Tasavvufun Oluşumu etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor. Tüm kayıtları göster
Tasavvufun Oluşumu etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor. Tüm kayıtları göster

21 Ocak 2019 Pazartesi

Tasavvufa bilimsel bakmak

İnsanlar tasavvuf veya tarikata en baştan mı meyleder yoksa arayış hâlindeyken mi merak salar bilemiyorum. Şahsen her iki konuya dair malumatımı teolojiye olan ilgime borçluyum diyebilirim. Tasavvuf ve/veya tarikat bugün dinin bir parçası ya da bir dindarlık modeli olarak kabul görmüş durumda. Peki, işin aslı da böyle mi? Bugün bildiğimiz manadaki tasavvuf ve tarikat olgusu nerede ve nasıl başlamıştır? Ortaya çıkma saikleri, iç dinamikleri, tesir ve etkileşim alanları nelerdir? Farkındayım, inanç alanına giren ve kişinin meşrebince cevaplayacağı sorular bunlar. Açıkçası bu saatten sonra benim bu konuda ilgilendiğim tek şey, meseleye bilimsel yaklaşabilmenin mümkünlüğü olur. Gerisi laf-ı güzaftır.

Kitaplarla hemhâl olmaya başladığımdan beri tasavvufla ilgili onlarca eser elimden geçmiş, bir çoğu zihnimde derin izler bırakmıştır. Fakat konunun çerçevesini rahmetli Ercümend Özkan’ın (1938-1995) Tasavvuf ve İslam adlı eserinin çizdiğini söyleyebilirim. Ayrıca İbrahim Sarmış’ın Tasavvuf ve İslam adlı hacimli çalışmasını da burada anmam gerekir. Konuya ‘sorgulayıcı’ pencereden bakmak isteyenler müracaat edebilir. Toplumumuzda pek itibar edilmez ya, yine de belirteyim; bir şeyin ‘anti’si olmakla o şey olmamak aynı şey değildir. Bu bağlamda meseleye ‘anti-tasavvuf’ (bu isimde bir yayınevi bulunuyor!) düzleminden bakmadığım gibi tasavvuf ya da tarikat uygulamaları ile İslam arasındaki uyuşmazlıkların görmezden gelinmesini artık garipsemiyorum. Malzeme insan, din taklit, kültür toplama ve felsefe de sığ olunca şaşırmaya şaşırmak gerekiyor.

Tasavvuf demişken, çocukken iki şeye anlam veremezdim. İlki, Batılıların Celaleddin Rumi’ye (1207-1273) gösterdikleri aşırı ilgi ve övgüydü. Diğeri ise Müslümanların onun için kullandığı ‘İslam âlimi’ tanımlamasıydı. Doğu’ya dair müspet algısı, düşüncesi, uygulaması olmayan Batı nasıl oluyordu da bir ‘İslam değerini’ yüceltiyordu? Öte yandan Celaleddin Rumi İslam alimi idiyse, o kıstasta rahatlıkla sayılabilecek onlarca ‘şair’ en az onun kadar İslam âlimi olmalıydı. Kısacası, Celaleddin Rumi şiirle iştigal eden bir mutasavvıftı ve öyle tanımlanmalıydı. Onunla ilgili zihnimdeki ilk çentiği tesadüfen elime geçen İsmet Zeki Eyüboğlu’nun (1925-2003) Bütün Yönleriyle Mevlana adlı kitabı atmıştır. Eyüboğlu, Celaleddin Rumi’nin şiirindeki panteist vurgulara, gayri İslami detaylara ve vahdet-i vücut olgusuna dikkat çekiyordu. Sonra hasbelkader Mikail Bayram’ın araştırmalarına denk gelmem zihnimdeki eksik parçaları tamamlamıştı. Belirtmem gerekir ki, konu elbette Celaleddin Rumi’nin şahsı değil; eserleri ve fikir dünyasıdır. Burada mevzu edilmesi tasavvuf denildiğinde ilk akla gelenlerden birisi oluşundandır.

Bugün için tasavvufa dair kanaatim netleşip o defteri kapatalı epey zaman olmuş olsa da, arada konuya dair ilgimi çeken (kaliteli) çalışmaları gözardı edemiyorum. Ahmet T. Karamustafa’nın kıymetli çalışması Tasavvufun Oluşumu bu minvalde değerlendirdiğim kitaplardan. Tasavvuf olgusuna bilimsel tutarlılık, akademik ciddiyet ve sakince bakmak isteyenler kesinlikle dikkate almalı. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları tarafından neşredilen çalışma iki yüz kırk sekiz sayfadan (nedense internetteki tanıtımlarda ‘iki yüz atmış’ yazıyor) oluşuyor. Amerika’da yaşayan akademisyen Ahmet T. Karamustafa’nın İngilizce olarak kaleme aldığı eserin çevirisi Nagihan Doğan’a ait. Özenli baskı ve çevirinin de oldukça başarılı olduğunu söylemeden geçemeyeceğim. Bol dipnot ve zengin kaynakçaya sahip kitap altı bölümden oluşuyor. Bölümler sırasıyla Bağdat Sufileri, Bağdat Dışındaki Mistikler, Bağdat Sufiliğinin Yayılması, Tasavvuf Yazınının Doğuşu, Sufi Cemaatlerin Doğuşu ve Erenlerin Zaferi başlıklarını taşıyor.

Ahmet T. Karamustafa tasavvufu bilimsel açıdan ele alarak İslam tarihindeki çıkış noktasını ve sosyo-kültürel arka planını tespit etmeye çalışıyor. Bu hâliyle, ortaya çıkan tablonun günümüz tasavvuf anlayışından bir takım farklılıklar taşıdığı görülüyor. Zamanla tasavvufa evrilecek yapının ilk örnekleri, dinin bireysel ve toplumsal pratiklerinin bozulduğunu ve/veya yanlış uygulandığını düşünerek hassasiyet gösteren bazı kişilerin ortaya çıkarmış olduğu bir ‘züht hareketi’ şeklinde beliriyor. Dönem olarak 3./9. yüzyıldır ve bu dönemde geniş çapta bir örgütlenme ve sistematik bir oluşumdan söz edilemez. Bu çaba cami ve evlerde buluşup ibadet eden küçük grupların dini hassasiyetlerinin bir yansıması olarak da görülebilir. Kitapta bu oluşumların sonraki süreçte uğradığı dönüşümün hem coğrafik hem de felsefi haritası çıkarılıyor. İlk olarak Bağdat ve Basra bölgelerinde görülen tasavvufi hareketler kısa zamanda Maveraünnehir, Horasan ve Kuzey İran taraflarına yayılmıştır. Bu aşamada Müslümanların geneli için henüz yeterince kabul gören bir yapı arzetmemektedir. Zira sufilerin çoğunluğu toplumsal kabule ve dini uygulamalara aykırı bir anlayışla hareket etmektedir. Bu dönemde pasif ve uyumlu tutum geliştiren sufiler toplumun diğer katmanlarıyla bir arada yaşamayı başarmışlardır. Hallac-ı Mansur gibi gibi bazı uç örnekler çıkmıştır ve fakat bu tür aşırılıklar sufi zümreler tarafından da eleştirilmekte hatta reddedilmektedir.

Müellif, ayrı bölgelerdeki sufi oluşumların farklı eğilimler taşımalarına rağmen birbiriyle etkileşim içinde olduklarını belirtiyor. Bu bağlamda Irak ve Basra sufiliği öncü olması açısından belirleyici bir rol üstlenmiştir fakat Maveraünnehir ve Horasan sufiliği bir süre sonra kendi yatağını bulmuştur. Netice itibariyle sufi oluşumlar arasındaki fark bazı teknik detaylarla sınırlı kalmıştır. Sufi yapılanmaların en temel özelliği seçkinci anlayışın yön verdiği asetik (çileci) ve ezoterik (gizemli) hareket biçimidir. Onlar, Allah tarafından seçilmiş ve görevlendirilmiş ‘özel’ kişilerdir. Bu durum daha sonraları enbiya-evliya sorunsalını doğurmuştur. Peygamberleri evliyaya üstün görenlerin yanında velileri nebilerden üstün gören sufiler de bulunmaktadır. Sufi gelenekte genel olarak şekilci bir anlayış gelişmiştir ve giyim kuşamdan ibadet biçimlerine kadar dışarıdan bakıldığında kendini belli eden uygulamalar oluşturulmuştur. Zamanla gelişen tekke kültürü bu uygulamaları kurallar dizgesi hâline getirmiştir. Yün ve yamalı hırka giymek, ibadet, zikir ve vird ile meşgul olmak, evlenmemek, et yememek, çalışmamak, inzivaya çekilmek gibi temel ilkelerin yanında gün boyu nasıl hareket edileceğine dair kurallar belirlenmiştir. Mürşit-mürit ilişkisini de belirleyen bu kurallar şeyhin otoritesini tesis ederek gizemli bir hiyerarşi sistemi oluşturmuştur. İlk başlarda makul çizgide olan Melamilik belki de bu anlayışın dışında kalan tek sufi gelenektir. Onlar, kendilerini toplumda farklı gösterecek şeylerin (şekilciliğin) nefsi tahrik edeceğinden kibri arttıracağını ve böylelikle züht düşüncesinin oluşmayacağını belirtmişlerdir. Melamilerin bu görüşte aşırıya kaçarak dinin yasakladığı şeyleri yapmaya başlaması sapkın olarak nitelenmelerine neden olmuştur. Toparlamak gerekirse, sufi gelenekte nefse yaklaşma yöntemi ekollerin ayrışmasında önemli bir belirleyicidir fakat zamanla bu teknik farklılıklar gelenek içinde erimiştir.

Züht hareketi olarak ortaya çıkan sufilik 4./10. yüzyıldan itibaren kendine has bir dindarlık ve takva anlayışı hâline gelmiştir. Taşradan kente doğru bir seyir izleyen sufi anlayış, Mutezile gibi akılcı hareketlere karşı hadisçilerle ittifak kurmuştur. Oysa gelenek eleştirisiyle kendini gösteren öncü sufiler ilk ortaya çıktıklarında hadisçilerle çatışma hâlindedirler. Bu süreçte günümüz Müslüman düşüncesine de etki eden ekzoterik/akli/zahiri bilgi ile ezoterik/nakli/batıni bilgi karşı karşıya gelmiştir. Gelinen noktada sufi ekolleri birbirinden ayıran en önemli etmen mezheplerdir denilebilir. Farklı bölgelerdeki sufi ekoller arasındaki etkileşim ve sentezlerin ayrışma noktası Hanefi ve Maliki mezhepleridir. Bu açıdan Suriye de dâhil Arabistan yarımadası ve Mısır’dan Tunus’a kadar olan bölgede Eşari/Maliki eğilimli Bağdat sufiliği etkisi görülürken, İran üzerinden Anadolu’ya uzanan bölge Maturidi/Hanefi ve yer yer Eşari/Şafii eğilimli Horasan sufiliğinin etkilerini taşımaktadır. Mezheplerle birlikte anılmaya başlayan sufi anlayış artık önemli bir güç kazanmıştır.

Sufi yapıların bir kaç kuşaklık birikime sahip olmasıyla birlikte tasavvufi bir literatür oluşmuştur. Bu dönemde sufi yapılanmayı ön plana çıkaran en önemli faaliyet tasavvufun Sünnilik ile uyumlu hâle getirilmesidir. Mutasavvıflar ve tasavvufa olumlu bakan muhaddis, fakih, kelamcılar tarafından ‘aşırılıkları törpülenen sufi eğilimler’ Ehl-i Sünnet çerçevesine oturtulmuştur. Böylelikle normatif bir görünüm kazandırılan tasavvuf İslami ilimler arasına sokulmuştur. 4./10. ve 5./11. yüzyılda hız kazanan bu süreç dini literatür ile sufi literatürün uzlaştırma çabalarının ‘başarılı’ bir senteziyle sonuçlanmıştır. Nihayetinde sufi anlayış dinin bir parçası ve/veya bir dindarlık biçimi olmuş ve cemaatleşme imkânı yakalamıştır. Meşruiyetini pekiştirmek ve gücünü arttırmak isteyen tasavvuf ekolleri sahabeye uzanan birer silsile/zincir meydana getirmiştir. Sufi oluşumlar artık İslamiyetin çıkışıyla birlikte anılacağından sonradan ‘türemekle’ itham edilemeyecektir. Dolayısıyla bidat ve şirk olmaktan beridirler. Mutasavvıflar kendilerine has bir itaat kültürü ve dokunulamayan soyut bir otorite oluşturmuştur. Dini değerler üzerinden devşirilen güç ve etki ayet, hadis ve menkıbelerle desteklenerek perçinlenmiştir. Tasavvufa kazandırılan ilmi hüviyet şeyh-mürit ilişkisini üstat-tilmiz durumuna dönüştürmüştür. Bu sayede toplumsal kabul sağlanarak tekke ve medreselerde kurumsallaşmanın yolu açılmıştır. Cemaatleşen sufi yapılar popüler veli olgusunu da ortaya çıkarmıştır. Popüler veliler halkın beklenti içinde olduğu figürlerdir. Aynı dönemde ‘hagiografik’ yazın denilen veli, ermiş, aziz gibi dinsel kimlikli ‘büyüklerin’ hayatlarını konu edinen bir saha oluşmuştur. Velayet teorisi, ziyaret ve bereket olgusu teşekkül etmiştir. Dünyasını ve ahiretini bereketlendirmek isteyen kişi Allah’ın seçtiklerinden oluşan evliyayı ya da kabrini ibadet aşkıyla ziyaret etmeli, tazim ve duada bulunmalıdır. Söz konusu anlayış tasavvuf mekanizmasının bir rant aracına dönüştürmüştür. Bu mekanizma toplum üzerindeki etkisi nedeniyle siyasi yapılar tarafından da çıkar amaçlı kullanılmıştır. Zira her sufi ekolün hem manevi hem de coğrafi bir mıntıka alanı oluşmuştur. Gelişmelerin sosyo-kültürel, sosyo-ekonomik ve sosyo-politik yansımaları tasavvufun etkisini gözler önüne sermektedir.

Sonuç itibariyle, bir züht hareketi olarak ilk defa Irak’ta başlayan sufi anlayış tasavvuf adı altında kurumsallaşmış ve Sünniliğe eklemlenerek dinin ana akımlarından biri hâline gelmiştir. İlk sufiler görünür olmaktan, ekonomik ve politik ilişkiler kurmaktan kaçınırken sonrakiler bu ilişkilerin vazgeçilmez bir parçası olmuştur. Geleneği eleştiri ve yenilenme hareketi olarak ortaya çıkan anlayış bir süre sonra gelenekçi ve statükocu bir görünüm kazanmıştır.

Zaman zaman doğru bilinen yanlışlara da dikkat çeken eserin satır aralarındaki detaylar İslam tarihi açısından ilginç bilgiler barındırıyor. Örneğin Hallac’ın “Ene-l Hakk” dediği için değil aşırı tutumlarından dolayı ev hapsine çarptırılmasından sonra avluya yaptığı Kabe maketini tavaf ettiği için idam edilmesi; akılcı diye Ehl-i Hadis âlimleri ve sufilerce eleştirilen/zemmedilen Ebu Hanife’nin tasavvuf konusunda müspet görüşlerinin olması; Horasan bölgesindeki Hanefi mezhebine bağlı sufi oluşumların Şii kaynaklardan beslenmesi; siyasi otorite ve sufilerin zıt görüşlere sahip olsalar bile birbirini meşrulaştıran dirsek teması bu detaylardan bir kaçı.

Ahmet T. Karamustafa, bir yandan kişisel bir mistik deneyim şeklinde değerlendirilebilecek tasavvufu kültürel ve sosyolojik yönden açıklarken bir yandan da sufi geleneğin dini, politik ve ekonomik izdüşümünü gözler önüne seriyor. Bu açıdan Tasavvufun Oluşumu çok yönlü ve saçaklı yapısına rağmen çerçevesi başarıyla çizilmiş ve ustalıkla kotarılmış bir metin. Sonuç bölümüne gelinceye kadar bir eksiklik olarak düşündüğüm ‘dış etki’ meselesinin ise müellifin bilinçli bir seçimi olduğu görülüyor. Bu bağlamda yazar tasavvufun İslam tarihinde ilk görünmeye başlamasından sonraki bir kaç asırlık sürecini ‘iç etki’ (Müslümanlar arasındaki etkileşim) temelinde değerlendiriyor. Çalışmanın farklı din ve kültürlerin muhtemel etkilerine yönelik bir analize yer vermemesi sebebiyle tasavvufun oluşum sürecini ve dinamiklarini tümüyle yansıtmadığını söyleyebiliriz. Onun haricinde içkin bir analiz diyebileceğimiz Tasavvufun Oluşumu günümüz tasavvufi yapılanmaları anlamak ve yorumlamak açısından önemli bir referans özelliği taşıyor. Yazar olabildiğince nesnel davranarak yazdıklarını mutlaka bir kaynağa dayandırıyor ve yorumlamayı okuyucuya bırakıyor.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp