Bir intihar yazarı: Stefan Zweig

“Ne bilim, ne felsefe, ne de beşeri sevgiler insan ruhundaki boşluğu dolduramazlar.”
- Pascal

“Yargı kesin: Acı duymak ruhun fiyakasıdır.”
- İsmet Özel, Esenlik Bildirisi

Edebiyat alanında sözü geçen yazar, şair veya eleştirmenlerce sık sık belirtilen, artık bir kanun haline gelmiş bir yargı vardır: İnsan ruhunun inceliklerini, açmazını, derinliğini, kirini ve alçalmışlığını en iyi anlatan yazar Dostoyevski’dir. Evet, bir yere kadar bu yargıya katılıyorum; fakat iş o raddeye geliyor ki, ‘Dostoyevski’den başka bu durumu gerçekçi ve başarılı bir şekilde eserlerine yansıtan yazar yoktur’a dayanıyor. İtiraz ettiğim konu burada devreye giriyor. Dostoyevski’yi anlatmaya gerek yok. Dostoyevski Dostoyevski’dir. Fakat Dostoyevski’den sonra, yirminci yüzyılda, insan ruhunun karanlık yüzünü başka yazarlar da oldukça başarılı bir şekilde eserlerine yansıtmıştır. Benim favorim ise Stefan Zweig’dır.

Henüz, siparişi yargıçlar tarafından verilmiş bu hayattan ne koku, ne yankı, ne de boya taşımamı yasaklayan belgeyi imzalamama yaklaşık on ay vardı. Vatanımın güzide bir sınır ilinde askerliğimi Rehberlik ve Danışma Merkezi’nde yedek subay psikolojik danışman olarak yaparken, bana tahsis edilen odada, ilk zamanların verdiği –ben neredeyim- buhranla elime belki de o zamanlar için en yanlış yazarın en yanlış kitaplarından birini almıştım: “Amok Koşucusu”. Kendi psikolojimi daha düzeltememişken diğer askerlerin psikolojik sorunlarıyla ilgilenme aşamasına geçmem gerekiyordu; fakat bir taraftan da o anlarda hissettiklerimi birilerine anlatmam gerekiyordu. Elime aldığım kitap ise tam tersi bir şey yaptı. Benim ne hissettiğimi daha ilk öyküden başlayarak seri yumruklar halinde üzerime yolladı: “Oda boştu, havasız gibiydi, kendisini hiç kimsenin istemediği bu yalnızlık içinde o da kendisini bomboş hissediyordu, boş, yararsız, tükenmiş ve yıpranmış; neden burada olduğunu ve neden buraya geldiğini anımsaması için biraz zaman geçmesi gerekiyordu. Günden ne bekliyordu ki titrek, ağır adımlarıyla sessizliği durmadan kat eden saatine böyle huzursuzluk içinde bakıyordu.”

Stefan Zweig’in “Amok Koşucusu” adlı öykü kitabı, yazarın kendi ruh dünyasını belki de en çok açıkladığı kitap. Karısıyla birlikte “artık bu dünyada durmanın bir anlamı yok” diyerek Brezilya’da intihar eden yazar, Can Yayınları etiketiyle basılan, 7 öykü ve 191 sayfadan oluşan bu eserindeki her öyküde intihar temasını işliyor. Fakat sonunu bilmemize rağmen konuyu intihar aşamasına öyle ustalıkla getiriyor ki, intihar eden veya etmek üzere olan bir insanın psikolojik dünyasını bütün saydamlığıyla okura hissettiriyor. Hatta bazı öykülerin sonunda kahramanlar intihar etmese, -abartarak söylüyorum- ‘oldu mu bu kadar buhrana intihar etmemek’ diye düşünebiliriz bile. Yazarın intihar kavramına son derece vakıf olduğunu ve bu kavramın bilimsel yönünü de bildiğini düşünüyorum. Sonunda kendi intiharını da gerçekleştirerek pratik açıdan da bu durumu tamama erdirmiş diyebiliriz. Zweig, kitabın ilk öyküsü olan “Bir Çöküşün Öyküsü” adlı hikâyesinde, cafcaflı ve hareketli bir hayattan sessiz sakin bir hayata geçmeye çalışan kadının hikâyesini anlatırken en net hisleri yaşatıyor bence. Kendi açımdan da kitabı okuduğum zamanlarda hissettiklerimi en iyi yansıtan öykü, bu öykü olmuştu. Sayfaları açtığımızda insanı çarpan, yaşadığı ânı sorgulatan, hissedilen şeylerde bir karmaşıklık sezdiren bu öykü, Zweig’in iç dünyasını en iyi anlatan öykü kanaatimce. Hatta kitaba adını veren ve kitabın en uzun öyküsü olan “Amok Koşucusu”ndan bile önde görüyorum bu açıdan. Kitabın adı “Bir Çöküşün Öyküsü” olsa daha kötü olmazdı: “Ama burada gün ne kadar da uzuyordu. Saatler de tıpkı insanlar gibi ağır adımlarla ilerliyor gibiydiler, onları hızlandırmanın çaresini de bulamıyordu. Ne yapacağını bilemiyordu, içindeki sesler susmuştu, yüreğindeki neşeli müzik, kurma anahtarı kaybolan bir oyuncak saat gibi durmuştu. Her şeyi denedi, kitaplar getirtti ama en keyifli kitaplar bile sanki yalnızca birer yazılı kâğıttı. Üzerine bir huzursuzluk çökmüştü, yıllardır aralarında yaşadığı insanların özlemini çekiyordu. … istediği bir tek şey kalmıştı: Gece ve iyi haberleri alacağı sabaha kadar çekeceği deliksiz, düşsüz bir uyku.”

