Bir kıblemin olduğunu annemden öğrendim ben

1978 doğumlu İdris Ekinci'nin ilk şiir kitabı Uyku Kuşu. 64 sayfa. 17 şiir var içinde.

Diri bir şiir yazıyor İdris Ekinci. Canlı, konuşkan, içten dizelerle kuruyor şiirlerini. Sivas'tan, şairinin biyografisinden büyük kentlere ve başka dünyalara açılan, sonra tekrar kendine, kendine özgü coğrafyasına ve duyarlılık evrenine dönen bir şiir bu. Hem sözcük dağarı açısından böyle hem de temaları, içeriği açısından. “Bir kıblemin olduğunu annemden öğrendim ben” dizesiyle bizi kendi oluşuna, dünyasına çeken şair, aynı zamanda “Tüh be boyfriendi olacaktım o kızın nasibim diyecektim / Kapmışlar maça götürmüşler teğel nedir bilmezken” dizeleriyle de güncel fakat farklı kültür ve algı düzlemlerini şiire dâhil etmektedir.

Konuşarak yazması ve içtenliği daima gözetmesi, onu eskitilmiş bir lirizme hapsetmiyor. Son çözümlemede lirik bir şiir evrenine sahip Ekinci. Duygu açıklamaları ağırlıklı bir yer tutuyor kitapta. Güncelliği de algı biçimleri de şairine bitişip yapışan, onun kendi tarihine eklemlenen bir boyuta sahip. Bu yönden bakıldığında kitaptaki bütün şiirler bir “ben şiiri”. Zaten açıkça ya “ben” ya da “biz” diyor ya da birinci tekil ve birinci çoğul kişiyle çekimlenmiş fiillere yer veriyor şair. İyi kotarıldığında şiiri canlandıran, şiirin zindeliğini, etkileyiciliğini artıran bir tutum bu.

90 sonrası şiiri iyi takip ettiğini, şiir alanında bu dönemdeki yükseltilere dikkatle baktığını anlıyoruz Ekinci'nin. Yürüdüğü yolu, etkilendiği yönelişleri saklayıp gizleme gibi bir komplekse de sahip değil. Fakat İsmet Özel şiirinin onda ayrı bir yerinin olduğu muhakkak. Kitabın başındaki ithafta ayrı bir vurgu var İsmet Özel için. Şiirlerden birinin başlığı, Özel'in bir kitabının adını taşıyor: “Neyi Kaybettiğini Hatırla”.

Çocukluk, aile, nostalji, taşra dostlukları, munis aşklar, kötülük ve zulüm eleştirisi, modernizm ve yabancılaşmayla kavga, hüzün; şiirinin sokulduğu temaların başlıcaları Ekinci'nin. Fakat tekil bir konu ya da buluş üzerine yığmıyor şiirini. Hayat kadar, kendi yaşadıkları, anıları, gözlemleri kadar kitaplardan öğrendikleri de var. Dikkat çekici söz oyunlarına da, ironiye de, anıştırmalara da yer veriliyor şiirlerde. Biçim ve dize önemsenmekle birlikte, şiirde konuşan özne duygu ve düşünce sekmeleriyle hareketlendiriyor anlatımı. Ancak muhatabın sürekli değiştiği, anlatılandan çok sözün büyüsünün etkisinde kalındığı zamanlarda, şiirde bütünlük, iç örgü gevşeyebiliyor. Bazen, aynı şiirin çoğaltılmış biçimlerini okuyormuş gibi bir izlenime kapılıyor okuyucu. Bir kalıp bulunca onu fazlasıyla özgür / dağınık bir konuşmayla doldurma eğilimi, enerjik söyleyişe rağmen şiirin meselesini muğlaklaştırıp akılda kalmasını zorlaştırıyor. Yeni şiirlerinde bu sıkıntıyı aşmasını, içerik üzerinde biraz daha sabırlı ve bütünlüklü düşünmesini bekliyoruz Ekinci'den. Bir de samimiyeti gözetmekle birlikte sürekli bıçkın bir eda ile konuşmanın ötesine geçmeyi, şiirini bu eksende zenginleştirmeyi de denemeli İdris Ekinci.

Okuyan, şiiri üzerine kendisi de düşünen, yürüdüğü / geçtiği yoldaki konuklukların farkında olan, yeniliğe açık bir şair var karşımızda zira: “bu sayfaları göğe fırlattım mürekkebi döküldü ters koltuklara/ bunları, aklımın getirdiklerini daha getirecekleri var/ bir adım öncesi Hamlet bir adım sonrası Derrida”. (s. 23)

Hayata, bizim insanımıza ve evrenimize değen, o dünyada serpilip soluklanan şiirler içeriyor Uyku Kuşu. Kitaba verilen adı genel içeriğe uygun bulmasam da bence oldukça etkili, başarılı bir ilk kitap. İdris Ekinci'nin, neyi başardığını ve neyi kazandığını hatırladıkça daha sıkı şiirler yazacağına inancım tam.

Ali Emre

Tarihin her yerinde ve her anında Türkler

İlber Ortaylı'yı seversiniz sevmezsiniz ayrı fakat yazdığı eserler kadar yaptığı yorumlarla da ülkemizin kıymetli tarihçilerinden biri. Maalesef milli bir tarih okutulmayan okullarımızda da, televizyonlarda da Türk adının gerçeklerinden söz eden, bu gerçeklerin gözle görülür biçimde yok edilmesine doğal olarak karşı koyan ve taraf olmadığı için hiçbir yere konamayan adamlar sevilmez. Bilhassa ilki, birçokları için doğrudan sevmeme sebebidir. Allah kalplerindeki putları devirsin. Âmin.

1930'larda tarih müderrisi ve aynı zamanda yüzbaşı olan Ahmet Refik Altınay'a "Tarihi sevdiren adam" denirmiş, İlber Ortaylı'ya da çağımızın "tarihi sevdiren hocası" demek mümkün. Dedikoducu, popüler ve slogancı tarihe her şartta bir refleks olmuştur Ortaylı. Fakirin üzerinde de hakkı vardır zira kronolojik bir külliyattan ziyade, eserlerinde hep farklı alanları keşfetmeye ve bilhassa çapraz okuma yapmaya götürmüştür beni. An gelir VII. Henry'nin elini sıkmış gibi endamını tüm detaylarıyla görürsünüz, an gelir Mısır'daki bir kahvehanenin duvarlarını yorumlar. İstanbul fethedilirken batıdaki ve orta doğudaki vaziyeti detaylıca çapraz sorguya tutar ki olması gereken de budur. Cennet Kültür Merkezi'ndeki bir söyleşisinde "Sözde İslam ülkesi olan bir ülkede, barların kapısına kocaman Mekke yazılıyor, bunu kınayan ve umursayan kimse yok." demiş ve kimsenin dikkatini çekmemiş bir konuyu dile getirmişti. Yine bu söyleşide "İkinci harpte Yahudilerin toplandığı konsantrasyon kamplarında Nazi subayının birisi, Tevrat rulolarını var ya kutsal şeyler, deridir onlar. Onlardan kendine yelek diktirmiş ayı, iyi mi?" diyerek de kolay kolay bir yerde okunamayacak notları geçmiştir kulaklara. Çünkü Türkler asla dini itikatla, dini inançla alay etmez hocaya göre.

Klasik batı müziğini sever, gazete tarihçiliğinden haklı olarak hazzetmez, yabancı dil bilgisine önem verir. Laf üretilmesine karşıdır, eser görmek ister. Hala Osmanlı tarihçiliğinin 14. yüzyıldan başlamasına içerler zira sağlam belgelerin çoğu Vatikan arşivindedir. Tarihi değil tarihçiliği böler, ayırır, anlamlandırır. Deniz tarihi, idari tarih, savaş tarihi, askeri tarih, iktisat tarihi, hukuk tarihi uzmanlarının eksikliğinin tedavi edilmesi gereken bir hastalık boyutuna ulaştığından sıklıkla bahseder. İlahiyat fakültesi hocalarının Türkçelerinden, milletvekillerinin konuşma üslubuna ve hatta okunan ezandaki üsluba kadar el attığı çok konu vardır, haklıdır. Topkapı Sarayı'nda yaptığı müdürlüğünde yaşına ve şeker hastalığına rağmen kendinden vererek çok ciddi düzenlemeler yapmıştır. O zaman alkışlanmıştır, saraydan çıkıp orada yaşadığı zorlukları anlatınca da yuhalanmıştır. Hala Galatasaray Üniversitesi'nde Hukuk Fakültesinde Türk Hukuk Tarihi dersleri vermektedir. Edebiyattan doğal olarak çok iyi anlar, öyle ki "Türklerin Tarihi"ni okurken Figânî'ye mâl edilen "Dü İbrāhīm āmed be-deyr-i cihān / yekî büt-şiken şod yekî büt-nişān" beytinin Firdevsî'ye ait olduğunu veya İdrîsî'nin yazdıkları üzerinden giden Avrupalı tarihçilerin "Rus" isimlendirmesini evvela Müslümanların ve Türklerin yapmış olduğunu öğrenince şaşırabilirsiniz. Yani İlber Ortaylı size "dıgıdık dıgıdık" oradan buraya geldik, şunu yaptık bunu ettik diye tarih anlatmaz. Üslubu başta karışık gibi görünse de alıştıkça keyif verir, lezzetlidir zira kronolojik bir ilerlemeden çok kapsamlı, çapraz, sorgulayıcı bir anlatımı vardır. Maalesef youtube üzerinden tarih videoları izleyerek yahut köşe yazarlarından, siyasetçilerden okuduklarıyla, duyduklarıyla tarih öğrendiğini, bildiğini zanneden bir karakterden Ortaylı'yı anlamasını bekleyemeyiz. "Amma da övdün be" diyenlere de naçizane şu iki hatıramı anlatıp kitaba geçeyim: Merhum kıymetli tarihçimiz Yılmaz Öztuna'ya Türkiye gazetesindeki bir yazısı için "Sizdeki bu Enver Paşa düşmanlığı ne ola ki? Hâlâ anlamak istemediğiniz şeyler var!" deme cür'etini de göstermiştim, "Şiirle düşünülmez, tarih şiirle yorumlanamaz" diyen İlber Ortaylı'ya da "ancak" bir fanzin üzerinden "Hoca orada dur! Bu vatan şiirle kurulmuştur!" deme hiddetini gösteren de bendim. Kimsenin olmayacağı gibi, hiçbir tarihçinin her yorumuna "Eyvallah" deme hakkımız yok. İster öğrenci olarak, ister tarihçi olarak, ister şair olarak, isterse de öylesine bir meraklı okuyucu olarak. Lakin bazı doğrular insana ağır gelir, okuduktan yahut işittikten sonra yüzündeki ifadeden ağırlığını anlayabilirsiniz.

İlber Ortaylı'nın önsözünden anlaşıldığı kadarıyla kitap TRT kökenli Engin Atatimur'la birlikte editöryal bir çalışmadan sonra ortaya çıkmış. Yani uzun bir sohbet, kitap hâline gelmiş. Metni gözden geçirip yayımlanır duruma getiren ise Timaş Tarih editörü sevgili Adem Koçal olmuş. Ortaya 300 sayfalık, yoğun olmasa da kronolojik bir hassasiyeti olan, soru cevap şeklinde ilerleyen son derece akıcı bir tarih kitabı çıkmış. Türklerin ortadoğu sahnesine çıkışı, Türklerin devlet anlayışı ve İslam'la tanışmaları, dünya tarihinde Türklerin yeri, Türk yazısı, alfabesi ve dili, Sasaniler, Karahanlılar, Gazneliler, Selçuklular ve Malazgirt Savaşı, Selçuklularda devlet yönetimi, toplumsal yaşam ve dil, şehir hayatı, Anadolu Selçukluları ve Bizans, II. Kılıçarslan dönemi ve Osmanlı beyliği, Osmanlı'nın kuruluş zamanında Orta Asya ve Anadolu, Osmanlı'nın doğuşu kitabın bölümlerini oluşturuyor.

İlber Ortaylı soruları cevaplandırırken, okuyucunun daha derine ulaşması için çeşitli kitaplar da işaret ediyor. Çalışmaların dallanıp budaklanması hususunda isimler zikrediyor. Mehmet Fuad Köprülü, Ömer Lütfi Barkan, Halil İnalcık, Mehmet Genç, Mübahat Kütükoğlu, Mustafa Akdağ, Claude Cahen, Speros Vryonis, Michel Balivet bu isimlerden bazıları.

Türkiyeli ile Türk arasındaki farkı sık sık vurgulayan ve Türkiyeli diye bir kavramın olamayacağını söyleyen İlber Ortaylı, bir röportajında şöyle diyor: "Türk Türk’tür, Türkiyeli diye de bir şey yoktur. Bu kadar açık. Beğenmeyen Türklüğü, başka kimliği varsa söyler! Böyle Türkiyeli – Mürkiyeli diye bir şey olmaz, bunlar özenti. Türk vardır, Türk’tür. Beğenmeyen Türk olmayı, başka bir kimliği varsa söyler. Ama tabii gülünç olmasın, mesela Gürcü’yse Gürcüce bilsin, çok rica edeceğim..."

Kitaptan bazı kritik cümleleri peş peşe sıralarsak:

- Türkler olmadan bir dünya tarihi yazmak mümkün değildir.
- "Türkiyeli" ismi tercüme edilemez, içeriği bakımından bu kelimeyi teklif edenlerin amacını da zaten karşılamaz.
- Oğuz boyları, 10. asırda İslamiyet'i kabul etmiş ve Ortadoğu tarihinde bir güç olmalarıyla İslam tarihinin de seyrini değiştirmişlerdir.
- Bizim hayalî Türk kahramanlara ihtiyacımız yok; her devirde, coğrafyanın her yerinde varız zaten.
- Türk kimliğini anlamanız için sadece etrafındaki bölgeyi değil, tüm dünyayı bilmeniz gerekir.
- Eski Türk tarihini izleyebileceğimiz bir sentez eser bulunmadığı gibi, bir müracaat kitabının noksanlığı da ortadadır.
- Türkçenin eski metinlerinin okunması ve bilinmesi dar bir zümreye mahsus kalmamalıdır.
- Türkiye'de nesillerin tarih şuurunu ve edebiyat ustalığını kazandıracak tipte bir dil eğitiminden uzak kalındığı açıktır.
- İran bizim için sadece komşu kültür değildir; medeniyetimizde, edebiyatımızda ve dilimizde yeri çok büyüktür.
- Sahip olduğu mirası tutamayan, bir toplumun medeni kimliğini, medeni kişiliğini, medeni zenginliğini ispat edip ortaya koyması fevkalade zordur.
- Küçük Asya'da tarikatların rolü, İslam tarihinin hiçbir çağında görülmediği kadar etkin ve örgütlü.
- Anadolu homojen ve yeknesak bir Helen ülkesi değildi. Öyle olsaydı biz de Yunanca konuşan Müslümanlar hâline gelebilirdik.
- Türkler bilinçli olarak yer adı değiştirmezler, bu isimler zaman içinde telaffuzlara göre değişir.
- Kitabe okumak, eski Türkler arasında bir spordur; şimdi de olabilir fakat anlaşılan o ki yeni Türklerin başka merakları var.
- Ahiler bütün beyliklerin ortasında, beylik değil, adeta bir cumhuriyet gibiydi.
- Üsküdar 1300'lerin ikinci yarısında, hiç değilse Ankara Savaşı'ndan evvel ve II. Murad devrinde artık Türklerin oturduğu bir yerdi.
- Anadolu'nun idari yapısını ve coğrafyasını öğrenebilmek için yapılacak tek şey var; Roma dönemindeki idari yapılanmayı öğrenmek.
- Osmanlı'da sadece asker değil, saraydaki Enderunlu da çamaşırını yıkamayı bilmek zorunda... Şehirdeki halk için de temizlik önemli; neredeyse hamamsız mahalle yok.

Kitap, tarih meraklılarına ilginç bir seyir rehberi olabilir. Nereden okumaya başlanılacağı konusunda ufuk açabilir. En önemlisi de gündemi, daha dikkatli bir yerden yorumlamak gerektiğini gösterebilir. İlber Ortaylı’nın son dönemde artan popülaritesi ciddi bir tarihçi için çok hoş görünmüyor. Ondan yeni eserler beklemek ve bu hususta onu teşvik etmek ise hem tarihçilerin hem de tarih okuyucularının görevi olmalı.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Bazı hatalar çok sevilir

"Müzik olmadan hayat bir hata olurdu."
- Friedrich Nietzsche

"Garibin derdinin dermanı yoktur
Hata benim günah benim suç benim."
- Neşet Ertaş

2008 yılında Şule Yayınları'ndan çıkan "Kunduz Dersleri" kitabını okuduktan sonra Atakan Yavuz ismini hafızama almıştım. Bu da benim tutkum. Etrafta şöhret peşinde koşmayan ve koşmamış, kendi hâlinde ve kendi seyrinde ilerleyen isimleri hep dikkatle takip ederim. "Benimse ellerim darmadağan tuğlalar taşımaktan" diye yazan bir şairi izlemek tadımı kaçırır benim. Tadımı kaçıran şeyleri severim. Gerçekçi, söyleyeceğini gösterişsiz ama merak ettiren bir şekilde söyleyen yazarları yahut şairleri bağrıma basarım. 12 Nisan 2013'te yaptığı bir paylaşımdan, Van Gogh'un gece resim yaparken hasır şapkasını mumlarla donattığı öğrenmiştim. "Sanatçı haleyi başına kendisi takmış; yanmaya razı" dedikten sonra da Atakan Yavuz'dan bir deneme kitabı beklemiştim. Kokuyu almak İzdiham Yayınları'na yakıştı, Hata Günlüğü şubat 2015'te okuyucuyla buluştu. Buluşabildi mi? Okuyucu "okuma"nın neresinde? Neyse.

Şule Gürbüz benim için büyük yazardır, sosyal medyaya bulaşmamış olması onu ikiye katlamıştır. Bekir Sıdkı Sezgin benim için büyük mûsıkîşinastır, etrafta görünmemesi onu beşe katlamıştır. Metin Eloğlu benim için büyük şairdir, hâlâ kitabının onlarca baskıya varmaması onu ona katlamıştır. Selim Sesler benim için büyük klarnetçidir, ölümü bir fa diyez kadar duyulmadığı için onu yüze katlamıştır. Benim için kendini ispatlamış sanatçılar, etraftan uzak durduklarınca büyürler. Bir okuyucu olarak görüşüm, düşünüşüm budur. Belli bir yaşa, tanınmışlığa ve hatta tesire ulaşmış şairlerin, yazarların hem sosyal medyayla hem konferanslarla sıkı fıkı olmaları beni daraltır, onlardan uzaklaşırım. Onlar da kendilerinden uzaklaşanları çok sonra fark ederler. Kitaba girerken niye bu kadar uzattığımı bilmiyorum, belki Atakan Yavuz'un da popüler olmasından endişe ettiğim içindir.

"Hata Günlüğü" hepi topu 93 sayfalık bir kitap. Şairin denemelerinden oluşuyor. Her deneme küçük başlıklara ayrılmış kimi zaman. Aramızdaki yaş farkı, gördüklerimiz arasında bir fark oluşturmamış Atakan Yavuz'la. Nişantaşı Nuri Akın Anadolu Lisesi öğrencileriyle yaptığım söyleşide, onlara söylediğim şeyleri okuduğum çok yer oldu bu denemelerde.

"Sende bir tuhaflık bulacaklar. Sözlerinde değişik bir tını, bakışlarında uzak iklimlerin izi. "Dilinde tuzu engin denizlerin." Bir yabanlık bulacaklar sende. Artistlik yapıyorsun diyecekler. Artistlik yapma! Konuşmaya başlayacaksın. Edebiyat yapma diyecekler. Hikâye anlatma. İzahata geçince masal okuma diyecekler..."

Deniz, dağ, müzik, resim, şiir, yazı. Doğanın ve insanın meşgul olduğu tüm sanat dalları mevcut bu denemelerde. İçinde hep bizden bir üslup, bizden bir bakış açısı. İlginç olan tarafı, Atakan Yavuz'un keşfettiği meselelerin okuyucuda onunla aynı otobüste yolculuk yapıyor izlenimini uyandırması. Farklı olan tadı, yukarıdan değil, doğrudan konuşması.

"Ne zaman bir yerde fazlaca oturacak olsam ya da rehavetin o şefkatli kollarına kendimi bırakacak olsam sanki görünmez bir adam şu dizeyi fısıldar kulağıma: Atımı bir yerde durmamanın güzelliğine bağladım."

İçinde anılar ve dizeler barındıran paragraflar okuyucuyu etkiler. Her daim etkilemiştir. Atakan Yavuz bunu yaparken göze sokmuyor. Sakince, usulca yapıyor. "Bu dize benimdir, Twitter'da paylaşılmasın" der gibi. Nurettin Topçu, Kemal Özer, Yahya Kemal, İsmet Özel, Henri Michaux, Van Gogh, Andy Warhol, Hölderlin, Leonard Cohen, Andre Gide ve niceleri sızmış Atakan Yavuz'un denemelerine. Bazen kendi kendine konuşur gibi yazar birilerine:

"Balon balığının en lezzetli kısmının zehre en yakın kısmı olduğunu söylemişsiniz kitabınızda. Hayat da öyle değil mi? Ya kitaplar. İyi metinler de zehrini yanı başında taşımıyor mu? Zehri lezzetten ayıracak iradenin sağlam mı yoksa melankolik bir duruş mu istediğini bilmiyoruz ama şundan eminiz Bay Yazar: Zehre talip olmayan lezzete de talip olamaz."

En güzel denemeleri şairlere yakışıyor. Türkiye Yazarlar Birliği'nin 2014 yılı Yazar, Fikir Adamı ve Sanatçıları Ödülleri'nde şair Hüseyin Akın deneme ödülüne layık görüldü. Kendisinin birçok kitabı hakkında burada yazılarımız mevcut. 2015 yılında da Atakan Yavuz ödül alır mı, ödül almayı çok önemser mi bilemem. Lakin bu kitabıyla çok gönül alacaktır. Mühim olan da bu.

Yağız Gönüler
twitter.com/YagizGonuler

Ergin Günçe'nin gömleği

Merak etme seni kelimelerin, kavramların içinde kaybetmeyeceğim. Modern Türk şiiri diye başlayan bir yazı olmayacak -olmadı da- bu sevgili okuyucu. Şairin günümüz şiirine etkileri, şairin etkilendiği şairler ve İkinci yeni şiirinin Ergin Günçe şiirine etkileri vb. sıkıcı bölümler de olmayacak. Ama yazıyı bitirdiğimizde bir Türkiye haritası açılacak göğsümüzde. Balkonlardan sokağa çay kaşığı sesleri düşecek. Karadeniz’e yağmur yağacak. Siyah önlüklü ilkokul çocukları fotoğrafları akın edecek hafızamıza. 1970’lerde bir sokağa kar yağacak. Parkalı gençler esmer kızlara aşık olacak. Eski bir Ford minibüs köy yolunda toz kaldıracak. Annem dedemden aldığı mektubu okuyacak sobanın başında. Babam kuzineye odun atacak. Sadece siyah beyaz görüntüler aktaran bir kamera koyacağız Ankara sokaklarını dolaşan kırmızı Cadillac’a…

Turgut Uyar’ın Dıranas için söylediği “Ahmet Muhip bir rastlantıdır şiirimizde. Mutlu bir rastlantı. (…) Çıkışı, Türk şiirinde hiçbir şeyle açıklanamaz.” hükmünü pekâlâ Ergin Günçe için de söyleyebiliriz. Bazı şairler vardır ki onların ismini başka şairlerle birlikte anmayız. Ziya Osman Saba, Cahit Zarifoğlu, İlhami Çiçek, Metin Eloğlu ve Ergin Günçe bu soydan şairlerdendir benim için. Hem yalnız, hem çok tanıdık, hem birden bulunuveren bir coşku gibi sahipsiz ve güzel, hem de kendilerini biricik kılan özelliklerle doludurlar. Zaman onları daima genç tutmuştur. Saydığım bu isimlerin şiiri -ikinci yeni pek çok şairi köşeye kıstırırken bile eskirken- eskimemiştir. Başka ortak özellikleri ise hayatlarını tamamladıktan çok sonra keşfedilmiş olmalıdırlar. Onların şiirinin zaman dışı var oluşunun bir kanıtı da budur. Sabahattin Ali’nin “Hep genç kalacağım” cümlesi Ergin Günçe şiiri için de rahatlıkla söylenebilir bu sebeple.

Genç ve belki çocuk. Ama ölümü aklından çıkarmayan, tarihi hafızası, coğrafyayı şiir yazdığı kâğıt haline getirmiş, cüreti sevimli bir çocuğun da şiiridir Ergin Günçe. Kırgın ama söyleyecekleri olan bir çocuk. Sınıfta öğretmenine itiraz eden, sokakları ve hayvanları seven, gözleri büyüklerin sözlerine dikkatle çevrili, unutmayan ve hatırlatan bir çocuk. 1948 yazına güzelleme gibi muhteşem bir şiir başka türlü nasıl yazılabilir ki zaten? Adsız ve Gencölmek şiirleriyle sık sık anılsa da aslında en çok 1948 yazına güzelleme şiirinde buluruz onun şiirini. Bu şiir bütün Ergin Günçe şiirin hülasası ve zeminidir de.

“Ablamlar Edirne’den döndüler” ne zaman okusam içimi sızlatan bir dizedir 1948 yazına güzelleme şiirinin bu dizesi. Çok sade, çok güzel, çok gerçek… Bilen bilir, zaten o şiir öyküye yakın bir anlatımla çocukluk hatıralarının yıllar sonra hatırlanışının şiiridir. Şiirden bize bir çocuk kalır, hatıraları ısıtan güneş ve şairin güzel bir fotoğrafı kalır.

“Ergin Günçe’nin siyaseti” de şiirini ağırlaştırmaz. Lirizm elbette yer bulacaktır onun şiirinde ve bu yazıda. Siyasi olan şiire, şiir siyasi olan yakışmıştır onda. Her şiiri birden parlayan sürprizlerle de doludur. Şair şiirinin gidişatına bambaşka müdahalelerde bulunur. Bu hem şairin çocuksu bilincinin ve tabi ki şair bilincinin, hem de dil düzeyindeki girişiminin bir sonucudur. Beklenmedik bir kelime yerleşiverir şiire. Bugünün şiirinde kimsenin pek de aklına gelmeyen kelimelerdir bunlar. Mesela sadece İbrahim Kehribar şiirinden şu kelimeleri söyleyebilirim: güveyilik, kınnap, hızar, bürümcük, bakraç, dişengi, yamçı…Bu onun dil konusundaki hünerinin bir şiir özelinde bile nasıl tezahür ettiğinin ispatıdır.

Bütün şiirlerinin yer aldığı Türkiye Kadar Bir Çiçek (YKY, 2014), ilk kitabı Gencölmek (1964), ölümünden sonra yayımlanan Türkiye Kadar Bir Çiçek (1988) ve sadece bu yeni baskıda yer alan Günlerden Eylül, Aylardan Ergin Günçe adlı üç bölümden oluşur. Gencölmek serseri bir ıslığın güzel sesleridir. İkincisi Türkiye’nin içine sığdığı bir sokaktır. Son bölüm ise şairin tanrısına ve ölümüne bakışlarıdır. Zaten ölüm ve tanrı hep gizli öznedir onun şiirinde.

Şimdi bunların ve şu güneşli ikindinin dışında, belki yukarıdaki tüm cümlelerin örttüğü o güzel şiirin bendeki yankısıyla konuşuyorum ve:

Ergin Günçe deyince aklıma ilkokul öğretmenim geliyor. Onun baklava dilimli yeşil v yaka süveteri geliyor. Doğan marka, kırmızı, gıcır gıcır jantları ile çocuk gözlerimizin hayranlığıyla önümüzden geçip giden arabası geliyor 80’ lerin… Özal'ı televizyonda görünce bir yandan sobanın ısıttığı kasaba evinde elmasını soyarken bir yandan Özal’a alayla gülümseyen namuslu bir solcu adam geliyor.

Ergin Günçe deyince aklıma Ankara sokaklarında parkalarıyla eylem yapan gençlerin siyasetini lirizme katıp şiirleştiren muhabbeti tatlı bir abi geliyor. Serin yaz ikindisinde bozkırın bir köyünde çay demleyen kadınlar geliyor, anneler geliyor.

Ergin Günçe deyince aklıma cuma namazına yetişme telaşına rağmen sana anlattıkları yüzünden namazı kaçırdığın ve namazı kaçırışınla tatlı tatlı dalga geçen bir şair geliyor.

Ergin Günçe deyince aklıma bir ucundan tuttuğu Türkiye'nin yaralarını şefkatle temizlemeye çalışan binlerce kişinin buluştuğu büyük bir kitap geliyor.

Gömleği hala bembeyaz.

"Arkadaşım, kardeşim, yavrum Ergin!" - Cemal Süreya

Arkadaşım, kardeşim, yavrum Ergin.

Ey okur! Bu yazıdan sonra gidip Ergin Günçe’nin kitabını almaya niyet ettiysen yazım kendini bahtiyar hissedecektir.

Süleyman Unutmaz
twitter.com/SUnutmaz
* Bu yazı daha önce İzdiham dergisinin 17. sayısında yayımlanmıştır.

Türkçenin sandığından çıkan kelimeler

Süleyman Çobanoğlu’nun “Şiirler Çağla” dan 14 sene sonra ikinci şiir kitabı “Hudayinabit” geçtiğimiz Ekim sonunda okurla buluştu. İki kitap arasında geçen bunca sene bile şairin şiirine gösterdiği ihtimamın bir delili olsa gerek. Belki de üçüncü kitabı 20 sene sonra karşısına alacak bizi.

İlk kitapla “Hudayinabit” arasındaki fark, elbette şairin bileceği bir husus. Ama bize yansıyan, bu kitabın “Şiirler Çağla” daki gerginlikten uzak oluşu. “Sabaha Eren” şiirini, -geçiş dönemi şiirini andırıyor bu şiir ve oldukça güzel- saymazsak tabi. Kastettiğim gerginlik şiirin sıkıştırdığı yüreğin ya da dilin önceki şiirlerde ateş gibi parlamasıydı. “Hudayinabit” bu anlamda hayatla hesabını görmüş, gönlünü ferah tutmuş bir şiir erinin sanki çadırında onu dinlemeye gelenlerle söyleşmesine benziyor. “Hudayinabit”te yer alan şiirlerde maksat hasıl olmuştur. Şair, kitabını hayal ederken sanki Türkiye’yi de -belki Anadoluyu demeliydim- hayal etmiş ve öyle yazmış kitabını.

Sesin şiiri, sözün şiiri aslında Çobanoğlu’nun şiiri. Gelenek veya halk şiiri gibi yakıştırmalara bulaşmadan onun şiirine yaklaşırsak şunu söyleyebiliriz: Şiir ezberlenebilirdi değil mi eskiden? Akılda, gönülde kalırdı. Bu, şiirin güzelliğiyle ilgili mutlak bir kanaat değil şüphesiz. Ama Çobanoğlu bile isteye tam da bunu yapıyor. Şairin kişiliğiyle de örtüşüyor zaten bu tutum. En güzeli de bu zaten: Şairine benzeyen sahih şiirler bunlar. Aslında evvela ve daima bu söylenmeli Çobanoğlu şiiriyle alakalı olarak.

Ve Türkçenin sandığından çıkardığı kelimeleri kuyumcu titizliği ile şiirine yerleştirmesi onu pek çok şiirden ve şairden ayırıyor. Hece ile şiir yazmanın kolaycılığına yakalanmamak gerektiğinin farkında şair.

“Hudayinabit”in ve Çobanoğlu şiirin hulasası da bize göre Eski Arkadaşım Adem şiiri. Belki de -bu tabir ne kadar doğru bilemem ama- Çobanoğlu’nun en güzel şiiridir Eski Arkadaşım Adem. Bu şiir, nasıl yürekten gelen bir sızıdan yazıldıysa, öyle okunuyor. Ayrıca, “Angut”, “Bir gün”, “Çarşı Marşı”, “Tekfurun Kızı”, “Sosyal” ve “Seni Aşkından Bile” okundukça okunası sağlam şiirler.

Ve “yalar yarasını içte bir geyik” diyen bir şairin kitabı var elimizde. Bütün şiirsel ağırlıklarından arındırıp Türkçeyi, en sade haliyle işleyip, herkesin diline sığacak şekilde söylediği, meramını güzelce anlattığı, kitabın en güzel şiirlerinden biri “Gelse de Trenden” adlı şiir. Allah herkese böyle bir şiir yazmayı nasip etsin.

Süleyman Unutmaz
twitter.com/SUnutmaz
* Bu yazı daha önce Dergâh dergisinin 242. sayısında yayımlanmıştır.

Hukukun kaynağı nedir?

Hukukun ana ilkelerinin kaynağı “aksiyoloji-değer” fikrine dayanmakta, ilkelerin normlara dönüşmesi ise tarihi ve sosyal etkenlerden beslenmektedir. Pozitivizmde normlar genel uzlaşma ile belirlenmektedir. John Austin’in pozitivist hukuk teorisindeki tanım şudur: kendisine alışılagelmiş bir biçimde itaat edilen ancak kendisi başka hiçbir güce itaat etmeyen egemen gücün emirleri “hukuk”tur. Bu durumda egemen gücün belirlediği normların kaynağı nedir? Egemen gücün normlarına onun egemenlik gücünün şiddeti gereği mi boyun eğmeliyiz? Yoksa egemen gücün de bağlı olduğu bir üst ilke var ve O (egemen) bu ilkeleri ve ilkeye bağlılığını toplumun hakkaniyet olarak gördüğü şekilde tatbik ettiği için mi meşruiyet doğmaktadır?

Hart’a göre, egemen gücün zorlayıcı kurallarının hukuku oluşturduğu düşüncesi hukuk sistemini açıklamakta yetersizdir. Hart’a göre öncelikle, hukuk kuralları yönetilenlerle beraber, kuralları koyanlara da uygulanır. İkinci olarak, Austin’in hukuku salt buyruklara dayandıran kuramı, yargıya veya yasamaya takdir yetkisi veren veya yasal ilişkiler yaratan hukuk kurallarını kapsayamayacak kadar dardır. Üçüncü olarak, bu teori, diğer kurallardan çıkış kaynakları bakımından ayrılan bazı hukuk kurallarını açıklayamamaktadır çünkü söz konusu kurallar açıkça belirlenmiş yasal süreçlerle veya buna benzer herhangi bir yolla ortaya çıkmamaktadır. Son olarak, Hart’a göre yerleşmiş bir alışkanlıkla itaat edilen ancak her türlü yasal sınırlamadan bağışık olan bir egemen güç tarifi de yetersizdir. Zira modern bir hukuk sisteminin daimi yasama otoritesini açıklayamamaktadır ve egemen güç yalnızca modern devletteki yasama organı olarak da anlaşılamaz. Hart’a göre hukuk kuralı ile silahlı soyguncunun buyrukları birbirinden ayrılmalıdır. Soyguncuların verdiği emir emrin yöneldiği kişi için bir tehdit içerdiğinden kişi “egemen” olarak ortaya çıkan soyguncuya istediğini vermek “zorundadır (tobe obliged to).” Oysa hukuk kuralında kişi kuralın tarifine uymakla “yükümlüdür (to have an obligation to).” (*)

Egemenin meşru iktidarı ile meşru olmayan iktidarı arasındaki fark iki ayrı “buyruk” ortaya çıkarmaktadır. Böylece buyrukla muhatap olanın “zorundalık” hali ile “yükümlülük” hali arasında tefrik yapılması gerektiği belirlenecektir. Suç şebekelerinin buyruğunda bir ahlâk aranamayacaktır.

Şimdi başka bir probleme değinmek istiyorum:

Başkasına zarar vermeyen ve yetişkinler arasında rızaya dayalı aleni olmayan ahlâk-dışılıklar cezalandırılmalı mı? Hart, bu soruya “ceza hukukunun ahlâkı dayatmak için meşru olarak kullanılabilip kullanılamayacağı” hakkında ılımlı ve uç olarak tanımladığı iki tezin cevap verdiğini hatırlatır. Ilımlı kuramı şöyle belirler: “bir toplumun ahlâkının onun varlığı için gerekli olduğu gerçeğini bir kez kabul ettiğimizde, ahlâka aykırı herhangi bir fiilin alenen icra edilmese de, uzun erimde mutlaka zararlı olacağı açık hale gelir; çünkü bu, toplumun dayandığı ahlâkî ilkeleri tehdit eder ve dolayısıyla toplumun varlığını tehlikeye sokar” (Hart, 2014: 55). Sonuç olarak Hart, ılımlı görüşün “ahlâkın muhafazası için gereksinildiği varsayılan dayatımı, toplumun varlığı için gereklidir ve bu nedenle meşrudur” yaklaşımında olduğundan bahseder. Öte yandan Uç tezin çok fraksiyonize olduğunu ama aralarında ortak noktanın “ahlâkın dayatımını ya da onun muhafazasını sadece toplumun varlığının korunmasındaki yararlı etkilerinden dolayı değerli saymamak” olduğunu ifade eder. Hart’a göre toplumun ortak/geleneksel ahlâkı değişebilir ve bu değişme halinde toplum mahvolmuş ya da yıkılmış olmayacaktır. Bu durumda “herhangi bir ahlâksızlık, aleni olmadığında bile toplumun varlığını tehdit eder” yolundaki beyan, ampirik bir beyan değil gerekli bir gerçeklik olarak yorumlanmalıdır. Böylece toplumun süre giden varlığı onun ahlâkının muhafazasından farklı bir şey olmaz. Hart, “ahlâksızlığın kötülüğüne onun cezası olarak eklenen ıstırabın kötülüğü bir ahlâkî iyi oluşturur” şeklindeki iddianın mantıklı olmadığını ve bir dayanağı bulunmadığını ifade eder (Hart, 2014: 61). Bu probleme kendi inanç dünyamızdan nasıl cevap üretebiliriz? Hart’ın sorusu “Başkasına zarar vermeyen ve yetişkinler arasında rızaya dayalı aleni olmayan ahlâk-dışılıklar cezalandırılmalı mı?” şeklinde kurgulanmıştır. Biz öncelikle ahlâkî sapmaların “başkasına zarar vermeyen” eylemler olduğu fikrine karşı çıkıyoruz. Her ahlâkî sapma toplumsaldır ve mutlaka başkasına zarar vermektedir. Hart kitabında özellikle cinsel sapmaları konu edinmekte rızaya bağlı olarak yapılan gayrı ahlâkîliklerin alenileşmedikçe zarar oluşturmadığı yorumuna dayanmaktadır. Bir cinsel etkinlik, bir başka kişiyi sadece cinsel tatmin aracı olarak kullanıyorsa sapkındır. Bir cinsel etkinlik, bir başka kişiyi para kazanma aracı olarak kullanıyorsa bu da sapkındır. Bir cinsel etkinlikte erkek bir başka kişiyi kullanma ya da kendini kullandırma durumuna düşmüşse o erkek değildir. Bir erkeği erkek yapan şey eşinin kadın olmasıdır. Bir kadını da kadın yapan şey eşinin erkek olmasıdır. Bu iş feta’yla olur. Temelinde sapma olan bir cinsel etkinlik evlilikten gelen yükümlülükleri iptal ederek toplumsal hakları ihlal etmektedir. Gerek toplum ve gerek ise egemen bu ihlali dolaylı yollardan “cezalandırabilir.” Osmanlı toplumunda bekâr insanların mahallelerde ikamet edememesi, bekârların tımar sisteminde yer alamaması toplumsal anlamda ceza oluşturmaktaydı. Bununla cinselliğin evlilik içinde yaşanması, üretim biçiminin devamlılığı sağlanmakta ve böylece iktisadî-sosyal tedbirler alınmış olmaktaydı. Diğer taraftan “bekârlık vergisi” denilebilecek bir vergilendirme de bu işi mali cezaya bağlayabilirdi. Nitekim erken Cumhuriyet devrinde böyle bir ceza için yasa teklifi vardı. Yozgat Milletvekili Süleyman Sırrı Bey tarafından 1929 yılında verilen bir kanun teklifi, “Bekârlık Vergisi” adı altında yeni bir vergi öngörüyordu. Tasarıya göre 25-45 yaşları arasında bulunan tüm bekâr erkekler ve 20-35 yaşları arasında olup resmi bir daireden maaş alan tüm bekâr kadınlar ödedikleri verginin bir mislini bekârlık vergisi olarak verecekti. Yasa kabul edilmedi; aynı kanun teklifi 01.04.1941’de tekrar verildi, ancak yine kabul görmedi. Ahlâk bir dayatma değildir. Ancak bir topluluk kendi varlığını korumak için ahlâkî ortak değere bağlanmışsa ahlâk dışılığı tercih eden kişileri aralarına almak zorunda değildir. Buna göre ahlâk bir halk oluşturur; ahlâk dışılık ise toplum-yığın istemektedir. Halk’ın yığın olmamak gibi bir hakkı vardır; buna uygun tedbirleri de alabilir. Hukukun kaynağı ahlâktır. Bunu şöyle kanıtlayabiliriz: Eşitlik gibi pozitif hukuk ilkesi haline gelmiş bir ilkenin gerçekleşmesi için tarafların eşit olmasa bile birbirine eşit davranma kaygısı ile hareket etmesi gerekir. İşte bu kaygı buyruk’tan değil ahlâkîlikten gelmektedir.

Lütfi Bergen
twitter.com/BergenLutfi
* Koray Güven, “Hart-Dwarkin Tartışması” başlıklı makalesinden alınmıştır.

Mesnevi okuyup sigara içen mütesettir kızlar beni neden sevmezler Erkan?

İzdiham, son yıllarda kâh yayınlarıyla kâh dergisiyle genç olsun şiir yolculuğunda kendini ispatlamış olsun bazı şairleri Türk edebiyatıyla buluşturuyor. Bu buluşmada hassas bir nokta var: İzdiham'dan şiir kitabı yayımlanmış, yayımlanacak olan hiçbir şair pıtrak gibi ortaya çıkmamış. Yıllardır edebiyat dergilerinde şiirleriyle yahut yazılarıyla çalışkanlığını göstermiş. Çalışkan olmak ne kadar şerefli bir şeyse o kadar da başa bela getiren bir şeydir. Derdinizi izah etmek için hem nazımı hem nesiri tercih ettiğinizde bu çalışkanlık yanlış anlaşılabiliyor. Çünkü ülkemizde hâlâ "Şair sen sus, otur şiirini yaz!" gibi abuk subuk bir terane dolaşıyor. Dönen milyonlarca dolaptan biri bu. Susmayan şairlerden biri de Süleyman Unutmaz. 1977'de konuşmaya başlamış, söyleyecek çok şeyi var. Hem de Fena.

Naçizane; 2014 yılında yayımlanan şiir kitapları arasında en çok Onur Bayrak'a ait "Şairi Öldürdüler" adlı kitabı beğenmiştim. 2015 yılında ise Süleyman Unutmaz'ın "Fena"sını. Yılın henüz bitmemiş olması umurumda değil zira muhatapla yapılan bütün muhabbetin akıbetini ilk cümle belirler. Coen kardeşlerin 2009'da gösterime giren "A Serious Man" filmini belki beş kere izlemişimdir. Şairin kitaba bu filmden bir replikle başlaması, okuyucunun gönlüne neler getireceğinin fragmanı gibi: "Bize cevapları vermeyecekse neden soruları hissettiriyor?"

Altı bölüme ayrılan kitap Münacat ile başlıyor. Şairin bu şiirdeki "Ve bana göster rüyamda sonsuzluğu" dizesi Yahya Kemal'in "İnsan, âlemde hayâl ettiği müddetçe yaşar" dizesine bir reddiye gibi. Oldukça da doğru bir reddiye. İsmet Özel, Üç Mesele adlı eserindeki "Rüya ve Siyaset" serlevhalı makalesinde, Yahya Kemal'in bu sözünden hoşnutsuz olduğu belirtir ve noktayı şöyle koyar: "Bir uyanıklık, bir teyakkuz olan rüyayı övüyorum ve bir müphemlik, bir narkoz olan hayale lânet ediyorum.''

Kitabın ikinci bölümü olan Çöl Saati şairin şiddetli darbelerini göstermeye başladığı yer. Bu yazıya başlığını veren şiir "Mesnevi okuyup sigara içen mütesettir kızlar beni neden sevmezler erkan" hem toplumcu gerçekçi hem de sert bir eleştiri mahiyetinde. "Öyle şey mi olur Erkan niye yüzüm ekşisin İsrail’i lanet mitinglerinde / 4X4’lerde Filistin bayrağı bana neden vermesin gaza sevinci / iftarda Cola Turca içen kardeşlerim yıkacak bir gün İsrail’i / kalbim mühürlendiyse o benim iman eksikliğim" dizeleri hâlâ yaşanan bir gerçekliğin nabzını tutuyor. Şiirin adının, okuyucuyu nereye götürdüğünü Mustafa Kutlu "Bu işte Çorlulu Medresesi, At Meydanı, Tophane’yi çağrıştırıyor ve iki arada bir derede kaldığımızı gösteriyor" diyerek açıklamıştı. Lakin kendisinin bu tip, hızlı okunması gerekebilen dizeler barındıran şiirler için yaptığı "rap şiir" tanımı beni memnun etmedi. Ortada vahim bir gerçek var ve bunun rap müzikle herhangi bir alakası yok diye düşünüyorum. Rap insanları ikna etmeye, inandırmaya çalışır. Şair yanına dertdaş arar. Rap'in muhatabı geniş kitleler olabilir, şair kitleyi bırakıp gönüllere girmeyi ister. Ya da ben bugün sigarayı çayı fazla içtim, bilmiyorum. Ritmik manada da çok rap gibi gelmiyor bana Süleyman Unutmaz şiiri. Mesela Göksel Baktagir'in bir hüzzam saz semaisini dinlerken okuduğum şiir beni ritmik manada zorlamıyorsa ben ona "rap şiir" diyemem. Keza Reşat Aysu, Udî Nevres Bey ve hatta bu yazıyı yazarken arkada döndürüp durduğum Nedim Ağa'nın sultâniyegâh saz semaisi de bu "test"e tabii... Elbette ülkemizde bu rap şiire merak sarmış şairler vardır, olabilir. Rap müzik Tupac Shakur hâlâ çözülmemiş bir suikastla öldürülene kadar sosyal ve siyasi sorunları erkekçe dile getiriyordu. Kaldıysa Jedi Mind Tricks kalmıştır ama o da korkusundan olsa gerek yerin üstüne çıkamıyor. "Design in Malice" adlı şarkılarında şöyle bir söz geçer: "Over a billion Muslims, you could never stop Islam."

Rap'i bırakıp şiire geri döneyim. Şairin İlk Kitabı bölümü bir yüzleşme gibi. Şiirlerin isimlerini sıralarsak daha belirginleşiyor: Bi Şeyim Yok, Ruhun İşleri, Duyuyorum, Kaşıntı, Elma. Bir sonraki bölüm olan Ölümün Çocukluk Fotoğrafları'nda duvarlara yazılmaması gereken bir şiir var: Persona Non Grata. "Geciktim tarihime asker toplamaktan", "Ve hep küçük harflerle düştüm kendimden", "Ne geldiyse yüklendim yanlış sevişmelerden", "Hayat neyi saklıyor çürüyen limanlarda?" gibi usta işi dizeler bu şiirde saklı. 

Kitabın beşinci bölümü Allah'ın Bütün İsimleri'ndeki şiirlerde, diğer bölümlere ve şiirlere nazaran biçim daha oturaklı, liriğe yakın, heceleri belirgin, peşrev havasında. "Annesinin yerine üşüyen çocuk"lardan "çıkılmaz sokaklara kıvrılan yol"lara kadar beyhude ömrün tüm arayışlarını şiire yansıtmış şair. Bunu yaparken gayretini gözümüze sokmuyor, düz konuşuyor. Memleketimizde herhangi bir düzlüğün nadir bulunduğu zamanlardayız, bu zamanları da gözetiyor Süleyman Unutmaz. Şehri eleştiriyor, insanını eleştiriyor. Kavuşma Bitti adlı son bölümde, bölümle aynı ada sahip ve Kürt başlıklı bir şiir yer alıyor. Kavuşma Bitti oldukça uzun, Savaş Bitti'yi hatırlatırcasına. "Cennette olacağım yaşa geldim" dizesiyle başlıyor. "Anlattıkça inandığım bir kader yazdım" dizesini gençler umarım dövme yapmazlar kollarına çünkü insanın zihnine olduğu gibi kazınıyor. "Bozulmuş bekâretin bozuk sütü / ağzımın kenarında" dizeleriyle biten şiiri bir gün okuyup kendi başıma dinlemeyi düşünüyorum. Böyle uzun şiirler başkaları tarafından seslendirildiğinde kıymeti daha bir ortaya çıkıyor sanki ya da bana öyle geliyor. Öyle olsun. Kürt adlı şiirde Süleyman Unutmaz'ın diğer şiirlerinde zaman zaman rastlanan tasavvufî tarafını daha pürüzsüz yakaladığım dizeler oldu. Özellikle "Kâğıttan ateş yapsak ister misin tutuşmak" dizesi -ki son dizedir- aklıma Muallim Nâci'nin "Ter geçme ateş-i teri ey rind-i bi-haber / yakmıştır al ile o nice hanümanları" beyitini getirmiştir.

Sözün kısası; kapağıyla, şiiriyle, şairiyle fena bir kitap. Şiir için fenalaşmaya değer.

Yağız Gönüler

twitter.com/YagizGonuler

Hayatı boyunca dik durmuş bir Türk, gönül adamı bir şair

"Allah Hayy’dır ve mekândan münezzehtir. Öyleyse aşka, Allah’a... Her şey fanidir."
- Şeyh Seyyid Muhammed Râşid [k.s]

"Rahmetli Muhsin Yazıcıoğlu “adam gibi adam”dı; Hz. Ömer’in tarifinde yer alan; “doğru, dürüst, mert, babayiğit, er ve eren” nitelemelerini gerçekten hak eden ender bir şahsiyetti. Mâhût 28 Şubat döneminde, sürecin mimarı olan Bir’ileri “5 milyon insanı kesmekten” söz edince, “Türkiye Suriye olmayacaktır; gerekirse 5 bin insanla dağlara çıkarız” diyecek kadar babayiğitti."
- Abdullah Yıldız

Çok zamandır yazmak istediğim kitaplardan biriydi Muhsin Başkan. Kitabın çıkış tarihi, merhum Muhsin Yazıcıoğlu'nun şehit olmasından iki ay sonrasına rastlıyor. Bu yazı da kendisinin vefat yıldönümüne rastladı. Nasip bugüneymiş. Sadık Yalsızuçanlar'ın hazırladığı kitabın içeriği bir siyaset okuması olarak değil, Yazıcıoğlu'nun şahsının daha iyi anlaşılabilmesi açısından önemli. Çünkü yakınlarının ağzından anılar ve düşünceler kitabın sonlarında mevcut. Sayfaları çevirmeye başlarken okuyucu en önce, Yazıcıoğlu'nun 19 Mart 2009 günü BBP'nin Karaman seçim bürosunda yaptığı konuşmasıyla, son konuşmasıyla karşılaşıyor. 6 gün sonra da Muhsin Başkan Hakk'a yürüyor. Önce bu konuşmayı yine ve yine hatırla(t)mak gerekiyor:

"Şimdi bakın yoldan geldik, yola gideceğiz. Hiç birimizin garantisi yok. Şurada ayakta duranın da, oturanın da garantisi yok. Yani, ruh bir saniyeliktir. Püf dedi mi gitti. Bunun da nereden geleceği, nasıl geleceği, ne şekilde yakalayacağı belli değil. Bir saniyenize bile hakim değilsiniz. Bir saniyesine bile hakim olamadığımız, hükmedemediğiniz bir hayat için, bir dünya için, bu kadar fırıldak olmanın anlamı yoktur. Düz yaşayacağız, düz duracağız, düz yürüyeceğiz. Dik duracağız, doğru gideceğiz. Allah’ın izniyle hayatım boyunca hep böyle gittim. Allah’ın izniyle, olsak da milletle olacağız. Olmasak da milletle olmayacağız. Yarın Ahirette Allah, bize "Niye iktidar olmadın?" diye sormayacak. Sorsa da "Vermediniz" diyeceğiz."

Sadık Yalsızuçanlar son derece duygusal bir önsöz yazmış kitaba. "Ben ölürsem mezar taşım iniler / bu dert beni iflah etmez öldürür" dizeleriyle biten Harput Türküsü'yle başlıyor önsöz. 28 Şubat'taki dik, ilkeli ve tavizsiz duruşuna kadar Yalsızuçanlar'ın kaleminden Muhsin Başkan anlatılıyor. "Namlusunu millete çevirenlere selam durmam" sözü kıyamete kadar unutulmayacaktır şüphesiz. Kah pek duyulmamış özellikleriyle, kah bilinip de orada burada pek rastlanmamış bilgileriyle Muhsin Başkan'ı okuyucuyla tanıştırma gayreti güden bu önsöz Gabriel Riqueti de Mirabeau'nun bir sözüyle bitiyor: "Adalet topaldır, ağır ağır yürür, fakat gideceği yere er geç varır."

12 Eylül 1980, Mamak, Menzil, Seyyid Muhammed Raşit Hazretleri, postmodern darbe süreci, Dink suikastı, Kırlar Bahçesi'yle başlayan şiir serüveni, aile reisliği, anılar, düşünceler ve şüpheli ölümü üzerine söylenenler, kitabın içindekileri oluşturuyor. 5,5 yılı hücrede olmak üzere 7,5 yıl cezaevinde geçmiş çileli bir ömür Yazıcıoğlu'nunki. O bu yıllarını "Medrese-i Yusufiye" dönemini olarak adlandırdı. Kalabalıkların içinde her daim yalnız yürüdüğünü gözlerine bakarak anlamak mümkündü. "Yiğit" kelimesini çok sevdiğinden mütevellit meydanlarda çok görünmesi istenmez, bir şekilde mani olunur, olunamasa da ekranlarda çok kısa süreli haberlerde kendisine "belki" yer verilirdi. Sebebi de şuydu: Halkın yanındaydı. Halkın tüm dertlerini yüklenmeye, Türkiye'nin menfaatlerinden gayrısına yüz çevirmemeye yeminliydi. Bunun için genel başkanlık koltuğuna oturduktan çok sonra "Ben siyaseti Allah rızası ve içinden çıkmış olduğum Anadolu insanı için yaptım" sözünü, siyaset sahnesinde olanlara göz yummadan da "Millet yanmasın diye kendini ateşe atanların davası olması gereken siyaset, kendisini kurtaranların davası olmuştur." demiştir.

Bugün Türk siyasetinde dönen dolaplar, insanların göründüklerinden ziyade yaşadıkları hayattan bambaşka bir karaktere sahip olmasından ileri geliyor. Bu inancı taşıyan Muhsin Başkan şöyle demiştir:

"Toplumu kendi isteği doğrultusunda değiştirmeye talip olan­lar, önce kendilerini o istikamette değiştirmekle işe başlamalıdır­lar. Kendi hayatını, inandıklarını, uygun şekilde tanzim edemeyen insanların, başkalarının dünya görüşünü değiştirmek ve hayatları­nı tanzim etmek gibi bir işe talip olması, neticesiz ve boş bir gay­rettir veya en basit tabiriyle insanları hiçe saymaktır ve topluma karşı saygısızlıktır."

Hem meclisteki yasa teklifleri ve konuşmalarıyla hem de 55 yıllık yaşamında her zaman dile getirdiği Türk kimliğiyle birçok gencin bilinçli yetişmesinde pay sahibi oldu. Türkiye'nin sağlığı için milli hassasiyetlerden hiçbir zaman ayrılınmaması gerektiğini söyledi. Demokrasiyi savunurken Türk milletinin menfaatini hiçe sayan batı baskısından hiç korkmadı. Yürüyüşünde hiç yılmadı, çok kısıtlı imkânlara rağmen gidilmedik köy bırakmadı. Yürürken de ölümü göze aldı. Her Türk gibi ata binmeyi çok severdi, yazın gittiği köyünde atın üstünde trenlerle yarışırdı. Şehadet şerbetini içerken Mamak Cezaevi’nde yazdığı "Üşüyorum" şiirini Türk milletine bıraktı. Bitirirken İsmet Özel'in Muhsin Yazıcıoğlu'nun ölümü hakkında söylediklerini paylaşmak isterim:

"Muhsin Yazıcıoğlu öldükten sonra yaşadığından daha tesirli oldu denemez. Muhsin Yazıcıoğlu zaten gittikçe tesirini artıracağı için, eğer Türkiye bir şekilde başkanlık rejimine geçtiği takdirde Türkiye'de Muhsin Yazıcıoğlu'ndan başka Türkiye'nin başına geçecek adam kalmadığı için öldürüldü. Yani, vakitlice onun cismini ortadan kaldırdılar. İsmi daha çok büyüdü mü? Hayır. Bunda da en büyük kabahat BBP'lilerindir... Bakışlarımızla, birbirimize ne nazarla baktığımızla, biz bir müşterek saha temin etmiş idik..."

Kendisi yaşatılmadı lakin ismi, şahsiyeti ve hedefleri bu milletin yüreğinde yaşayacaktır.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Biz hâlâ “Turgut Uyar’ın Dizeleriyiz”

Gezi’ye aktif bir şekilde katılan ya da katılmayan herkes yukarıdaki sloganı tebessümle hatırlıyordur eminim. O gazın, hengâmenin, siyasi kibrin, ikiyüzlülüğün arasında, evimizin sıcaklığına dönmek gibiydi bu sloganı duvarda görmek. Belki de o zamanların travmasıyla, geçtiğimiz aylarda İletişim Yayınları’ndan çıkan, Derviş Aydın Akkoç’un hazırlamış olduğu Turgut Uyar’ın Çocuklarıyız isimli kitabı görünce de aynı sıcaklığı hissettim.

Bu defa sloganın kahramanı Turgut Uyar’ın biyolojik çocukları: Semiramis Uyar, Şeyda Uyar Dikmen, Tunga Uyar ve Turgut Uyar. Derviş Aydın Akkoç soruyor, onlar babalarını anlatıyorlar. Babalarını, çocukluklarını, dönemin edebiyat çevrelerini, Tomris’i, Edip’i, Bilge Karasu’yu, Yaşar Kemal’i…

Aslında Orhan Koçak’ın “Sunuş” yazısında belirttiği, Derviş Aydın Akkoç’un da belli aralıklarla tekrarladığı gibi, Turgut Uyar’ın pek de memnun kalacağı bir çalışma değil bu. Mahremiyetine özen gösteren, vasiyetiyle ona ait mektupların bile imha edilmesini garantiye alan bir şair Turgut Uyar. Derviş Aydın Akkoç da bu hassasiyeti aklında tutarak hazırlamış kitabı. Önsözde bu kitabı hazırlarken Cemal Süreya’nın “Şairin hayatı şiire dahildir,” sözünü akılda tuttuğunu söylüyor: “Bu söz uyarınca çetrefil bir soru çıkıyor ortaya tabii. Uyar’ın hayatı şiirine nasıl ve hangi şekillerde dahil olmuştur? Çalışmayı yapmaktaki başlıca maksadım işte bu soruya ucundan kıyısından cevaplar aramaktı.”

Orhan Koçak, “Şairin bir biyolojik evlatları vardır, bir de kelimelerden, harflerden yapılmış çocukları,” diyor. Ama Derviş Aydın Akkoç Turgut Uyar’a bu çocukları arasında seçim yaptırmıyor. Çünkü iyi baba, kötü baba sınavından geçirmiyor şairi. Kendi deyimiyle “babalık hallerini mercek altına almaya” çalışıyor. “Hayatım düpedüz ve kupkurudur,” demiş bir adamın hayatından, çocukları aracılığıyla anı biriktiriyor okurlar için.

Uyar’ın ilk çocuğu Semiramis, 1947’de, ikinci çocuğu Şeyda 1950’de, ilk oğlu Tunga 1952’de, Tomris Uyar’dan olan oğlu Turgut ise 1969’da doğmuş. Çocukların hepsi şimdi bize, “kıyıp da tek kelimeyle çağıramadıkları”, her zaman “siz” diye hitap ettikleri babalarını anlatıyorlar. Karşımıza bambaşka bir Turgut Uyar çıkarıyorlar.

20 yaşında baba olmuş Turgut Uyar. İlk göz ağrısı ise Semiramis. Posof’ta Turgut Uyar’ın asker olarak görev yaptığı zamanlarda doğmuş. Turgut Uyar’ın kızı olmaktan önce babasının kızı olmayı seven Semiramis Uyar, sürekli değişen evlerini, babasının ikinci evliliğini, hastalık günlerini anlatıyor. Hastalığı süresince her akşam babasının başında beklemiş. Ölüme hazırlandığını, ölümünü bildiğini anlatıyor. Son günlerde masasında tek bir kâğıt, tek bir yarım kalmış şiir bırakmadığını, ölüme hazır olduğunu söylüyor.

Şeyda Uyar Dikmen aslında Turgut Uyar’ın üçüncü kızı. İkinci kızı Serap 1949’da doğmuş, çok küçükken kaybetmişler. Şeyda Uyar Dikmen’in anlattığına göre, bu konu her konuşulduğunda gözleri dolarmış Turgut Uyar’ın. Şeyda Hanım, gülleri çok sevdiği için her doğum gününde bir gül, bir de pastayla eve gelen babasını anlatıyor. Daha sonra gelip Giresun’da yanında kalan, hastalık döneminden hemen önce, Tomris’le ilişkisi yolunda gitmediği zamanlarda gidip kızının yanına yerleşmeyi planlayan, ama ne yazık ki ömrü bu plana yetmeyen babasını…

Şairin ilk oğlu Tunga Uyar’da ise durum biraz farklı. Kızların babalarıyla sevgi dolu anıları Tunga Uyar’da baba-oğul çatışmasına bırakıyor kendini. Baba sevgisi eksikliği çekmediğini, ama bu sevgiyi tam olarak da yaşayamadığını söylüyor. Babasının intihar girişimini yakalayan da intihar ederken babasına yakalanan da o olmuş. “Babama kızgınlığım yok. Çocukluğumda yahut ilk gençlik yıllarımda varsa bile zamanla silindi. […] Babamdı işte, adı Turgut Uyar’dı,” diyor.

Yazarın Tomris Uyar’la olan evliliğinden tek çocuğu Turgut Uyar ise belki de aralarında en şanssız olanı. Lise yıllarında kaybetmiş babasını. Ama yine de sahip çıkmış babasına ve şiirlerine. Mektupları kıyamayıp bir süre saklayan ama sonra annesiyle babasının vasiyetine saygısızlık yapmamak için imha eden de o. Diğer çocuklardan farklı olarak babasına “siz” diye hitap etmemiş. Annesi ve babasıyla meyhanede dizlerinde uyuduğu günleri, evlerine gelip gidenleri küçük bir çocuğun gözlerinden anlatıyor.

Kitabı bitirdiğinizde Turgut Uyar’a da şiirlerine de bir adım daha yaklaştığınızı hissediyorsunuz. Sakinliğini, gerginliğini, öfkesini bir nebze daha tanımış olarak ayrılıyorsunuz anılardan. Kendisi istemese de daha çok tanımalı Turgut Uyar’ı insan, daha çok okumalı. Ne de olsa biz hâlâ, göğsümüzü gere gere, “Turgut Uyar’ın Dizeleriyiz”.

Ümran Kio

twitter.com/umrankio
* Yazı daha önce Cumhuriyet Kitap'ta yayımlanmıştır.

Eski köprünün altındaki kervansaray

Geçtiğimiz aylarda “Emine” Sevgi Özdamar'ın daha önce yayımlanmış iki kitabı Hayat Bir Kervansaray ve devamı niteliğindeki Haliçli Köprü, İletişim Yayınları'ndan tekrar yayımlandı ve sessiz sedasız vitrindeki yerini aldı. Kitaplığa yerleştireceğim zaman “acaba nereye koymalıyım ya da kimin yanında durmalı?” diyeceğim kitaplardan Hayat Bir Kervansaray ve Haliçli Köprü. Sonra kitapçıları düşündüm; acaba onlar tam olarak nereye koyuyorlardı bu kitapları?  Otobiyografi mi, roman mı, Türkçe edebiyat mı, Dünya edebiyatı mı? Tam olarak neydi? Çağdaş Türkçe Edebiyat dizisinden çıkmıştı kitaplar. Bütün bunları düşünürken zaman zaman alevlenen anadili olmayan, sonradan kazanılmış -öğrenilmiş- dilde yazılan roman hangi dile aittir, tartışmasında söylenenlerin yanlış olmasa bile yanlı ve çokça eksik olduğunu düşündüm...

Kitapları nereye koyacağıma, anlattıklarıyla karar verecek olursam “Emine” Sevgi Özdamar benim hikâyemi anlatıyor, derdim. Peki benim hikâyem hangi dile aitti? Kitapla tanışır tanışmaz, daha kitaplığımda kendisine yer hazırlarken yüzleştiğim bu aidiyet sıkıntısı işin içine giriyorsa okunduğunda kim bilir neler olacaktı. Pekâlâ “Göçmen Edebiyatı” deyip işin içinden de çıkabilirdim velhasıl kelam Almanya'da “Göçmen”liğe bağlantılanan edebiyat burada nereye konulurdu? Bu tartışmayı bu yazıda derinleştirmeden bir virgül koyarak bu yazının yazılmasına sebep olan konuya, eserlerin içeriğine rotayı çevirmek istiyorum.

Birinci kitap diye bahsedeceğim Hayat Bir Kervansaray anlatıcının cenin olarak, doğumundan önceki, anne karnındaki macerasını dile getirerek başlıyor. Seneler geçtikçe çocuk ve genç kız olarak devam ediyor ama tonu hiç değişikliğe uğramadan, saflığını ve samimiyetini koruyor. Özdamar'ın hayatıyla kesişen bir hayli olay olması esere “otobiyografik” özellikler kazandırıyor ama “otobiyografi” deyip geçmek büyük bir haksızlıktan başka bir şey olmuyor bana göre. Anlatıcının roman boyunca “büyüyüp” didaktikleşmemesi, kör göze parmak hesabıyla çıkarılan derslerin analizine girişmemesi, okuru özgür bırakması, Hasan Ali Toptaş'ın çok haklı olarak, roman için söylediği “okura, okuma serüveni boyunca, kafasında yazma alanı” bırakması Özdamar'ın üslubunun gücünü artırırken, araya yazarın girmediği kitapta okur, yalnız başına bir serüvene çıkıyor. Devamı niteliğindeki Haliçli Köprü'den bağımsız düşündüğümüzde bildungsroman olarak da değerlendiremiyorum Hayat Bir Kervansaray'ı ve elbette yepyeni bir şey okumanın heyecanıyla postmodern romanın yükselişine şahit olduğumu hissediyorum.

Bu iki kitabı geç okuduğum için kendime kızgınlığım, kitaplarda ilerledikçe artıyor. Hem heyecanı hem de kızgınlığı artıran başka bir konu daha, bir süre önce bilinç akışı tekniğini kullanmak için seçilen en uygun anlatıcı üzerine kafa yorarken tam da -Hayat Bir Kervansaray'da ya da Tristram Shandy Beyefendi'nin Hayatı ve Görüşleri'nde olduğu gibi- çocuk anlatıcının bu teknik için biçilmiş kaftan olduğuna kanaat etmem. -Ben buna kafa yorarken, henüz Hayat Bir Kervansaray'la yollarımız kesişmemişti.-  Çünkü çocuk zihni ve anlatısı konular arası bağlantıları şaşılacak kadar hızlı ve “saçma” kurabilirdi. Bu da anlatıdaki ve kurgudaki samimiyetin yakalanmasını sağlardı. Peki, sırf samimiyet uğruna çocuk anlatıcı seçmek kolaycılık mıydı? Bence değildi, hem örnekleri azdı hem de büyümenin makbul olduğu günümüz dünyasında düşüncedeki saflığı korumak ve oradan kağıda dökmek zoru seçmekti. Öncelikle büyüklerin dünyasında kendini dinletmeyi başarabilmek vardı. Bu kadarla da kalmıyordu üstelik, yazar diyelim dinletmeyi başardı çocuğu, onu hem tekrarlardan ve uçlara dalgalanmadan koruyacak hem de saflığını kaybetmemesini sağlayacak. Çocuk “papyonlu cümleler” kurmayacak ama edebiyatın söz söyleme sanatı olduğunu da unutmayacak...

Birinci kitabın anlatıcısı, etrafında kurulan “İnandığım insanlar beni anlamıyorlar, ama insanlara inanmak iyidir,” cümlesinde gözleri buğulanacak kadar olgun; “eğer nar yerken tek bir taneyi bile yere düşürmezsen cennete gidersin,” diyene de inanıp nar yerken cenneti düşleyecek kadar saf; yatağına yatar yatmaz uyuyana kadar, hayatı boyunca tanıdığı tanımadığı, yanında adı geçen gerçek mi uydurma mı olduğu bile belirsiz ölülere tek tek dua okuyacak kadar kederli oyunlar oynayan bir çocuk.

Hayatta bir türlü dikiş tutturamayan duygusal babanın peşinden, şehir şehir dolaşan bir ailenin en büyük kızının gözünden hem hayat bir kervansaray hem de mucizeler yumağı. Gündelik telaşlardan unuttuğumuz ya da göz ardı ettiğimiz sıradan, günlük mucizeler, her komşuyla birlikte kitaba giren yeni bir renk, “o apartmanı, o yokuşu tanıyorum!” dedirten içtenlikle anlatılan odalar, evler, şehirler, sokaklar, insanlar, aileler... Hayat bin bir kapısı olan bir kervansaray, üstelik bunu bu dünyaya fırlatılmış ve adeta neye uğradığını şaşırmış birinin; ceninin, çocuğun, kadının kelimelerinden okuyunca daha da iyi görüyorum.

İkinci kitap Haliçli Köprü, Hayat Bir Kervansaray'ın bittiği yerden devam ediyor; zira hem bağımsız iki kitap hem bir bütün olarak değerlendirmek mümkün. İsmini bilmediğimiz anlatıcımıza kendi “kervansaray”ında rastlaştığı insanlar ilk kez isim veriyorlar. Kendisini keşfeden, büyümeye zorlanan bir kadınla aynı yolu yürüyoruz sayfalar ilerledikçe. Bir kadın olarak, göçmen olarak, solcu olarak, işçi olarak, tiyatrocu olarak yine aynı samimiyetle, aynı hayat acemisi haliyle yaşarken anlatıyor bize... Geçmişte olanı değil de o anı anlatıyor, bizimle öğreniyor, bizimle “ben şimdi ne yapacağım?” soruyor kendisine. Okura kadın olmayı, göçmen olmayı, solcu olmayı, işçi olmayı, tiyatrocu olmayı öğretmiyor; kendisi öğrenmeye çalışıyor bu esnada, tam da bize anlatırken yapıyor bunu. Olduğu ya da olamadığı hiçbir şeyden utanmıyor anlatıcı, “elmasını kaybetmek” de “saklamak” da savruluşunun, varolma şeklinin bir parçası. Ve ismini bilmediğimiz belki kendi ismimizle belki de en sevdiğimiz isimle zihnimizde canlandırdığımız anlatıcı iki kitabın sonunda bizi bildiğimiz sokaklarda gezdirip, tanıdığımız insanlarla karşılaştırıp, onları hiç bakmadığımız taraflarıyla görmemizi sağlıyor. Bana kalırsa Özdamar'ın bu iki romanını okuma listesine almayan kalmamalı; bir yandan herkesi okuma serüveninde kendi keşfiyle baş başa bırakmak istesem de öte taraftan bir müjde verir gibi herkese bu iki kitabın artık baskısının olduğunu ilan etmek istiyorum.

Son olarak, bir grup feminist kadının okuma gruplarında Haliçli Köprü okuduklarını öğrendim. Sosyoloji, özellikle göçmen sosyolojisi ya da teori kitaplarının arasına gömülerek siyaset bilimi çalışan grupların ya da kişilerin de Özdamar'ın göçmenlik ve sınıflı toplumu anlattığı bu kitapları okuması gerektiğini düşünüyorum.

Benim “kitapları kitaplıkta nereye koyacağım?” soruma gelince; bunu düşünmeye devam edeceğim, zira kitaplar ben bitirir bitirmez başka insanların okuması için dolaşmaya başladı. Eğer geri dönerlerse nereye, kimlerin yanına ve neden koyduğumu da yazarım.

Ayla Duru Karadağ

twitter.com/ailedusmani