Vasat Ümmet: Şennur Özdemir’e göre Bakara 143 ayeti sınıflılığa karşı köklü çözüm olarak getirilmiş önemli bir tedbirdir. Ayeti şöyle vermektedir: “Ve böylece sizin dengeli ve ölçülü bir toplum olmanızı istedik ki (hayatınızla) tüm insanlığın huzurunda hakikatin şahitleri olasınız.”
Şöyle diyor: “Doğulu/İslâmî gelenekte sınıflılığa karşı köklü çareler düşünülmüştür. İslâm’da ruhban sınıfının olmaması ve her türden sınıflaşmaya / gruplaşmaya karşı eşitlik tavsiye edilmesinin nedeni de, zaten, insanlar aralarında bu şekilde ayrışmasınlar diyedir. Birinin yükselişinin ancak diğerinin alçalışı ve insanlık macerasının uzağına düşmesi pahasına gerçekleşebileceğinin bilinciyle bölünmemiş, “vasat bir ümmet/toplum” olmak tavsiye edilirdi” (Özdemir, 2014: 144); “Kamil insanla, Kur’an’da vurgulanan ‘vasat insan’ idealinin eşitlikçi, dengeye dayanan bir toplum düzenini amaçladığı kesindir” (Özdemir, 2014: 346).
Aktardığım alıntıda da görüleceği üzere “vasat ümmet” kavramını bir yerde “her türden sınıflaşmaya karşı eşitlik” anlamında ele almakta, diğer yerde ise “Kamil insan” idealinin eşitlikçi ve dengeye dayanan toplum düzenini amaçlaması olarak tanımlamaktadır.
Vasat ümmet kavramının Kur’an’da tek kullanımı Özdemir’in işaret ettiği ayette beyan edilmiştir. Ancak Özdemir, ayeti bütün olarak almamış, parçalamıştır. Biz aşağıya ayetin bütününü almayı gerekli görüyoruz:
“Böylece sizi vasat bir ümmet kıldık ki, insanlara karşı şahitler olasınız. Peygamber de sizin üzerinize şahit olsun. Biz Peygambere uyanı, ökçesi üzerinde geri dönenden ayıralım diye, eskiden yöneldiğini (Kâbe’yi) kıble yaptık. Bu, Allah’ın doğru yola ilettiği kimselerden başkasına elbette ağır gelir. Allah sizin imanınızı zayi edecek değildir. Şüphesiz Allah, insanlara Rauf ve Rahim’dir” (2 Bakara143).
Ayette geçen “vasat” Müfredat’ta “İfrat ve tafritten uzak mutedil söz, davranış ve hareketler için kullanıldığı anlaşılmaktadır. Cimrilik ve savurganlık arasında yer alan cömertlik de böyledir” şeklinde anlamlandırılmıştır. Zikredilen ayete “Ortada yürüyen bir ümmet” anlamı verir. Bu kavram hakkında Alâ Sâlih El-Kaysî tarafından yazılmış bir makalede şu izaha yer verilmiştir:
“Vasatun” kelimesi “vasatan, elvustâ, evsatu, evsatuhüm, vasatne” şeklinde farklı yapılarda Kur’an-ı Kerim’de yer almaktadır. Bakara Suresi’nde iki, Mâide, Kalem ve Âdiyât Surelerinde birer defa olmak üzere Kur’an-ı Kerim’de toplam beş yerde geçmektedir. Bu ayetlerin çoğu Medenî bir kısmı da Mekkî’dir.
Zikri geçen kelimeler Kur’an-ı Kerim’de şu şekilde yer almaktadır.
“vasatan”: “Böylelikle sizi dengeli, ölçülü (vasat) bir topluluk kıldık.” (2 Bakara 143)
“elvustâ”: “Namazlara, hassaten orta (elvustâ) namaza devam edin. Allah’a gönülden boyun eğerek namaza durun.” (2 Bakara 238)
“evsat”: “Bunun da kefareti, ailenize yedirdiğiniz yemeğin orta hallisinden (evsat) on fakire yedirmek.” (5 Maide 89)
“evsatuhüm”: “Onların en akl-ı selim sahibi olanı (evsatuhüm), “Ben size ‘Rabbinizi tespih etseydiniz ya! dememiş miydim?” dedi.” (68 Kalem 28)
“vasatne”: “Derken bir topluluğun ortasına (vasatne) dalanlara yemin ederim ki,” (100 Âdiyat 5)
Bakara Suresi’nin 143. “Böylece sizi orta bir ümmet yaptık.” ayeti genel olarak: Allah sizi adaletli, dengeli, hayırlı bir topluluk kıldı anlamındadır. Allah Teâlâ’nın onları bu şekilde vasıflandırması onların din hususunda dengeli olmaları nedeniyledir. Çünkü onlar ne Hristiyanların aşırı gidenleri gibi aşırı gitmişler, ne de tam olarak yapmaları gereken dini vecibeleri hafife alan Yahudiler gibi dinlerini ihmal edip hafife almışlardır. Zira Müslümanlar âdil, dengeli, mutedil bir toplumdur. Hayırlı olmaları da bu manadadır. Çünkü insanların en hayırlısı demek onların en âdili demektir (Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Câmi‘u’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’an, Dâru’l-Fikr, Beyrut tsz., II. 7). Her şeyin hayırlı olanı vasat olanıdır. Aşırılık da, hafife alma da istenmeyen, hoşnut olunmayan bir durumdur. İstenilen şeyden daha fazlasını yapmak ifrat, daha azını yapmak ise tefrittir. İfratın ve tefritin her türlüsü doğru yoldan sapmadır. En hayırlı olan ise işin iki ucu arası olmak, ortada bulunmaktır. Bu nedenle Müslümanlar tam manada mutedil olan vasat bir topluluktur. Orta haricindeki uçların tümü tehlike altına girmişlerdir” (Kaysi, 2014: 198-199).
Anlaşılacağı üzere “vasat ümmet” teriminin “her türden sınıflaşmaya / gruplaşmaya karşı eşitliği sağlayan toplum” olmak şeklinde bir anlamı yoktur. “Vasat ümmet”in, hayırlılık ve hayırlı olanı seçme, ifrat ve tefrite düşmeyen toplum olma gibi anlamlarından söz edilebilir. Orta ümmet muhafaza altındadır, demektir. Ayetin devamı kıbleye işaret etmektedir. Bu da “Allah sizi ümmetlerin en hayırlısı kıldığı gibi kıblenizi de en hayırlı kıble kılmıştır” demektir. Böylece anlam bu ümmet “vasat” kelimesinin bütün anlamlarını şahitlik etmektedir. Güzel (Hüsna) ve Adalet anlamına gelen “vasatîlik” bu toplumda gözlenir. Diğer taraftan tasavvur ve itikatta “vasatîlik”, iyilik ve kötülüğü tefrik etmek bakımından “vasatîlik” hakkında şahadet eder.
Diğer taraftan ayet kıble değişikliği ve insanlığın önder toplumunu belirleme bakımından da işarette bulunmuştur. Âyette geçen, “İşte böylece sizin insanlığa şahitler olmanız” (2 Bakara 143) beyanı ile Hz. Muhammed (asv) üzerinden onun inşa ettiği toplum insanlığın önderi konumuna gelmektedir. Bu ayet bu topluluğun kıblesini de değiştirmektedir. Müslümanlar “vasat ümmet” olmanın değer ve meziyetlerine ulaşma vasfı ile müjdelenmişlerdir. Kıblenin Kabe’ye çevrilmesi, İsrail oğullarının önderlik görevinden düştüğünü, değerleri savunma ve yaşama bakımından önderliğin Müslümanlara verildiğini gösterir. Bu önderliğin “eşitlik” kavramı ile bir ilintisi olduğu ayetten çıkmamaktadır.
Şennur Özdemir, “vasat nitelikleriyle İslâmî ahlâk, Weber’in nazarında bir tür yüceltim ve hatta ibadet olarak telakki edilen çok çalışmaya dayalı iş ahlâkının yol açtığı kapitalizmin oluşumuna engeldir” (Özdemir, 2014: 135) demekle haklı ise de bu haklılığın “Doğu’nun hâkim zihniyetinde ister alt yapısal ister üst yapısal olsun, eşitsizlik yaratmamanın baskın bir yer tutuyor olması” (Özdemir, 2014: 208) argümanına kayması zorlamadır. Çünkü “eşitsizlik” kavramının İslâm toplumlarının tabakalaşmaya ve esnaf-çiftçi, asker, ulema, yönetici gibi zümreleri çıkarmaya ilişkin olarak görünümlerini izah eden bir bağlamı yoktur. İslâm toplumları yöneten ve yönetilen ayrışmasına uğramışlar, meslekî tabakalaşma oluşturmuşlar ancak bu tabakalaşmada eşitsizlik gibi bir kavramı öncelememişlerdir. Nitekim Kur’an’daki (43 Zuhruf 32) ayetinin “Biri diğerine iş gördürebilsin diye onlardan kimini kimine derecelerle üstün kıldık” anlamı karşısında Şennur Özdemir paradigmasını delillendirememiş ve İngilizceden Türkçeye çevrilen (yani mealin meali olan) Muhammed Esed’in mealine başvurarak müşkülünü çözmeye çalışmıştır.
Oysa tercih ettiği mealde dahi “Ve onların bazısını başkalarına yardım etmeleri için diğerlerinin üstüne çıkaran biziz” şeklindeki anlam ilahi olarak insanların yaradılıştan iktisadî eşitsizliğini onaylamaktadır. Şennur Özdemir, eşitliği “İslâm’da yardımın, kişiyi kendine yeter hale getirilmesi için yapılması gereğinden, kendine yeten (müstakil) özgür insan haline getirilmesi için çaba içinde olması gerektiğine” yönelen bir “homo İslamicus” kavramına dayandırmaktadır (Özdemir, 2014: 97). Oysa Kur’an “Ne oluyor size ki zayıf ve âciz (müstezaf) erkekler, kadınlar ve çocuklar, Rabbimiz bizi ahalisi zâlim olan şu şehirden çıkar, bize katından bir sahip gönder, bize katından bir yardımcı yolla deyip dururlarken siz, Allah yolunda savaşmıyorsunuz?” (4 Nisa 75) ayetinde müstezaf erkekleri kadın-çocuklar ile eşitlemektedir. Bu ayette müstezaf olmayan erkeklere hasta/sakat/yaşlı erkekler ile kadın ve çocukları mağdur oldukları ülkeden çıkarma görevi verilmektedir. Nitekim Nisâ Sûresi 34. ayeti de “Erkekler kadınlar üzerine kavvamdır (yönetici, koruyucu, kayyum)” beyanıyla ailede reisliği erkeğe vermiş ve bir hiyerarşi oluşturmuştur.
İslâm’da eşitlik kavramı bulunmamaktadır. İslâm’da ancak denklik/küfüv/mizan/tamamlamadan bahsedilebilir.
Ahilik-melâmilik: Şennur Özdemir’in hatalı olarak ele aldığı ikinci kavram Ahilik-melâmilik kavramıdır.
Özdemir’e göre “Tasavvuf geleneğiyle etkileşim içinde varlık alanı bulan ahilikçe benimsenen temel prensip, ‘bir lokma bir hırka’dır” (Özdemir, 2014: 139). Şennur Özdemir’in yargısının aksine ahiliğin “bir lokma bir hırka” prensibi olmadığı literatürde yaygın şekilde vurgulanmış bir olgudur. Buradaki temel yanılgı sofilerin “hırka giyme”lerine ama ahilerin “şed kuşanmaları”na ilişkindir: “Tasavvuf ehli sufilerin hırka giymeleri töresine uygun olarak bunlar da şalvar giymekte özellik gösterirler” (Uçma, 2011: 42). Ahilik, fütüvvet teşkilatının Anadolu’da dönüşüme uğrayarak yeniden yapılanması ile ilgili iktisadî-askeri bir “pazar hareketi” olarak çıkmıştır. Sufilikten farkı ahi teşkilatlarının esnaf-imalat erbabı olmalarıdır. Bu nedenle tekkede oturarak “bir lokma-bir hırka” felsefesine göre bir meşrep ortaya koymamışlardır. Nitekim Şennur Özdemir başka bir yazısında Melamilerin tarikat olarak kabul edilmese de yaygın taraftar bulduğu Anadolu’da (yaygın değillerdir-LB) tasavvufun “bir lokma bir hırka” felsefesine dayanarak Batı tipi bir çileciliğe sapmasına kapılmadığına da işaret etmektedir (Özdemir, 2014: 331).
Bu iki yargı arasındaki çelişkinin Şennur Özdemir tarafından giderilmesi gerekmektedir. Ahilik kavramının fütüvvet kavramıyla ilintisine değinilmiştir. Ali Bolat, “Fütüvvet kavramının belli bir teşkilatı ifade etmeye başladığı m. XIII. Yüzyıldan itibaren bu yaklaşımın, özellikle Ahîlik kurumunu ürettiği fütüvvetnamelerde bu kavramın birtakım menkabevî rivayetlerle Hz. Ali’ye dayandırılmasına özen gösterildiği bilinmelidir” (Bolat, 2003: 262) demektedir. Ali Bolat’a göre fütüvvet, “sufî tarikatlerine karşı” İslâm Şövalyeliği” şeklinde Halife Nasır tarafından kurulmuştur (Bolat, 2003: 263). Diğer taraftan Moğol İstilası sonrası Anadolu’ya geçen Horasan Erenleri, Anadolu’da örgütlenirken sanat ve ticaretin Türk olmayan unsurun elinden almaya dönük olarak irade göstermiş göçebelikten yerleşikliğe geçtikçe Anadolu şehircilik hareketini kontrol etmiştir. Ahîler başlangıçtan itibaren Osmanlı Devleti ile ilişkilerini iyi tutmaya çalışmış, padişahların da fütüvvet ehli olması nedeniyle en üst kademede temsil edilmişleridr. Fakat sonradan medresenin kuvvetlenmesi, Şeyhülislâmlığın kurulması ile devletten kopmuş Fatih zamanından itibaren ise Şiî unsur ağırlık kazanmıştır. Ahîlerin Osmanlı-Safevî mücadelesinde Safevîlerden yana olduğu iddiası kanıtlanamamış ise de örgütlü bir esnaf hareketi olmaları şiddetle kırılmalarına sebebiyet vermiştir. Hamza Bali’nin yolu olan ikinci dönem Melamiliği Bıçakçı Ömer Dede’ye (Ömer Sikkini) ve o da Hacı Bayram Veli’ye dayanır.
Melamîliğin taç ve hırka giymemesi hakkında da menkıbe anlatılır: Hacı Bayram Veli'nin vefatından sonra, halifeleri Akşemseddin ile Dede Ömer Sikkini arasında meşrep farklılığı doğar. Sikkini zikir meclislerine, kıyafete adab-erkan’a karşıdır. Akşemseddin ile taç ve hırka konusunda tartışırlar. Cuma günü bir ateş yaktıran Sikkini “buyurun ateşe girelim, keramet tac ve hırkada ise, biz yanarız onlar kalır, değilse onlar yanar biz kalırız” der ve ateşe girer. Tac ve hırka yanar, kendisi yanmadan ateşten çıkar. Bu olay sonrasında Sikkini Melamiye-i Bayramiye'yi kurmuş olur. Bu nedenle Bayrami Melamiler’de tac ve hırka yoktur. Bayramî-Melamiler "vahdet-i vücudçu ehl-i beyt" inancı Osmanlı Devleti tarafından takip edilir ve idamlarla kırılır. İsmâil Maşukîi (Oğlan Şeyh) Hamza Bali, Sütçü Beşir Ağa idam edilmiştir. Bayramî-melamiliğin bu derece kırılmasının temel sebebinin her ne kadar teolojik düşüncelerle ilişkili olduğu söylenmekte ise de bizim kanaatimiz farklıdır: 1492 sonrası Osmanlı ülkesine gelen burjuvaların ticari saha üzerinde kontrolü ele geçirme kaygıları siyasete etkili olmuştur.
Lütfi Bergen
twitter.com/BergenLutfi
- Bolat Ali, Melametilik, İnsan Yayınları, 2003
- El-Kaysî Alâ Sâlih, Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Çeviren: Yusuf Ağkuş, C: 1, S:1, s: 195-229, 2014/2
- Uçma İsmet, Bir Sosyal Siyaset Kurumu Olarak Ahîlik, İşaret Yayınları, 2011
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder