Marguerite Duras etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor. Tüm kayıtları göster
Marguerite Duras etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor. Tüm kayıtları göster

25 Ekim 2020 Pazar

Kuralsızlığın tek kural olduğu tür: deneme

İnsan ancak evin içinde yalnız. Ve kendinin dışında değil, içinde. Parkta kuşlar var, kediler. Ama bir kez de sincap, bir gelincik. İnsan parkta yalnız değil. Ama evin içinde öyle yalnız, öyle yalnız ki ara sıra kayboluyor. On yıldır eve kapanıp kaldığımı yeni algılıyorum. Yalnız. Ve bunu, kendime ve başkalarına bugün olduğum yazar olduğumu belleten kitaplar yazmak için yaptığımı.

Marguerite Duras böyle başlar Yazmak isimli deneme kitabına. Yazıya böyle girer. Evinde. Dışarıyı gören pencerenin önü, yürüdüğü koridor, mutfağı ve yatak odası onun için bir yazı atölyesidir. Sokağı, meydanı, okul binalarını ve çocuk bağrışlarını dışarda bırakan bir atölye. Yalnızlığın yeri.

Ev, Duras’ın denemelerinde hâkim bir imgedir, bir gerçeklik belki de. Üstelik bu imgesel yoğunluk yalnızca eve duyulan basit bir bağlılıktan kaynaklanmaz; yazıyla evin eşitlenmesidir bu yoğunluğu tetikleyen birincil etmen. Ev olmadan, her şeyden yalıtılmış bir yalnızlık olmayacak. Dolayısıyla yazı da. Bu yüzden eve ihtiyacı vardır Duras’ın. Daha önce başlayıp bitiremediği, hatta isimlerini dahi unuttuğu kitapları yazabilmek için ihtiyaç duyar bu bulgular yerine. Hayatın dolaysız ve sade bir biçimde yaşandığı ev, bir süre sonra birlikte yaşanılan somut bir varlığa dönüşür, “Bu evle birlikte yaşamaya başladım,” diyerek evin çağrışım alanını ve imgesel yoğunluğunu çoğaltır Duras.

Oysa kimi okuryazarlar için durum tersidir. Evde kıpırdanan hayat, günlük meşgaleler, evin kendine ait denklemleri, ses ve yapılacaklar varken odaklanıp bir şeyler üretebilmek zordur. Eşya dikkat dağıtıcı, çeldirici, hatta engelleyicidir. “Hizmet isteyen bir evin sıkıcı idaresi,” diye tanımlar Virginia Woolf evi. Kadınlara ait bir oda ve boş zaman ister tam da bu yüzden. Orhan Pamuk aynı sebeplerle evinin dışında inşa eder yazı evrenini. Sami Baydar bu çeldiriciliği, “Evin içi tuzaklarla doludur,” diyerek ifade eder. Evden kopuşu, aileye ve eve yabancılaşmayı anlatan sayısız roman yazılır. Ev, bir kabuktur kimileri için; sıyrılıp atılması gereken bir kabuk. Marguerite Duras hayatı boyunca işte bu kabukla yaşamayı, bununla avunmayı ve uğraşmayı seçer.

Onun Türkçeye çevrilen Somut Yaşam ve Yazmak isimli deneme kitaplarında çoğunlukla bir iç ses hâkimdir. Bazen kendiyle bazen de okuruyla konuşan bir iç sestir bu. Bir sayıklama. Bu hâliyle gelişi güzel, anlamsal boşluklarla örülü ve savruktur. Gündelik konuşmalara hâkim atlama tekniği de Duras’ın denemelerinde sıklıkla göze çarpar. Bir konudan bahsederken birden bambaşka şeyler söylediği olur. Anlamın etrafında yarıklar açılır. Bir konu henüz derinleşmeden ve o konuya dair anlamsal bir düzlem oluşturulmadan bambaşka şeylerden söz edilir. Okur belli bir fikir edinerek çıkmaz Duras’ın denemelerinden; onun denemeleri, yaşanmışlıklardan ve bizzat kendi hayatından süzülen savruk anlatılardır. Marguerite de bu savrukluğun, bu gelişigüzelliğin, bu bir yere varamamaların farkındadır.

Bu kitabın başı, sonu, ortası yok. Varlık nedeni bulunmayan bir kitap olmayacağına göre, bu kitap bir kitap değil. Bir günce değil, güncecilik yok içinde, günlük olaylardan doğdu. İsterseniz bir okuma kitabı diyelim.

Yayımlayıp yayımlamama noktasında dahi kararsızlık yaşayan Marguerite, başka bir yazısında Somut Yaşam’ı şöyle anlatır, “Kitaba benzemeyen şu kitapta, her gün öbürlerine benzeyen, sıradan bir gün boyunca yaptığımız gibi, her şeyden ve hiçbir şeyden söz etmek isterdim.

Tüm bunlar, yazarın yazılan şeyi hangi türün kılıfına sokacağını, adına ne diyeceğini bilememenin kaygısıyla söylenmiş sözler gibi geliyor bana. Yazılan şeyin hiçbir iddiası olmadığına yönelik bu kesin vurgu, kitaba dair yöneltilecek soruların da önceden verilmiş cevabı gibi. Bir okur olarak belli çerçevesi olan, anlamsal boşlukların giderildiği ve zihnime cevapların değilse de yeni soruların eklendiği metinleri okumaktan haz alsam da Duras’ınkilerin deneme olmadığını söylemek, onu yalnızca bir okuma kitabı olarak nitelendirmek, denemenin kurmaca dışındaki her şeyi içine alan yapısını da yok saymak anlamına gelecektir. Duras’ınkiler tam da bu haliyle denemedir ve tam da bu haliyle tamdır.

Savrukluğu, başı, sonu, ortası olmaması, anılardan ve günlük hadiselerden doğması, bir yere varmaması, paragraflar arası anlamsal bir gelişigüzelliğin olması, yazılan her şeyin “ben”in süzgecinden geçirilmesi, kesin bir varış noktasının olmaması, diğer türlerden beslenmesi, türleri kapsaması, üslupçu olması gibi birtakım özellikler bir metni, denemenin sınırları içerisine dahil etmemizi sağlayan niteliklerden değil midir? Ve tam da bu değişkenliğiyle deneme, kuralsızlığın evreni değil midir?

Serbestliğin belki de tek kural olarak benimsendiği deneme hakkında Paul Baldegger’in söyledikleri önemlidir, “Denemede değişen görüş açıları serbestçe sınanır, bazı düşünceler formüle edilir. Problem, öznel bir yaşantı olarak sunulur. Yöntem analitik değil, sezgiseldir. Konuyu farklı açılardan inceler ve yan alanlara, sürpriz bakış açılarına kayar. Konu mükemmelliği üzerinde durmaz. Konuyu sonuçlandırmak değil, okuru heveslendirmek ister.

Denemede işlenen konu, serbestliğin verdiği imkân dahilinde bütünlüğün dışına çıkıp bir sayıklama ve fikirler üzerinde gezinme hâline dönüşebilir. Ancak asla bir fikirler yığınına değil. Savunduğu düşünceye inandırmak, kitleleri peşinden sürükleyip onları bir fikir etrafında birleştirmek gibi bir gayesi yoktur bu yüzden. Deneme, yazarının dünyayı görüş ve algılayışını içsel perspektifin süzgecinden geçirerek anlatır. “Ben” evrenine tutulan bir dürbündür deneme. Deneme yazarı da her gün yüzlerce farklı çiçeğe konarak çiçeklerden özler toplayan bal arısına benzer. Arının gün sonunda elde ettiği bal; lavanta, ıhlamur, erguvan değildir artık. O çiçeklerden topladığı özle yeni bir form üretir. Başlangıçtakine benzemez. Kendi içinden, kendi yangınından çıkan yeni bir gerçekliği vardır, yalnızca ona ait bir gerçeklik... Bu şahsilik, bu içsel görü ifadede de yer bulur kendine. Yazar, bir konuda fikir beyan ettikten hemen sonra bundan vazgeçebilir. Birkaç cümle sonra karşı çıkabilir kendine, sorular sorabilir. Cevaba ve kesin bir yargıya bağlanmayan pek çok cümle kurabilir. Bu karşıtlığı, Marguerite Duras’ın denemelerinde de görebilmek mümkün.

Piyano çalmayı meslek olarak sürdürseydim, kitap yazmazdım,” der bir cümlesinde. Hemen ardından ilave eder, “Ama bundan pek emin değilim. Bu düşüncenin yanlış olduğunu da düşünüyorum. Her durumda kitap yazardım sanırım, yazmaya koşut olarak müzik yapsaydım bile.

Özelde Marguerite Duras denemeleri, genelde de deneme türü; arayışlar, buluşlar, sorgulamalar ve karşı çıkışlar evrenidir. Cevabın değil, soruların ve arayışların önemsendiği bir evren. Madem deneme bu kadar çerçevesiz bir tür; denemeye biçilen donları, sınırları, tanımlamaları, ötelemeleri, deneme adı altında çıkan takır tukur Türkçeleri hangi kefeye koyacağız?

Feyza Kartopu
twitter.com/feyzakartopu

29 Mayıs 2017 Pazartesi

Yazmak, yalnızlık ve Duras

Yazmak, insanın içinde saklı yabancıya ulaşmasıdır. Yabancılık da yalnızlıkla ilişkili bir farklılıktır. Yazar, yani yalnız insan, bu uğraşıyla kendisini bedensel çalışmadan kopmuş hissediyor. Normal ya da yazar açısından “anormal” sayılan gerçek yaşamın sınırlayıcı ve zorlayıcı çerçevesi, uyum sağlanabilmesi mümkün görünmeyen bir sıradanlık hali alıyor. Kendi dünyasını kurmak isteyen bir çocuğun hayalleri gibi, daima teoride kalan bir ütopya oluşuyor yazarın zihninde. Olanlar ve olması gerekenler arasında bir çatışma yaşıyor yazarın iç dünyası.

Yazar düşünen insandır, aklını yoracak hiçbir meselesi kalmadığında bile, ki bu mümkün gözükmeyen bir varsayımdır, düşünmek üzerine düşünen, daima yalnızlık olgusuna çare arayan ve en önemlisi yalnız olmasına rağmen insanlarla bütün duygularını ve bilgilerini paylaşan insandır. Yazar, bir bakıma sessizlikten kurtulmaya çalışır. Her şeyden kaçarak, hepsine kavuşmak istemek gibi bir şey. İnsan fiziksel açıdan hiçbir zaman yalnız değil, fakat ruhunu canlı tutamadığı müddetçe daima kopuk, daima bir şeylere yabancı. Kendisine yabancı, çevresine yabancı, yaradılışına yabancı.

Yalnızlığın anlamı ne ise, yazarak yabancılaşmak, biraz da sosyal hayattan koparak ‘yabanıl’laşmak aynı şey gibi duruyor. Belki bir nüans var arada. Niçin, ne amaç uğruna yazdığınıza bağlı yalnızlığınızın anlamı. Faydalı olabilmek için mi, yoksa farklı olabilmek için mi yazıyorsunuz? Bunun cevabıdır aslında ilgilenmemiz gereken konu.

Okumanın anlayışı zenginleştirmek olduğu bir gerçekse, yazar yalnız bir insan ve yazmak ise sadece basit bir yalnızlık yahut yabancılaşma çabası olarak algılanmamalıdır. Yazar belki biraz kendisi için, çoğunlukla da başkaları için hayatını feda eden insandır. Bu yüzdendir ki, bazı anlayışlara göre ‘yazmak’ bir cihat olarak kabul edilir ve müspet anlamda yazarların, âlimlerin ve tabii öğretmenlerin çok müstesna bir yeri vardır. Bunun inançla paralellik gösterdiği de muhakkaktır.

Entelektüel bağlamda yalnızlığın derinliği, mânâsı ve mistizmi inanç sistemine bağlıdır. Neyin uğrunda yalnız kaldığınızla anlamlanır bir yerde yabancılaşmanız. İnsanın mutlak surette yalnız, fakat nihayetinde Yaratan’ıyla her zaman ve her yerde beraber olduğuna göre hiçbir zaman yalnız olmadığını düşünürsek, yalnızlık göreceli bir kavram oluyor. Bu farkı kişinin inancı belirliyor ve gerçekten yalnız olup olmadığına böylece karar verebiliyor.

Marguerite Duras, yalnızlığın bir yerden sonra deliliğe adım attırdığını söylerken, belki de bu inanç farklılığından kaynaklanan çıkmazı yaşıyor olmalı. İnsanın, hatta kuvvetli bir yazarın bile, yalnızlığa büyük yaralar almadan alışabilmesi için daima hüküm altında olduğunu gururuna sindirebilmesi ve bunu bir kişilik sorunu yapmadan kabullenebilmesi gerekiyor. Evet, yazar aslında yalnızdır. Fakat bu yalnızlığını bütünüyle bir sessizlikten ibaret görmesi de, kalabalıklar içinde yalnız olduğunu fark etmemesi kadar yanlıştır. Yalnızlığın, somut gerçekliği bir yana, tek boyutlu bir soyutluk gibi iptidai bir meseleye indirgenmesi önemli sorun.

Amacım mistik bir çözümlemeye kalkışmak değildir elbette. Yalnızlığın, yabancılaşmak kadar kendini tanımak anlamına geldiğini de belirtmek istiyorum. İşte anlatmak aşkına vurulan yazarın ne denli önemli bir konumda bulunduğunu, kendisini tanıyarak başkalarına tanıtmakta, böylece insanlar ve toplumlar arasında iletişim kurmak borcunda olduğunu söylüyorum. Bu küçümsenemeyecek kadar önemli bir uğraştır.

Bir Hadis-i Kutsi’de; “Kendini bilen, Rabbini bilir,” buyruluyor. Kanımca insanın kendisine ve dolayısıyla Yaratan’ına ulaşmadaki yoluna işaret ediliyor. İnsan ve yazarın yalnızlığa sığındıkça kendisine ulaştığı ve düşünme adına olumlu bir adım attığı bir gerçekse, bununla yaratılış amacımız arasında bir bağ olmalı.

Son dönem batı edebiyatının önemli yazarlarından Marguerite Duras’ın Yazmak isimli kitabından yola çıkarak inançsızlığın, yalnızlığın ne denli “yabancılaşmak” anlamına kaydırıldığını, olumlu ve olumsuz anlamda geliştiğini vurgulamak istiyorum. Duras, “Yazı bilinmeyendir,” diyor; “Kafasının içindeki, bedeninin içindeki bilinmeyen... Bir düşünce bile değildir yazmak; insanın kendi kişiliğinin yanında sahip olduğu bir tür yetidir, kendine koşut bir başka kişinin yetisi, ortaya çıkıp ilerleyen, gözle görülmez, düşünceyle, öfkeyle donanmış ve kimi zaman, kendi edimi yüzünden yaşamını yitirme tehlikesiyle karşı karşıya kalan... İnsan ne yazacağını bilseydi, hiçbir şey yazamazdı. O zahmete değecek bir şey olmazdı bu...

Duras’ın üzerinde durduğu yalnızlık, buruk bir yabanileşme. Her şeyden kopmak ve soyutlanmak. Belki ilk başta bir amaçla yola çıkmak, daha sonra amaçsızlık denizinde yolunu kaybetmek, tesadüflerin rüzgârıyla keder ve neşe arasında gidip gelmektir. Ne yaptığını bilir yazar, yani bilmelidir. Sezginin büyük bir rolü yok değildir. Yazı, evet, bir keşiftir. Çoğu zaman yazdıklarınız sizin kontrolünüzden çıkarak başka bir düzleme kayabilir. Bu gayet doğal bir şey. Yazar, yazdıkça yeni şeyler keşfeder. Bir bilim adamıyla yazar arasındaki temel fark da budur esasında. Fakat neyi, niçin anlattığını bilmeyen bir aklın parlak zekâsı, gayesizliği savunmaktan ileri gidemez. Yazmak, anlatmaktır. Öyleyse planlanmadan, ölçüp biçilmeden anlatılmaya kalkışılan şeyler, sahibini yönetir. Hayır, yazar ne yazacağını kesinlikle bilmelidir. Bu bir rüya değildir. Sezgi, ilham, bunlar keşfin yol açıcılarıdır. Her şey tabii ki yazarın kontrolünde olmayabilir, bazen doğal bir süreçte amaçlarınız farklı anlamlar kazanabilir. Bir dil ve üslup sanatı olan yazarlığın bilimsel çalışmalardan farkı, ruh dünyasındaki bilinmeyenleri keşfetmek oluşudur. Her ne kadar kontrol dışına çıksa bile, planlı ve programlı, ciddi bir uğraştır.

Duras’ın; “İnsan yazsaydı, ne yazardı çabası” olarak algıladığı yazmak edimi, doğru, keşiftir bir bakıma. Fakat bir farkla ki, neyi keşfedeceğini bilen ve isteyen bir kâşifin amacına ulaşması, başarmasıdır. Yazı yel gibi gelip geçmez. Bu güzel bir çayın boğazınızdan geçip gitmesi kadar sıradan, geçici bir haz veren iş değildir. Artık ortada kimse için olmasa bile, yazarın kendisi için son derece faydalı olan bir ürün vardır. Akılda uçuşan milyonlarca düşünce kırıntısının somut hale gelmesi ve sonsuza kadar yaşayacak olmasıdır. İtiraf etmek gerekirse, biraz da gurur verici bir şeydir bu.

Duras, yazmayı yaşamak kadar önemli buluyor. Bu noktada hakkı var. Yazmak düşünmektir, aldırmaktır, umursamaktır, önemsemek ve endişe etmektir. Her ne kadar acı verse de yalnızlık değerlidir. Sessizliğin sesini ve yalnızlıkta ortaya çıkan kendinizi dinlemek ve anlatmak önemlidir. İşte “yazmak, içinizdeki yabancıya ulaşmaktır” derken, o yabancının kim olduğunu düşünmek gerek. Yazar, anlamakla ve anladıklarını anlatmakla yükümlü kişi ve insanlık tarihini tarihçilerden daha gerçekçi aktarması gereken bir memurdur.

Platon’un deri ki: İnsan, anlayabildiği kadar yaşar. Anlatmak, anlamanın sonucudur. Yaşamın bir amacı olduğu muhakkaktır. Bu yüzden, insanın hayatın akışına kendisini teslim ederek, açık ve gizli gerçekler konusunda düşünmeden, kaygısız yaşaması kabul edilebilir bir durum değildir. Düşüncesiz, bilgisiz ve dolayısıyla amaçsız bir yaşamın, insanın kolayına geldiği için daha rahat olduğunu savunmanın acziyet olduğu muhakkaktır. İnsanın, varoluşuna bir anlam verebilmesi için kesinlikle kendisini tanıması gerekir. Bunun için de başkalarını, başkalarının hayatını, düşünce ve psikolojik yapısını bilmesi gerekir. Hayatı tanımak için, amaçların anlam kazanabilmesi için, insanın sadece kendi tecrübelerinden değil, başkalarının tecrübelerinden de yararlanması gerekir. Bunu ifade eden güzel bir söz: “Akıllı insan, yaşadıklarından ders alandır. Daha akıllı olanı ise, başkalarının yaşadıklarından ders alandır.” Bunu gerçekleştirmenin en kolay ve sağlıklı yolu ise, tabii ki okumaktır.

Emre Miyasoğlu
twitter.com/emremiyasoglu