Öykülerinde, başlarda mutlu olan insanların gitgide çöküşe doğru gitmesini büyük bir açıklıkla işleyen yazar, ölüm temasının insanda gerçekleştirebileceği hissizliğe de zaman zaman vurgu yapıyor. “Ölenle ölünmez” sözünü “Amok Koşucusu” adlı öyküsünde kendine göre açıklayan yazar, kaybettiğimiz kişileri unutuyor olabilmemizi sorguluyor: “Bir tek… bir tek şeyi aklım almıyor… nasıl oluyor da insan böyle anlarda yanındakiyle birlikte ölmüyor… nasıl oluyor da insan ertesi sabah uykudan uyanıyor, dişlerini fırçalıyor, kravatını takıyor… benim hissettiklerimi yaşayan biri nasıl oluyor da yaşamaya devam edebiliyor, onun soluğu, uğruna mücadele ettiğim, ruhumun bütün gücüyle elimde tutmak istediğim o ilk insan nasıl da elimden uçup gitti… nereye bilmem ama gitgide hızlanarak gitti, bense o hasta zihnimde bu insanı, bu tek kişiyi alıkoyabilmek için hiçbir şey bulamadım…”

Zweig’in kitap içindeki “Amok Koşucusu” öyküsü, bazı değerlendirme yazılarında içerdiği bazı unsurlardan dolayı tenkit edilmişti. Özellikle siyahi insanlar için ırkçılık olarak addedilebilecek ve onları aşağılayabilecek şeyleri hiç çekinmeden öykülerine yansıtması en çok eleştirilen konulardan biriydi. Bu tür düşüncelere hak vermekle birlikte, yazarın kişiliğinden ziyade ortaya konan eserin değerlendirilmesi kanaatindeyim. Emrah Serbes’in dediği gibi edebiyat tarihi şahane şeyler yazmış berbat adamlarla dolu. Bir de “Zweig’ın düz yazıları iyi, kurmaca eserleri aynı başarıda değil” diyenlere hiç katılmıyorum. Zweig, kurmaca eserlerinde insan psikolojisini ve insanın karanlık yüzünü en iyi anlatan yazarlardan biri. Özel hayatının ve düşüncelerinin türünün bunu değiştireceğini sanmıyorum.

Dil konusuna da değinecek olursak; Stefan Zweig’in daha önce herhangi bir kitabını okuyan biri için değişen bir şey yok. İlk kez okuyacaklar içinse şunu diyebilirim ki, bu kadar akıcı bir anlatım ve sade bir üslûp her yazarda olan bir şey değil. Üstelik psikoloji gibi ağır bir konuda dili bu kadar rahat kullanabilmesi Zweig’in neden yirminci yüz yılın en iyi yazarlarından biri olduğunu gösteriyor.

Kitaptan bazı alıntılar:
- Ama saatler çok inatçıydı, söverek, yalvararak, altın vererek onları hızlandırmak olanaksızdı, uykulu adımlarla turlarını tamamlıyorlardı.
- Odaya yavaş yavaş akşam doldu, ama o akşamı hissetmedi. Çünkü akşam ağırdan alır. Öğle zamanı gibi küstahça pencereden içeri bakmaz, duvarlardan karanlık sular gibi fışkırır, tavanı boşluğa doğru kaldırır, her şeyi yavaş yavaş alıp sessiz sularının içine karıştırır.
- İnsan gençken yalnızca başkalarının hastalanıp öleceğini düşünür.
- İnsan her şeyini kaybederse, elindeki son şeyi kaybetmemek için umarsızca mücadele eder.
- Tanrı’nın ilkel kulları gülmeyi, yani duygularını sevinçle ve özgürce dışa vurmayı bilmezler.

Mehmet Âkif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif10