlatıyor. Bunu yaparken güçlü karakterler yaratmaktan çok sadeliğin, sıradanlığın, doğallığın gücünü kullanıyor. Dolayısıyla kitap da otobiyografik ögeler taşıyor. Metni İspanyolcadan çeviren Çiğdem Öztürk'ü de kutlamak gerek. Bir kitap bu kadar özelse, çevirmeni sayesindedir. Öte yandan bu kitap zannediyorum ki kitap dostu olanlar için de çok kişisel gibi görünen ama doğrudan onları ilgilendiren cümleler barındırmasıyla da özel bir yerde duracaktır. Mesela: "Şimdi son yıllarda yaptığım en iyi şeyin bazı kitapları kendimi adayarak, tuhaf bir sadakatle, sanki içlerinde bana ait bir can, kadere dair bir iz varmışcasına yeniden okumak olduğunu düşünüyorum."

Şili darbesinden 12 yıl sonra, 1985 depremi de şüphesiz çocuk dünyasını baştan aşağı değiştiriyor. Çadır hayatı, yemek sıkıntısı, korku ve güven eksikliği, sürekli bir endişe, kaygı ancak her şeye rağmen dayanışmanın umudu, dayanıyor oluşun. Depremin 'her şeyin ansızın bitebileceği'ni söylemiş olması hâlâ hepimizin kulaklarında değil mi? Zambra bunu şöyle ifade etmiş: "Eğer çıkartılması gereken bir ders varsa onu çıkaramadık. Şimdi düşünüyorum da zemine duyulan güveni kaybetmek iyi bir şey, her şeyin bir anda tepetaklak olmabileceğini bilmek şart. Ama biz bütün olan bitenin ardından öylece her zamanki hayatımıza geri döndük."

Toplumu romanın sadeliğine, sakinliğine yakışır biçimde eleştiriyor yazar. Mesela öğretmenlerin sadece öğretmen olduğunu ve yaşamında hiçbir yere sahip olmadıklarını usulca söylüyor. Hatta öğretmenler coşturmaktan çok caydırma işine yarıyor Şili'de. Hileler, sahtekârlıklar öğretiliyordu ve çocuklar da bunları hem öğreniyor hem de uyguluyorlardı. Kitap sevgisinin, yazma eyleminin kendi keşifleriyle ortaya çıktığını anlatıyor yazar sonra. Ancak kendi gibi insanların sayısının ne kadar az olduğunu da bir-iki karakter üzerinden gösteriyor. Bunu yaparken de ukala olmuyor, tam aksine toplumca bir zavallılıktan bahsediyor: "Büyükler öldürürken ya da ölürken biz bir köşede resim yapıyorduk. Ülke paramparça olurken biz konuşmayı, yürümeyi, peçeteleri katlayarak kayık ve uçak yapmayı öğreniyorduk. Roman örülürken biz yok olmak için saklambaç oynuyorduk."

Sessiz kalınmasından, bilinçli bir sessizlikten nefret ediyor yazar. Bilmenin karşılığına susmanın konulması onu rahatsız ediyor. Üstelik bundan yakınacak ve politik gelişmeler karşısında hiçbir duruş ortaya koymadan, kayıtsızlığın rahatlığına, bir nevi kafa konforuna bulaşan insanlara da suçlu olduklarını söylemekten geri kalmıyor, ailesine bile. Genel düşüncesi ise şöyle: "O zamanlar ağaçların ya da kuşların isimlerini bilmiyorduk. Lüzumu yoktu. Az sözcükle yaşıyorduk ve bütün sorulara aynı cevabı verebiliyorduk: Bilmiyorum. Bunun cahillik olduğunu düşünmüyorduk. Buna dürüstlük diyorduk. Daha sonra ufak ufak ayrıntıları öğrendik. Ağaçların, kuşların, nehirlerin isimlerini. Ve herhangi bir cümlenin sessizlikten daha iyi olduğuna karar verdik."

Zambra kurduğu romanında yaşam karşısında tek başına durmanın zorluklarını bazen 'tek çocuk'lukla karşılaştırarak anlatıyor. Bu kısa cümlelerde ve nadir paragraflarda, okuyucuyu bir süreliğine biyografi okurmuş gibi bir iklime çekiyor. Tek çocuklar için hayat biraz da nasihat almak ve vermekten ibaret. Ancak zaman geçtikçe tüm nasihatlere kulak kapatıp ve kimseye de nasihat vermeyip 'bozguna âşık olmak', 'yaraları ganimet bilmek' daha fazla kabul görür onlarda. "Tıpkı çocukken ağaçların arasında oynadıktann sonra olduğu gibi" benzetmesini yapar Zambra. Bir yorumu da oldukça gergindir: "Yazarken tek çocukmuşuz gibi davranıyoruz. Sanki hep yalnızmışız gibi. Bazen bu hikâyeden, artık kaçamayacağım bu işten nefret ediyorum. Nefret ediyorum artık kaçmayacağım bu işten."

Şili de kentleşmeden nasibini alır romanda. Mahallelerde çatı katlarında pencereler dikkat çeker ilkin. Yeni katlar gösterişli çatıları beraberinde getirir böylece. Eşitliğin hayali bile ortadan kalkar. Her iki taraf da zalimdir. "Bir yanda hunarharca davranılmış bir sürü ev, öte yandaysa lüks evler var" der yazar.

Okumayı yüzünü kapatmak, yazmayı ise yüzünü açmak olarak değerlendiren Alejandro Zambra'nın ilk defa 2013'te neşredilen bu romanı, Ocak 2017'de dördüncü baskısını yapmıştı. Uzun bir süre daha yaşayacaktır bunca yaşamsızlıkta, diye düşünüyorum. Ve umutla okunacaktır...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Fuzûlî'nin soluğunu ensesinde hisseden adam

Söyleşi türü, yazın türleri içinde biyografi/otobiyografi ve hatıratla beraber belki de en ilgi çekici türdür. Üstelik saydığım diğer türleri de içince barındırması; bir edebiyatçının, tarihçinin, velhasıl söyleşiyi veren her kim ise, o kişinin hayatının bilinmeyen yönlerini, bilinen yönlerinin görünmeyen yüzünü, yapıtlarıyla ilgili şeyleri bizlere aktarması açısından en keyifli ve direkt olarak bazı şeyleri öğrenebileceğimiz bir alandır. Tabii bunda, insan olduğumuzdan dolayı başka insanların hayatını magazinsel olarak merak etmemizin de payının yüksek olduğunu düşünüyorum.

Bir sanat eserini okurken, ondan alacağımız estetik duygu, bilgi veya ânı geçirme isteğimiz, hazır bulunuş hâlimizle yakından ilgilidir. Yani okumaya başlamadan önce ne almak istiyorsak, ona göre kendimizi ayarlarız ve algıda seçicilik denilen durumla beraber bazı şeyler daha çok dikkatimizi çeker. Tabii bu, her sanat eserine uygun olmayabilir ama bilinçli veya bilinçsiz birçok okurun bu durumda olduğunu düşünüyorum. Onur Ünlü’nün söyleşilerini okurken ben de bu durumdayım ve bazı alanlar benim açımdan daha fazla öne çıktı.

Sel Yayıncılık tarafından geçtiğimiz kasım ayında yayımlanan ve “Bir Sürü Endişe” adını taşıyan kitap, Onur Ünlü ile 25 Nisan - 2 Haziran 2016 tarihleri arasında yapılmış on tane söyleşiyi ihtiva ediyor. Bütün söyleşileri gerçekleştiren kişi Alper Kırklar. Bu durumun önemli olduğunu düşünüyorum; çünkü bir kimsenin söyleşilerinin toplandığı kitaplar, bir süre sonra okurun sıkılma belirtileri göstermesine neden olabilir. Çünkü farklı kişiler söyleşi yaparken genelde aynı konular etrafında döndüğü için, söyleşi yapılan kişiye benzer soruların sorulması ve benzer cevapların alınması olasıdır. Bu da okuru sıkabilir. Bunu yakın zamanda yayımlanan bazı söyleşi kitaplarında gördük. Oysa kitaptaki bütün söyleşilerin tek kişi tarafından gerçekleştirilmesi ve belli bir plan dâhilinde gidilmesi bu durumun önüne geçiyor ve bize söyleşisi yapılan kişinin bir bakıma biyografisini de çiziyor. Hâl böyle olunca da okurun kitaptan aldığı keyif daha fazla oluyor.

Bir Sürü Endişe, Onur Ünlü’nün filmlerinin kronolojisine göre düzenlenmiş ve genelde filmler üzerinden yapılmış söyleşilerden oluşuyor. (Yeri gelmişken söyleyeyim: Bu kitabı okumadan önce Onur Ünlü’nün en azından daha çok bilinen filmlerinden birkaçını izlemek, sorulan soruların ve verilen cevapların, okurun kafasına tam olarak yerleşmesini sağlayacaktır.) Fakat Onur Ünlü, sadece senarist/yönetmen değil, aynı zamanda bir şiir kitabına sahip biri. Filmlerinden önce Ünlü’nün şiir ve edebiyat hayatına değinilmesi, yazı ritüelleri, edebiyat hakkındaki fikirleri ve edebiyatı, hayatında nereye oturttuğunun işlenmesi okura filmlerinin arkasındaki senarist Onur Ünlü’yü de gösteriyor. Yazma konusunda şöyle diyor Ünlü: “Bir süre okuduktan sonra, zorunlu olarak sen de bir şey yazmaya başlıyorsun ve yavaş yavaş, kendi kendine bir yol bulmaya çalışıyorsun. Bu hikâye herkeste aşağı yukarı aynıdır.”

Filmlerine göre daha az yer ayrılan şiir bölümünden sonra, Onur Ünlü’nün sinemada oynayan ilk filmi Polis ile filmler hakkındaki söyleşiler başlıyor. Ünlü’nün bu filmlerde aslında ne anlatmak istediğini, filmlerin arka planını, yazım sürecini, ne kadar paraya çekildiğini ve akla gelebilecek hemen her türlü konuyu Kırklar’ın sorduğu sorular sayesinde öğreniyoruz. Son derece şahsına münhasır biri olan Ünlü’nün verdiği cevaplar da çoğu zaman alışılmışın dışında. Kendini sıkmayan, doğal, neyse o hâliyle verdiği cevaplar sayesinde oldukça samimi söyleşiler okuyoruz. Söyleşiler her ne kadar filmler üzerinden gitse de, neredeyse her an, Onur Ünlü’nün hayatı hakkında da birçok bilgiye sahip oluyor okur. Aile hayatından geçirdiği ciddi rahatsızlığa, ekonomik durumundan dinî konulara, ölüm konusundaki düşüncelerine kadar birçok şey hakkında doyurucu ve düşündürücü bilgiler var kitapta. Tabiî ki dünya görüşü ve başka konularda katılmadığım birçok fikri var Ünlü’nün fakat bu fikirlerini öğrenmek, Ünlü’yü tanıma konusunda ciddi bir bilgi sağlıyor okura.

Onur Ünlü ilginç bir senarist, yönetmen, şair. “Bu neyi kafası” derler ya, aynı o durumu yaşadığımız filmlerinin arka planını ve o filmi ortaya çıkaran kişinin hayatını öğrenmek için çok güzel bir kitap Bir Sürü Endişe. Bakalım bu “kafa”dan başka ne gibi güzel senaryolar çıkacak?

Mehmet Âkif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif10

Bu kitap burada bitmez!

"Burada olan benim biyografim değil içsel olaylarımın gerçek akışıdır."
- Giovanni Papini

Hayat çok hızlı ve değişerek geçiyor. Geleceğe dair planlar yapıyor, hayaller kuruyoruz. Bazen kendimizin ortadan kaldırdığı planlarımız çoğu zaman hayatın akışı tarafından yıkılırken, hayallerimiz en başta hayatın akışından dolayı hiç oluşmadan yok oluyor. Bu hengâmeden en fazla nasibini alan özelikle çocukluğumuza dair hayallerimiz olsa gerek. Daha saf, daha temiz, daha katışıksız, daha gerçek -ya da gerçeküstü- bir düş dünyası ile inşa ettiğimiz hayallerimiz bizler büyüdükçe hayatın gerçekliğine çarparak paramparça oluyor. Hiç gerçekleş(e)meyecek olmasına rağmen zihnimizin bir yerinde saklı kalan hayallerimiz hatırımıza geldikçe kalbimizde buruk bir heyecan dalgası bırakabiliyor. Bu durumu salt ümide tevil edemeyiz belki ama biliyoruz ki aslında ‘bitse de bitmiyor’.

Monokl Yayınları tarafından neşredilen Bitik Adam adlı kitap İtalyan yazar Giovanni Papini (1881-1956) tarafından kaleme alınmış. Eserin çevirisi Sinem Carnabuci’ye ait. Yazar, çocukluğundan başlayarak otuzlu yaşlarına kadar geçen sürecin ‘mücadeleci’ hikâyesiyle buluşturuyor okuru. Sıkıntı içinde geçen bir hayatın içsel yansımalarını şahit oluyoruz. Bu yanıyla kitapta on dokuzuncu yüzyılın sonları ve yirminci yüzyılın başlarının İtalya’sını içeren gerçek bir kesit söz konusu. Eserde tek düze bir anlatım yok. Kitaptan edebiyata, sanattan dine, felsefeden toplumsal yaşama kadar kapsamlı ve birbiriyle etkileşimli bir anlatımın olması okumayı tetikleyen bir etken oluyor.

Eserde yazarın henüz çocukken hayata geçirmek için planladığı bir şeyin büyüdükçe hayale dönüşümünü, bir anlamda gerçek olamayışını adım adım izliyorsunuz. Bilgiye ve kitaba hastalık derecesinde düşkün bir çocuğun var olan kitapların yetersizliğinden dem vurmasıyla başlıyor hikâye. Bir sandıktan oluşan kısıtlı bir ev kitaplığına sığamayan çocuk gördüğü/okuduğu kitaplardaki eksik bırakılan noktaların sıkıntısını çekiyor. Kendince yöntemler geliştirerek konuları yeniden yazmaya girişiyor. Notlar alıyor, çizimler yapıyor, yeni yeni kitaplarla tanışıyor. Ailesinin maddi zorluklar içinde olması daha fazla kitapla buluşmasına engel oluyor. Kitap elde etmek için yalan dâhil çeşitli yollara başvuruyor ama istediği kitapların çoğunu elde edemiyor. Kitapçılar ile ilgili iyi duygular beslememeye başlasa da kitap için atan kalbi onu kitapçıların karşısına çıkarmaktan geri durmuyor. Kütüphaneleri mesken tutuyor. Okudukça, öğrendikçe, bilgiye açlığını giderdikçe yaptığı planları revize ediyor. Öğrendiği her yeni bilgi yaptığı planın yeterli olmadığını, yazdıklarının düşündüğü gibi her şeyi kapsamadığını anlamasına sebep oluyor. Revize edilerek yeniden yeniden yapılan planlar her şeyi içerecek olan kapsamlı bir ansiklopedi yazma girişimine dönüşüyor. Daha çok okuyor, daha çok öğreniyor, daha çok yazıyor ve ne kadar çok öğrenirse çaresizliğinin o kadar arttığını görüyor. Bütün bu yaşadıkları onun sadece akranlarından ayrışmasına değil çevresindeki insanlardan da uzaklaşmasına neden oluyor.

Geçen yıllarla birlikte yazarın önceki planları gibi kapsamlı bir ansiklopedi yazma planı da hayale dönüşüyor. Oldukça asi, hırçın ve hırslı bir çocuklukla başlayan ideal, bir o kadar da inatla devam etse de belirli bir aşamadan sonra imkân denilen kavrama takılıp kalıyor. Bu durum onun okuma ve öğrenme isteğine ket vurmuyor ama planını gerçekleştirme yolunda yavaşlatıyor. Artık dünyayı ve insanları farklı bir pencereden görmeye başlıyor lakin bu değişim hiçbir zaman planından vazgeçtiği anlamına gelmiyor. Kendisi gibi insanlarla tanışıyor, okuyor, düşünüyor, tartışıyor, dergi çıkarıyor, kitap yazıyor. Çabasının kendisini yaptığı plana yaklaştırması gerektiğini düşünürken her geçen gün uzaklaştığını gözlemliyor. Yaşadıkları ve elde ettiği sonuç insanlar için bitmek anlamına gelse de yazar bitmediğini, bitmeyeceğini haykırıyor. Öyle ki bu haykırışı “bitti dediğiniz adam yaptıklarıyla burada, siz neredesiniz” diyerek bir meydan okumaya dönüştürebiliyor.

Okur kitabın her sayfasında hem kitabı okuma hem de yazarın okuma serüvenine şahit olma bağlamında okuma eyleminin çift katmanlı keyfini sürerken yazarın şahsında insanın imkânının sınırlarını keşfediyor. Giovanni Papini’nin, yaşadıklarının iç dünyasındaki yansımalarını ustaca yazıya dökerek aslında kendisiyle birlikte kitapların da hikâyesini yazmış olduğunu görüyoruz. Dolayısıyla Bitik Adam her kitapseverin kendinden bir şeyler bulabileceği muhteşem bir eser olarak karşımıza çıkıyor.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp