Var olmak - yok olmak

Tanpınar, mâzi ile bugünü nasıl bağlayacağımız sorusu etrafında ortaya çıkan bir bunalımın çocuğu olarak tanımlar kendi kuşağını. Hamlet’ten daha keskin bir şekilde duyulan “olmak ya da olmamak” davâsını, bir benlik ve şuur buhranı olarak niteler. Mâzi, benlik, şuur gibi üç anahtar kavramla Tanpınar’ın üslûbuna yansıyan bunalımını şahsî olarak okumanın ötesinde toplumsal bir kimlik duygusu içinde yazdığı muhakkaktır. Bu kimlik, “biz” vurgulamasıyla ön plana çıkan, ortak bir tarihe ve bugüne işâret ederek geleceğe de bir var oluş sorgulaması ile bakan bir aidiyeti gösterir ki mezkûr buhranı, millî kültüre iliştirmek mümkündür.

Temeli kültür olarak ilan edilen Türkiye Cumhuriyeti’nin muasırlaşma gayreti ile doruğa ulaşan ve cumhuriyetten evvelde de epeyce devam etmiş olan Batı’ya temâyülü, Tanpınar’ın “olmak ya da olmamak” temelinde ele aldığı benlik ve şuur buhranının esâs çıkış noktasıdır. Bugün millî kültür etrafından baktığımızda bu buhranın, artık neredeyse hissedilmeyecek kadar kronikleştiğini söylemek mümkündür. Bununla beraber, küreselleşme kavramı çerçevesinde açık bir teslimiyet süreci yaşanmaktadır. “Osmanlı’dan önce, tarihsel köklerini büyük idealara bağlayan etnisetelerin, Bizans’ın elinde Batıya karşı varlıklarını yitirdiklerini belirten” Lütfi Bergen’in belirttiği gibi Türkiye özelinden hareket edersek bugünkü durumun da aynı olduğunu söylemek gerekmektedir.

Devlet Ana’yı, Kemal Tahir’in Osmanlı Devleti hakkındaki fikirlerinin ilk dönem içinde ele alınışının edebî düzlemi biçiminde okumak mümkündür. Ancak belirtilmesi gerekir ki yazar, romanda özellikle bir kuruluş şeması ve söyleminden kaçınmış gibi durmaktadır. Romanını bir devletin tarihsel kuruluşu ile sınırlamamış, bir potansiyelin zorunlu neticesine odaklamıştır. Bunun anlamı, Tahir’in nev’i şahsına münhasır romancılığıyla tarihî bir hikâye anlatmaktan ziyâde bir toplumsallığın kendince keşfettiği var oluş kodlarını anlaşılır kılma gayretidir. Nitekim bu maksat, romanın ismindeki “ana”lık vurgusundan itibaren kendini belli etmektedir. Daha önce romanın ismini bu maksada uygun olarak Osmanlı Çekirdeği olarak düşündüğü de bilinmektedir. Tahir, “günümüz toplumunun problemlerinin çözümü ve geleceğe hazırlanması için mâzinin iyi irdelenmesi gerektiğini vurgular. Böylece, “Anadolu halklarının kişisel ve toplumsal özelliklerini saptamak için, Osmanlı İmparatorluğu’nun yedi yüz yıl yaşamasını sağlayan gücün kaynağına bakmak gerektiğini” vurgular.”

Bu açıdan ele alındığında bize Osmanlı’nın toplumsal yapılanması ve kültürel çekirdeğine dâir bir perspektif sunabilecek olan Devlet Ana, Ertuğrul Gazi’nin yaşlılığı ile ölümünü, Osman Gazi’nin beyliğinin başlangıcını ve Orhan Gazi’nin ilk gençlik dönemine kadar olan kısmı ele alır ki, tarihî dönem takriben 1290-1300 yılları arasıdır denilebilir. Bu dönemde bir beylik halinde örgütlenmiş olan Osmanlı, Anadolu’yu istilâ etmiş olan İlhanlıların çekilmesi ve Selçukluların yıkılma süreci içinde olmasıyla sınırlarını genişletme ve devletleşme süreci içindedir. Osmanlıların XIV. asrın ikinci yarısında Balkanlar’da Bizans mirası üzerinde bir imparatorluk haline gelebilmelerini “gâzâ geleneği ve Türkmenlerin kitlesel göçü”ne bağlayan Halil İnalcık, 1284’te Moğolların kuklası durumundaki Sultan Mesûd’u Selçuklu tahtına oturtmalarının beyliklerin doğumuna imkân verdiğini yazar: Türkmenlerin gözlerini Bizans topraklarına dikmesiyle Batı-Anadolu’nun fethi başlar ve diğer beyliklerle beraber Osmanlı da bu bölgede hayat bulur. Roman bu tarihsel arkaplanda kuruludur ve Tahir, “eserde, özellikle Türk kültür ve medeniyeti ile Batı’yı karşılaştırır. Feodalitenin ve din sömürücülerinin Batı’yı karanlığa hapsettiğini belirtirken, Türklerdeki aile birliği, devlet-millet arasındaki uyum, milli ve manevi değerlere bağlılık ve adâlet devlet kurma yeteneği ön plana çıkarır.”

Kemal Tahir’in Devlet Ana ile kurgusal bir tarzda ele alarak anlatmak istediği, salt iktisâdî bir temelden okunan tarih ile ideolojik çıkarımlara dayanan bir sosyoloji üzerine binâ edilmiş görülüyor. Özellikle Osmanlılık/Bizans adlı notlarında da yaptığı değerlendirmelerde bu çabanın zihnî arka planı da net bir şekilde görülmektedir. Ne var ki geleneksel dünyanın modern dünya değerlerinden ayrıldığı husûsunu göz ardı eden bu materyalist bakış açısı, Osmanlı’nın kuruluş aşamasını ele alırken bazı hatalara sebep olmuş, Marx’ın sanayi toplumunun doğuşundan hareketle yorumlarken kullandığı metodlar ve dayandığı kavramsallaştırma, yazarın romanda güzel bir zenginlikle aktarılan kültürel var oluşu biçimlendiren dînî ve mânevî saikleri görmesini engellemiştir.

Sonuç olarak, Kemal Tahir, âlemle beraber ortaya çıkmış ahenk ve düzenin bir tecessümü olarak vücud bulan devlet olgusunu, tam aksi yönde, bir çatışmanın varlık sâhâsı olarak okur. Böylece Gelenekle ilişkilendirmesi icâp ederken Doğu devletini, üretim tarzı ve mülkiyet ilişkileri gibi maddî bir çerçeve içinde ele alır. Bu sebeple Osmanlı’nın kuruluşunu da, toplumun üretim tarzının, var olmak-yok olmak ikilemi içinde bir karşılığı olarak gören Kemal Tahir; “olmak ya da olmamak” sorununu kültürel benlik ile karşılayan Tanpınar’ın kullandığı bir ifade olan “İmparatorluğun İç Nizâmı”na eğilememiş, satıhta kalmıştır denilebilir.

Alper Gürkan
twitter.com/gurkanalper