Cumhuriyet’in ilanından hemen sonra, 1940’lı yıllarda sanatın toplum için yapıldığı döneme eserleriyle damgasını vuran Sabahattin Ali, toplumcu gerçekçi yazar olarak anılmıştır. Edebiyattaki bu akım, maddi\materyalist düzende bulunan insanın, toplumla olan ilişkisini yani daha çok manevi yönünü esasa alır. İnceleyeceğimiz bu kitap da realist bir bakış açısı ile birtakım ideolojileri içinde barındıran tutumla izah edilmeye çalışılmıştır.
Maupassant tarzı öyküleriyle ve Kuyucaklı Yusuf romanıyla ün kazanan Sabahattin Ali, eserlerinde daha çok bireyselliğe, kişinin ruh haline ve duygularına önem vermiş, böylece Anadolu insanına yeni bir edebi perspektif kazandırmıştır. Yazar, roman ve öykülerinde öyle bir gözlem gücüne sahiptir ki, insanın kendisini bile tanımlamakta zorlandığı hâlini ustaca tasvir etmeyi başarmıştır. Özellikle aşkın tema olarak seçildiği kitaplarında, psikolojik tahlillere verilen ağırlık okuyucuya sanki o anı yaşıyormuş hissini verir. Belki de bu sebepten gerçekçi yazar kategorisindedir, Ali.
Yazarın, İçimizdeki Şeytan adlı eserinde de bu ögelere sıkça rastlamak mümkündür. Realist bakış açısının üsluba yansıdığı şekliyle akıcı bir anlatım sunar, okurlarına. Cumhuriyet kavramının henüz sindirilememişliği, hayata getirdiği yeniliklere adapte olamayan halkın uyum sağlama çabaları, toplumda meydana gelen Aydın - Anadolu sınıf ayrımı, romanda belirli karakterler üzerinden verilmeye çalışılmıştır. Sabahattin Ali, aydın kesim olarak nitelendirilen sınıfın temsilcisini Ömer karakteri üzerinden; Anadolu’nun bağrından gelen Macide isimli karakterle bir aşk döngüsünü geleneksellikle modernliği mukayese ederek anlatır.
Hikaye, Ömer ile arkadaşı Nihat’ın Kadıköy vapurunda felsefi sorgulamalarla yaptıkları tartışmaların mevzuyu birden günü kurtarma çabasına getirdikleri anda vuku bulur. İskeleye yaklaşmakta olan vapurda, Ömer’in gözleri bir kıza isabet etmiş ve ondan müthiş bir şekilde etkilenmiştir. İlk görüşte aşk deyip, kızla konuşmak için giderken kendisine doğru bir kadının seslendiğini işitir. Meğerse bu kadın, Ömer’in hoşlandığı kızın yanındaki akrabası Emine Hanım’dır. Ömer’i yanında bulunan Macide isimli kızla tanıştırıp, evine misafirliğe davet eder. Bu rastlantı Ömer’de tarifsiz bir mutluluk yaşatır. Balıkesir’de ailesiyle birlikte yaşayan Macide, müziğe olan istidadıyla herkesin dikkatini çekmiş, gelişmesi için de Emine Teyzesi onu İstanbul’a kendi yanına getirmiştir. Hem güzelliğiyle hem de başarısıyla hocalarının da hayran olmaktan alıkoyamadığı Macide, kendisi de belli etmeden Bedri adındaki müzik öğretmeninden hoşlanır. İkisinin de birbirinde gönlü vardır ama ortada bir şey yoktur. Bu durum Bedri’nin tayininin çıkıp başka yere gitmesine kadar sürmüş, sonra da gözden uzak olan gönülden ırak olur hesabıyla, açılmamış o sayfa kapanmıştır.
Ömer, Emine Teyzenin davetine icabet etmiş, büyük bir heyecanla evlerine gitmiştir. Bu gidiş gelişleri sıklaştırmıştır. Çünkü Macide İstanbul’da konservatuvara başlamış ve Emine Teyzenin evinde ikamet etmektedir. Ömer de yine onu görebilmek için meyhaneden çıkıp evlerine doğru gitmiş ama bu kez kara bir haberle karşılaşmıştır. Macide’nin babası vefat etmiş ve bunu ondan şu anlık için gizlemişlerdir. Ömer ise ne yapacağını şaşırmış bir vaziyette kalmıştır. Sonra kıza, ev ahalisi bu hüzünlü akıbeti anlatmaya çalışmış, bunu duyan Macide odasına çekilerek yalnız kalmayı tercih etmiş ve gece boyu ağlamıştır.
Ertesi sabah Ömer, Macide’yi evden alıp önce kahvaltıya sonra da okula götürür. Tekrar akşam için buluşurlar ve arta arda süren bu görüşmeler Macide’nin eve geç gelmesine sebep olur. Haliyle ev halkı bu durumdan şikayetçidir. Çünkü bir yerde Macide için Balıkesir’den gelen para kesilmiştir. Macide’yi bu konuda uyarırlar. Onun da ailesinin yanına gitmeye gönlü yoktur; aile bağlarıyla pek hoşnut değildir. Ömer’in tam da bu zamanda ona ilgi göstermesi Macide’yi de ona bağlanması noktasına götürür. Ömer artık dayanamaz ve Macide’ye açılır. Evdekilerden de azar işitmesi ağrına gider, gece bavulunu toplayıp nereye gideceğini bilmeksizin, güçlü bir şekilde yola düşer. Ömer’e de bu durum sanki ayan olmuştur, kötü şeyler sezmiş ve evin önünden ayrılmamıştır. Ömer’i birden karşısında gören Macide şaşkınlıkla koluna girer ve sorgusuz sualsiz, onun götürdüğü yere gider. Ömer pansiyon gibi bir yerde başka dine, uyruğa, çoklu kültüre mensup bir evin odasında tek başına yaşamaktadır. Bekar evi olduğundandır ki odası çok dağınık, loş bir ortamdır. Bu yüzden eve yaklaştıkça Ömer’in korkusu da tedirginlikle baş gösterir: Acaba Macide benim bu halimi, parasızlığımı, evin dağınıklığını görse benden soğur mu?
Günler çok geçmeden maddi sıkınlar zaten kendisini hatırlatır. Her zaman kapısını çaldığı veznedara da vaziyetini anlatır. Veznedarın kendisi de kurallara uygun olmayan bir şey yaptığı için sıkışık durumdadır, düşüncelidir de… Ama Ömer’i sevdiğinden yüreği dayanmaz, sizin daha çok ihtiyacınız vardır, diyerek bir miktar borç verir. Ömer ve Macide beraber yaşadıkları süre zarfında hep başkalarının desteği üzerine geçimlerini sürdürmüşlerdir.
Ömer postanede çalıştığı daire arkadaşlarına evlendiğini söyler, tebrikleri kabul eder. Tabii herkes buna şaşırır. Ortada, nikah gibi resmi işlem yoktur. Meşru olmayan bir ilişki, bir birliktelik vardır. Ömer de bunu çok normalmiş gibi herkese anlatır. Ama topum açısından bakıldığında büyük bir ahlaki sorunu içinde barındırır. Bu mevzu etik olarak değerlendirilip, tartışmaya ucu açıktır.
Bir gün Ömer, eve gelirken Nihat ve Profesör Hikmet ile karşılaşır. Onlar da evliliklerini tebrik etmek için gelmişlerdir. Belki de gelini görerek, gözleriyle inanmak istemişlerdir. Evi çekip düzene getiren evin hanımı Macide, bu misafirlerden pek hoşlanmaz. Nihat, Ömer’in veznedarın başına gelenleri anlatması üzerine ondan tehditle para almasını ister. Ömer de buna karşı çıkar. Ama sonra şartlar onu bu yola sevk eder.
Devamlı davetlerde bulunan Profesör Hikmet, Ömer ve eşi Macide’yi bir akşam eğlencesine, yemeğine çağırır. Gitmeye pek de istekli değildir Macide. O ortamdan o kadar sıkılmıştır ki her defasında eve dönmeyi düşünür. Zaten çekingen, asosyal bir yapıya sahiptir, bir de üstüne hoşlanmadığı bir grupta bulunması onu daha da sıkkın bir hale sürüklemiştir. Bununla kalmayıp eşinin arkadaşlarının tacizine uğraması ortamın iğrençliğini körüklemiştir. Derken, Ömer’in birine el ettiğini onu masaya davet ettiğini ve bu kişinin de eski hocası Bedri Bey olduğunu görür. Bedri ailesinin geçimini sağlamak ve hasta ablasını iyileştirmek için öğretmenliği bırakmış ve o mekanın saz ekibinde çalışmaya başlamıştır. Bedri, arkadaşını bir zamanlar özel bir şeyler hissettiği öğrencisiyle beraber görünce şaşırır. Asıl şoku da onların evli olduklarını duyduğunda yaşar. Macide’nin o an yüreğine düşen kıvılcım herkesi ateşin çemberine alır. Ama kocasını çok sever Macide, ona teslim olmuştur, ona bağlanmıştır.
Bedri de yeni evli olan bu çifte maddi açıdan yardım edenler kervanına katılır. Çünkü Ömer’in Macide’yi mutlu etmediğini düşünür. Hala sevdiğini, unutamadığını anladığımız öğrencisi için Ömer’e borç verir. Önceden de olduğu gibi Bedri yine duygularını açığa vurmaz. Ömer aralarında bir şey olduğunu düşünür ve şüpheye kapılır. Bir gün eve geldiğinde karısıyla arkadaşını aynı odada ışıkları yakmadan otururken görür. Erkeklik gücünü kullanarak Bedri’ye hakaret edip onu evden dışarı kovar. Hatasını anlaması uzun sürmez bunu da Macide hatırlatır. Ömer Bedri’nin arkasından özür dilemek için gider, Bedri’nin ablası da o sırada Macide’nin yanına gelir. Ona kötü ithamlarda bulunur, kardeşinin emeklerini, parasını sömürdüğünü söyler, her şeyi anlatır. Zaten fıtraten içedönük bir karakter olan naif Macide, bu tanımlamaları kendisine yakıştıramaz ve bunun ağırlığını kaldıramayıp bayılır.
Ömer yine parasızlığın çukuruna düşmüştür. Bu sefer Nihat’ın dediğini yapıp, veznedardan tehditle para ister. Nihat buna çok sevinir. Çünkü amaçladığı hedefleri vardır. Siyasi gayesi için gençleri kullanarak ulaşmak istediği noktaya erişmek ister. Ömer hep başkalarının dediklerini yapan, kendi istek ve fikirleri olmayan biri gibi davranır. Her şeye koşulsuz boyun eğer. Çünkü iradesizdir. Kararlarını nasıl, ne doğrultuda vereceğini bilemez. Macide’yi bile kendisinden soğutmayı başarmıştır. Halbuki onun yeri bambaşkaydı gözünde. Eski arkadaşı Ümit’i görüp beraber vakit geçirip bir de Macide’yi unutunca işler iyice karışmıştır. Ömer, veznedarla olan uygunsuz işten dolayı hapishanede yatar. Bedri ile Macide onu ziyarete giderler ama Macide’nin ona söyleyecek hiçbir sözü yoktur. Aslında tüm söyleyecekleri sahibine veremediği o mektuptadır. Görüşmede kimse bir söz söyleyemez, herkes, hiçbir şeyin eskisi gibi olmayacağının farkındadır. Ömer son kez Bedri’den bir ricada bulunur: Macide’ye sahip çık, istersen evlen istersen arkadaş ol ama onu yalnız bırakma, diyerek seçecekleri yolda açıklık diler. Bedri bu durumu olduğu gibi Macide’ye anlatır. Her şeyi kabul eden Macide bunu da reddetmez. Ömer de tahliye olduktan sonra başka bir yerde başka bir ‘ben’ olma çabasına girer, yaşamını değiştirme kararı alır.
Tüm kitap boyunca Ömer’in kendisini bulmaya çalıştığını, ama bunu içindeki şeytanın izin vermediğini bahane ederek ertelediğini, varoluşsal birtakım sancı çekerek yeniden doğma hüviyetini kazanma çabasını gördük. Birbirlerini tanımaya fırsat vermeden, sözde evlilik adı altında aynı evi paylaşmaları pek tabii uzun sürmemiştir. İki farklı doğaya, iki farklı kutuptaki görüşlere sahip olan Ömer ile Macide bu yaşanmışlıkla belki kendilerini tanımaya fırsat bulmuşlardır. Ömer’e nazaran Macide daha tutarlıdır, mantığıyla hareket eder, en azından kararlıdır. Ömer’e göre ise bu durum şu şekilde cereyan eder:
"Ben daha çok kendi içimde yaşayan bir insanım. Bunun için size nazaran birkaç misli fazla yaşamış sayılırım."
"Ahlaki açıdan bir değerlendirme yapacaksak eğer, kimseye tam olarak erdemli diyemeyiz. Karakterleri de kesin bir şekilde iyi veya kötü olarak bir kefeye koyamayız. Çünkü hemen hemen herkesin bir suçu yahut hatası vardır."
"İyilik demek kimseye kötülüğü dokunmamak değil, kötülük yapacak cevheri içinde bulundurmamak demektir."
Bir türlü kendisiyle karşılaşamayan, öz benliğiyle rastlaşamayan, adeta Albert Camus’un yabancısı gibi olan Ömer, Kierkegaard’ın kaygısıyla kıvranıp durur. Çünkü geçmişini boşa geçirmiş, şimdi ne yapacağını bilememekte, gelecekte ise ne olacağı konusunda şüpheli, haliyle tedirgin ve kaygılıdır. Kierkegaard’ın dediği “hayatı geriye dönerek anlar, ileriye dönerek yaşarız” cümlesi tam da Ömer’in haleti ruhiyesini anlatır. Kaygı kavramı, varoluştaki özgürlüğün en temel belirtisidir. Ömer de iradesini kullanarak daha makul kararlar alabilecek hale gelince ve bir şeyleri feda edince asıl özgürlüğüne o zaman kavuşacak ve kendisi olmayı başaracaktır.
"Ne şeytanı azizim, ne şeytanı? Bu bizim gururumuzun, salaklığımızın uydurması. İçimizdeki şeytan pek de kurnazca olmayan bir kaçamak yolu. İçimizdeki şeytan yok. İçimizde aciz var, tembellik var, iradesizlik, bilgisizlik ve bunların hepsinden daha korkunç bir şey, hakikatleri görmekten kaçmak ihtiyatı var…"
Betül Uludoğan
twitter.com/_naze_nin
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder