Hannah Arendt etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor. Tüm kayıtları göster
Hannah Arendt etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor. Tüm kayıtları göster

16 Ocak 2019 Çarşamba

En büyük kötülükler en büyük iyilikler adına yapılır

Kötülük hiçbir zaman gücünü kendinden almaz. Her zaman için bir iyi’ye ihtiyaç duyar. İnsan, kötülüğü kötülük olarak yapamaz. İstese de yapamaz. Kötülük, kendi başına bir güç kaynağı değildir. Bir iyiye dayanmak zorundadır çünkü gerçek anlamda gücün kaynağı her zaman iyiliktir. İnsan kötülük yapmak istediğinde aklında mutlaka iyi bir nedeninin olması gerekir.

Bu yüzden, en büyük kötülükler aslında en büyük iyilikler adına, vatanı milleti kurtarma heyecanıyla, bir davaya hizmet etme aşkıyla ya da insanlık adına yapılır. Birine kötülük yapmak isteyen biri aklına getirmese de bunu bir iyi nedene mutlaka bağlamak zorundadır.

1960 yılında Arjantin’de yakalanarak Kudüs’te yargılanan Nazi savaş suçlusu Otto Adolf Eichmann, bilindiği gibi geçtiğimiz yüzyılın en önemli kötülük sembollerinden biridir. Avrupa’nın her yerinden toplama kamplarına getirilen Yahudilerin nakledilmesinin baş sorumlusudur. İnsanlık tarihinin en karanlık sayfalarının altında imzası olan adamdır.

Mahkeme’de buna uygun olarak sayısız korkunç iddialar dile getirilir aleyhinde ama Eichmann bütün bu iddialara, insan aklının alamayacağı bir kendi halindelikle, oldukça duygusuz bir acziyet içerisinde ama söylediklerinden oldukça da emin bir şekilde tek bir cevap verir.

Sadece yasalara uygun olarak görevimi yerine getirdim.” der (Ne kadar tanıdık bir cümle!) Devletine sonuna kadar bağlı bir devlet memurudur o ve işinin gereği olarak yasalar ne diyorsa “sadece” onu yapmıştır. Mahkeme ve bütün Yahudi toplumu doğal olarak bu sıradanlığa isyan eder. Eichmann’ın koca bir yalancı olduğunu söyler ve günün gazeteleri onu insanlık dışı bir canavar olarak resmeder. Oysa mahkemeyi bir Amerikan gazetesi adına izlemeye gelen bir kişi böyle düşünmemektedir. Kendisi de Alman Yahudisi olan ve Nazi zulmünden kaçarak Amerika’ya sığınan ünlü düşünür Hannah Arendt’tir bu kişi.

Arendt başına gelecekleri çok çok iyi bilmekle birlikte herkesten farklı olarak ona inanmaktadır. Gerçekten de Eichmann’ı dikkatle dinler, halini tavrını olanca soğukkanlılığıyla izler, inceler ve ona inanır. Eichmann, “Bürokratik, sığ ve basmakalıp bir cümle kurmaktan öteye geçemeyen aciz bir insan”, eleştirel düşünme yeteneğini bürokratik labirentlerin arasında çoktan kaybetmiş bir zavallıdır. Gözlerini kapayıp vazifesini yaparak ürettiği korkunç sonucun sorumluluğunu almak onun için devletine ve milletine olan bağlılığından vazgeçmek anlamı taşımaktadır ve bu sığ iyilik korkunç kötülüklere kapı aralamıştır. Denebilir ki kötülüğün kaynağı olan iyiliğin sığlığı ya da derinliği, ortaya çıkacak sonucun yalnızca niceliksel farklılaşmasına etki edicidir. Kötülük, niteliksel düşünmeyi yok etmiştir. İnsan, sayılardan ibaret hale gelmiştir.

Arendt, bilindiği gibi buradan hareketle “kötülüğün sıradanlığı” görüşünü oluşturur. Hangi işi yaparsak yapalım kesin inanca dayalı kör itaat ve düşünce kaybı gündelik hayatın içinde sayısız insanın hayatını kolaylıkla karartabilir ve bunu yapan insanlar gerçekten de inanarak yalnızca yasalara uygun olarak görevlerini yerine getirdiğini düşünebilirler. Kötülük yalnızca bir iyiye ihtiyaç duymaz, o iyinin nasıl hayata geçirileceği konusunda düşünmekten çok inanmaktan kaynaklı bir kesinliğe de ihtiyaç duyar. Sıradanlığın sığlığı güçlü bir kesin inançla birleştiğinde bu kişiler ellerindeki gücü ve yetkiyi iyilik adına kullanırken yarattıkları kötülükler karşısında vicdani bir rahatsızlık duymakla kaynağındaki iyiye daha güçlü bir bağlılık göstermek arasında kısa bir git-gel yaşar ama günün sonunda çok daha maliyetsiz olan ikincisinde karar kılarlar. Kötülük, vicdani bir tepkiye yol açtığında iyiyle olan bağı kopar çünkü ve bu bağ koptuğunda kişi yalnızca yaptığı o kötülük için değil bütün hayatı temelden bir sarsıntıya uğrar.

Eichmann’ın tam karşı kutbunda sıradan suçlular vardır. Zaman zaman gazetelere ya da televizyonlara yansıyan suçların nasıl olup da işlenebildiğini normal bir insanın anlaması neredeyse imkansızdır. Nasıl olur da 30’lu yaşlarında genç bir insan, tek başına yaşayan kimsesiz yaşlı bir kadının evine girer, bütün mal varlığı olan altınlarını çalar ve hatta öldürmekten bile geri kalmayabilir? Çünkü pek çok suçlu kişi esasında dünyanın en yalnız ve en kendi başına yaşayan insanıdır. Toplumsal normların ve ahlaki kodların bütünüyle geçersiz olduğu bir dünyanın vatandaşıdır. Özellikle suç anı, her şeyden ve hatta evrenden tam bir yalıtılmışlık anıdır ve böyle bir kişinin yaptığı bütün kötülükler, kötülükle bağlantısını yitiren bir yanılsama yaratır. İnsanlar, adaletsiz bir düzene karşı genellikle iki şekilde tepki verirler; ya, onunla sonuna kadar mücadele edip bütün siyasal enerjileriyle karşı koymayı yeğler veya bütün bağlantılarını koparıp o toplumsal normların geçersiz olduğu kendi küçük vatanlarını yaratarak intikam almayı seçerler. Sıradan kriminaller her zaman zannettiğimiz kadar sıradan olmayabilirler bu yüzden. Çoğu kez iyiliği kötülükte bulan bir savrulmuşluk içindedirler. Yalnızca yasaların dediğini yerine getiren düşünselliğini yitirmiş acziyet burada yalnızca yasaların dediğini yerine getirmeyen düşünselliğini yitirmeye evrilir. Altındaki karakterler, detaylara inildiğinde birbirine benzer.

Üçüncü bir karakter daha vardır. Bu üçüncü karakter, düşünselliğini yitirmemiştir, yaptıklarının başını ve sonunu öngörebilme yetisine sahiptir. Sıradan bir suçlu gibi toplumsal düzene onunla bağlantısızlaşarak karşı çıkmak gibi bir uca savrulma ihtimali de oldukça düşüktür. Fakat bunda kötülük kökündeki bir iyilikten kaynaklanmaz. Onu, iyiye ulaşmak için gerekli görür. Kötülüğün iyiyle olan bağlantısında öncül ve ardıl yer değiştirmiştir. İyiye iyi yoldan gidilemeyeceğine inanmış, başımıza ne gelirse iyilikten geldiğini karine haline getirmiştir. Bu yüzden, kötülüğün iyilikle bağlantısını koparmaz ama direkt bir ilişki de her zaman kurmaz. Bunu hayatın her alanında çeşitli hilelerle, hinliklerle ve kurnazlıklarla yapar. Bu yolla ne yaparsa yapsın kendisini iyi göstereceğini zanneder. Yaptığı kötülüklerin sonuna kadar bilincinde olduğundan bütün bunların açığa çıkmaması için harcadığı enerji, yaptığı kurnazlıkların dozu oranında artar. İyiyle olan kutsal köken bağı giderek incelir ve bir noktadan sonra taşınmaz hale gelerek kopar. Bu yine de çiğ bir kötülüktür. Bu tür kötülüklerle ne yapsanız Eichmann olamazsınız. Bunun için daha aptal ve daha inançlı olmalısınızdır.

Ama eğer ne aptal ne de inançlıysanız; kötülüklerin ancak iyilikten kaynaklanan nedenlerle güçlü olabileceğini bilemeyecek kadar derin bir kompleksli geçmişten geliyorsanız; eğer hileyle ve kurnazlıkla her türlü yasayı ve hukuku iğdiş ederek saf dışı ettiğiniz insanların gücünü kendinize devşirerek bu sayede adam yerine konacağınızı zannediyorsanız; eğer, karanlık bir geçmişten geliyorsanız; eğer, her türlü kirli yolun sonunda ne yapıp edip kendinizi aklayabilecek kadar mahir olduğunuz zannı ve hileli yollarla elde ettiğiniz sahte güç zehirlenmesi tıpkı kriminal tipte olduğu gibi sizi her türlü toplum -ve de hukuk- normunun dışına çıkarabiliyorsa; ve eğer kötülüğün sıradanlığı size yetmiyorsa iyilik karşısında çaresizsiniz demektir. Ve ilginç olan şu ki iyiliğin karşıtı kötülük değil çaresizliktir. Hiçbir kriminal yakalanma ihtimalini daha yüksek görmez, en büyük açıkları da bu yüzden verir. Hiçbir kriminal bu tip kadar çaresiz değildir. Ve kötülük bir kez kendi başına bir güç olduğunu zannetti mi iyi olan ne varsa bunu suça dönüştüren bir mekanizmayı işletir. Bu insanlara yapılacak en büyük iyilik -ya da kötülük!- kimden ya da neden, hangi iyi ya da iyilikten güç aldıklarını bulup ortaya çıkarmak ve bu bağlantıları tek tek kesip atmaktır.

Eichmann, Arendt’in iddia ettiği kadar zavallı biri mi bilinmez ama ahlakını kötülük üzerine kuran düzenbazın zavallı olduğu su götürmez bir gerçektir. Kötülük hiçbir zaman gücünü kendinden almaz ve daha kötüsü -ve ne iyi ki- yok etmeye çalıştığı insanlardan da alamaz.

A. Erkan Koca
twitter.com/ahmeterkankoca
* Bu yazı daha evvel serbestiyet.com'da yayınlanmıştır.

9 Ocak 2019 Çarşamba

Ahlak, kişinin kendi kendisiyle olan ilişkisine dayanır

Bir süredir yazamadım ve ne gariptir ki bunun sebebi okuduğum bir kitap. Genellikle tersi olması beklenir. Yazmak için okumak gerektiği bilinir. Ne kadar derinlikli ve ilham verici bir okuma yaparsak o oranda yazma duygumuzun tetiklendiğini, yıllarca içimize attığımız bütün birikimin kendini dışavurmak için üzerimizde baskı kurduğunu hissederiz.

Bütün bir ömür içimizden yaptığımız konuşmaların dile gelmesi için bazen bir kaç güçlü cümle okumaya ihtiyacımız vardır. Okumak yazdırır sözü, oldukça eskidir. Buna en ufak bir şüphe duymadan inanırız. Okumak, zihnimizin gündelik akışını kesintiye uğratır, durmak ve düşünmek zorunda bırakır çünkü. Asıl etkisi belki de edindiğimiz yeni bilgilerden değil bizdeki bilgileri yeniden düşünmek durumunda kalmamızdan kaynaklanır.

O halde nasıl olur da okuduğumuz kitaplar aynı zamanda yazmayı durdurur? Ya da bu süreci kesintiye uğratır, dilimizin ucuna gelen düşüncelerin bir anda geldikleri yere kaçıvermelerine sebep olur?

Bir süreden beri Hannah Arendt’in Sorumluluk ve Yargı’sını okuyorum. Arendt’in düşünme biçimini her zaman kendime yakın bulmuş, onun kitaplarını kütüphanemin baş köşesine koymuşumdur. Onun kitapları, bitirdikten sonra bir türlü yerine koyamadığımız, bizdeki yaşamını sürdürdüğü için hep yanımızda tutmak istediğimiz kitaplardandır. Şiddet Üzerine ya da Kötülüğün Sıradanlığı’nı her okuduğumda yeni ilhamlar almış, benzer konularda yazdıklarımı her defasında gözden geçirip değiştirme ihtiyacı duymuşumdur. Ve genellikle de her okuduğum ve etkisinde kalarak kitabı kapatıp bir süre üzerinde düşünme ihtiyacı hissettiğim cümleden sonra kendi metinlerime dönerek işin heyecanı kaçmadan düşüncelerimi hemen kayda geçirme ihtiyacı duyarım. Bunu hemen yapmazsam uçup gidecek ya da hiçbir zaman aynı heyacanı kelimelere dökemeyecekmişim gibi bir duyguya kapılırım.

Bu defa biraz farklı oldu nedense. Kitapta beni etkileyen ve durup düşünmek zorunda bırakan ama başkaca hiçbir şey yapmama izin vermeyen ne çok cümlenin altını çizip yanlarına soru işaretleri, alıntı parantezleri ve yıldızlar koydum. Kırmızı kurşun kalemim elimden hiç düşmedi. Farketmeden ağzıma o kadar götürdüm ki bir iki kez dudaklarımı yıkamak zorunda kaldım. O kadar ki durup düşünmekten okumakta zorlandım, her cümleden sonra sindirmek için uzaklara dalmak zorunda kaldım, etrafımdaki insanlara anlamsız denebilecek bir gülümsemeyle baktım ve en önemlisi de galiba şu hayatta düşünerek üstesinden gelinemeyecek bir sorun yoktur hissine kapılıp durdum. Çeviri gayet iyi yapılmıştı ama yine de acaba çevirmenin yorumundan geçerken kaybolan anlamlar olmuş mudur diye ve bir de yetersiz kaldığını hissettiğim satırlar nedeniyle kitabın İngilizce’sini de aldım. İşte o çizdiğim satırlardan bazıları:

Dünya ne zaman bize hakiki bir hediye sunsa, bizi aciz bırakan esas minnettarlığı ayrı tutuyorum. Hakiki bir hediye bize durup dururken gelir; Talih güldüğünde, bilinçli ya da yarı bilinçli olarak el üstünde tuttuğumuz amaçlarımızı, beklentilerimizi ya da hedeflerimizi görkemli umursamazlığıyla hiçe sayar” (sf.7). Gerçi ben çevirsem böyle mi çevirirdim diye merak etmedim de değil. Biraz eksik kalmış ve kimi yerlerde çevirmen söyleneni tam olarak anlayamamış gibi geldi. Sonra bu merak artınca ben çevirsem nasıl çevirirdime bakmak istedim. Bu harika cümle aslında bir önceki cümlenin devamı. O nedenle de kendi başına bağımsız bir anlama sahip değil. Ben olsam şöyle derdim: “Bizi tamamen aciz bırakan burada olma minnettarlığımızı saymazsak dünya ne zaman bize hakiki bir hediye, yani gerçek anlamda durup duruken birşey verse, ne zaman talih yüzümüze gülse, bilinçli ya da o kadar bilinçli olmaksızın en başa koyduğumuz amaçlarımızın, beklentilerimizin veya hedeflerimizin ne olduklarına bakmaksızın hiçe sayar.

Alıntılarla devam edelim:

Teori ve kavrayış gerektiren meselelerde, olayların dışındakilerin ve basit seyircilerin, önlerinde ya da çevrelerinde meydana gelmekte olanların gerçek anlamına daha keskin ve derin bir sezgiyle nüfuz etmeleri az rastlanır bir şey değildir. Tüm dikkatlerini, gerektiği gibi, parçası oldukları olaylara veren asıl failler ve katılımcılar aynı ölçüde yetkin olmayabilir.” (sf.11)

Ahlaki yönden değerlendirildiğinde, bir kişinin somut bir şey yapmadığı halde suçlu hissetmesi, gerçekten sorumlu olduğu bir suç bulunduğu halde biraz olsun suçluluk duymaması kadar yanlıştır.” (sf.29).

Kolektif suç ya da kolektif masumiyet diye bir şey yoktur; suç ve masumiyet ancak bireylere atfedildiği takdirde anlam ifade eder.” (sf.30).

Bunun gibi sayısız cümle... Ünlü sözü, “Tehlikeli düşünce diye birşey yoktur, düşünmenin kendisi bizatihi tehlikelidir.” de yine bu kitapta. Bununla tam olarak ne demek istediğini de gayet etkileyici bir biçimde anlatmış Arendt.

Bütün bunlarla birlikte kitapta beni en çok etkileyen yerlerden biri, Nazi döneminde az sayıdaki bir grup insanın rejime başkaldırıp isyan edememiş olsalar da, toplumun hiçbir kesimiyle işbirliği yapmamış ve kamusal yaşama katılmayı reddetmiş olmalarının esas nedeninin sorgulandığı kısımdı.

Nazi rejiminden önceki rejime ve ahlaki değerlere de aynı güçlü bağlarla bağlı sayısız insan -ve de entelektüel!- bir anda değişen yeni düzene ve yeni ahlaki normlara tereddütsüz bir şekilde uyum sağlamış, eskiden nasıllarsa yine öyle bir kendinden eminlikle şüpheye yer bırakmayan bir dünya görüşü oluşturmuşlardı. Bu insanlar, rejim kendilerinden ne istediyse hepsini yerine getirmekte bir yanlışlık görmemişlerdi. İşin garibi, bu insanlar birer cani, kötücül ruhlu ya da insanlıktan nasipsiz kimseler de değillerdi. Sadece güçlü bir bağlılıkla düzene ve yeni düzenin kodlarına inanıyor, herkesçe doğru kabul edilene itaat etmekten başka bir şey yapmıyorlardı. Karşı çıkmaksa gerçekten de çok zordu. Arendt bu noktada da çok ilginç bir tespitle şöyle der:

Dünyaya karşı sorumluluğumuzu –ki bu esasen politik bir sorumluluktur- yerine getirmemizi olanaksız kılan olağanüstü durumlar vardır, çünkü politik sorumluluk en azından bir ölçüde politik güce dayanmalıdır. Benim görüşüme göre, güçsüzlük veya mutlak iktidarsızlık geçerli bir mazerettir.” (sf.45).

Fakat, işbirliği yapmak ve sorgusuzca itaat etmek öyle değildir. İtaat, rızadan farklı olarak çocukla ebeveyn ilişkisi gibidir. İtaat ettiğimizde, itaat ettiğimiz emrin ya da düşüncenin doğruluğunu ya da yanlışlığını bilemeyeceğimizi kabul eder, istemesek de boyun eğmemizin en doğru yol olduğunu düşünürüz. Yetişkin insanların birbirleriyle, hukukla ya da politik sistemle ilişkisi ise itaate değil rızaya dayanır. Doğru olmadığını düşündüğümüz bir yasa maddesine ya da emre uymamız zorunlu olsa bile rıza göstermek zorunda değilizdir çünkü onu değiştirme gücünü ve yetkisini kendimizde görmekteyizdir. Aksini savunmak için demokrasi dışı bir yerden düşünmek ve insanların kendi kendilerini yönetme taleplerini ayrı bir yönetici zümreye devretmek gerekir. Arendt’in örneğiyle, bir çocuk yuvasında itaat etmeyen çocuklar çaresiz durumda kalacaklardır. Oysa yöneten yönetilen ilişkisinde bunun tam tersi geçerlidir.

Dolayısıyla, Nazi rejiminde itaat edenler ile karşı çıkmak için gerekli politik güce sahip olmadığı için itaat etmek yerine işbirliğini ve kamusal yaşama katılmayı reddeden insanların bunu neden yaptıklarını anlamak oldukça önemlidir. Bu kişiler kimlerdi peki?

Düzene katılmayanlar ve dolayısıyla çoğunluk tarafından sorumsuz addedilenler kendi başlarına karara varma cüretini gösteren kişilerdi ve bunu daha iyi bir değerler sistemine sahip olmalarına ya da doğrunun ve yanlışın önceki ölçütlerinin zihinlerinde ve vicdanlarında çok güçlü bir yer edinmelerine borçlu değillerdi. Bilakis tanıklık ettiğimiz her şey, Nazi döneminin ilk yıllarındaki entelektüel ve ahlaki yozlaşmadan etkilenmemiş kesimin, yani saygın zümrenin herkesten önce teslim olduğunu göstermektedir. Onlar, bir değerler sistemini bir diğeriyle değiştirmekte hiç zorlanmamışlardır. Dolayısıyla, rejime iştirak etmeyenlerin, değerlerin bu değişimi içinde vicdanları istemsiz çalışmayan, yani otomatikleşmeyen kişiler olduklarını öne sürüyorum. Diğer bir deyişle, onlar tikel bir vakaya, ortaya çıkarken uygulanacak, dolayısıyla da yeni bir deneyime ya da duruma peşinen hükmedilmesini, öğrenilmiş ve sahiplenilmiş bilgilere göre muamele edilmesini sağlayacak doğal ya da öğrenilmiş ilkeler ve kurallar bütününün var olduğu kabülüyle davranmamışlardı.” (sf.44-45).

Bu tür bir karara varmalarının önkoşulu ne iyi gelişmiş bir zeka ne de üstün bir ahlak anlayışıdır: “daha ziyade, insanın kendisiyle samimiyet içinde yaşamaya, kendisiyle ilişki kurmaya, yani kendisiyle sessiz bir diyalog içine girmeye yatkındılar; diğer bir deyişle, Sokrates ve Platon’dan beri düşünme olarak adlandırdığımız şeydir. Felsefi düşüncenin temelinde yatmasına rağmen, bu tür bir düşünme tarzı ne teknik bir iştir ne de teorik problemlerle ilgilenir. Kendi başlarına düşünmek ve dolayısıyla karara varmak isteyenleri diğerlerinden ayıran çizgi, tüm sosyal ve kültürel farklılıkları boydan boya kateder.” (sf.44).

Bunu dedikten sonra şu muazzam yargıya varır:

Bu açıdan, Hitler rejimi sırasında, saygın toplumun topyekün bir ahlaki çöküntüye uğraması, değerleri el üstünde tutanlara ve hem ahlaki normlara hem de standartlara sıkı sıkıya bağlı olan insanlara bu gibi koşullar altında güvenilmeyeceğini bize öğretir.” (sf.44).

Kısacası bu insanlar, ne itaat etmişler ne de rıza göstermişlerdi ama bunun nedeni bu kişilerin diğerlerinden daha yüksek bir ahlaka sahip oluşları ya da düşünsel olarak daha gelişmiş insanlar olmaları değildi. Oldukça sıradandılar yani. Dışarıdan bakıldığında sorgusuzca itaat edenlerden çok bir farkları varmış gibi gözükmüyordu. Ama çok önemli bir meziyete sahiptiler. Ahlakları dışarıda bir yerlerde, yazılı metinlerde ya da kanaat önderlerinin düşüncelerinde değil kendi içlerindeydi. Ve kriterleri farklıydı. “Kendilerine bazı cürümleri işlemeleri halinde iç huzurlarını koruyup koruyamayacaklarını sormuşlar ve hiçbir şey yapmamanın daha yerinde olduğuna karar vermişlerdi, sayelerinde dünyanın daha iyi bir yer olacağını düşündükleri için değil, kendileriyle barışık yaşamayı sürdürmeleri bu şarta bağlı olduğu için böyle davranmışlardı.” (sf.44).

Kitabın sonunda en fazla bende kalan şeyler neydi derseniz? Şöyle özetleyeyim:

Ahlak, sanılanın aksine kişinin başkalarıyla değil kendi kendisiyle olan ilişkisine dayanır. Vicdan istemsiz ve kendiliğinden devreye giren otomatik bir uyarıcı değildir. Ahlak, ancak insanın kendisiyle samimi bir ilişkiyi kurabilmesi ve çelişkilere itaat etmeyerek en değerli yetisi olan düşünmeyi sürdürebilmesiyle mümkündür. Ahlak dediğimiz şey, basit bir bilinenleri uygulama işi olmayıp, düşünmenin başka türlü bir görünümüdür ve her düşünce kendi ahlakını yaratır. Onun ahlak yasalarına ya da politik düzenin doğrularına itaatle de hiç ilgisi yoktur. Ahlakı, normlar ve kabul edilen, sıkı sıkıya sarılıp korumak için savaş verilen değerler olmaktan çıkarmadıkça her yeni düzenin kendi ahlaksızlarını yaratması kaçınılmazdır. Ahlak, hiçbir dönemde ve düzende yok olmaz sadece insanların kendileriyle kurdukları ilişki kesintiye uğrar, şekil değiştirir ve kamusal yaşam bütün içsel varlığımızı teslim alıp eline geçirir. Kısacası, her şeyi normalleştiren insanların tam zıttına bir şekilde ahlak hiçbir zaman normal birşey değildir çünkü o, bir kelimeyle, düşünebilmektir. Düşünebilmek içinse sadece insan olmak yetmez, insanlığını her koşulda korumayabilmeyi bilmek gerekir. Vicdan bunun bilgisine sahiptir. Akılsa bizi buraya götürebilir. Dönemler ve düzenler hep değişmiş her zaman da değişmeye devam edecektir ve buna karşı değişmeyen öz, ahlak ya da ahlak yasaları değil ahlaklı olmanın işleyiş biçimidir.

A. Erkan Koca
twitter.com/ahmeterkankoca
* Bu yazı daha evvel serbestiyet.com'da yayınlanmıştır.

21 Ağustos 2014 Perşembe

Devrim üzerine fikirler

Devrim” kelimesi işitildiği zaman yaygın olarak şiddet, savaş, yıkım gibi çağrışımlar uyandırır; bunun tarihe bağlı sebebi, geçmişte yaşanmış bir takım yıkım olaylarının devrim diye adlandırılması olduğu kadar aktüel olarak da devrimci bir mücadeleden söz edildiğinde hemen her zaman şiddete yaslanılarak bir anlam inşa edilmesidir. Türkçede “devrim” kelimesi cumhuriyetten sonra icat edilmiş ve Avrupa dillerindeki “revolution” ifadesini karşılayan “ihtilâl” ve “inkılap” kelimelerinin ikisini birden içerecek şekilde teklif edilmiştir. Kavrama çoklukla müracaat eden sol dünyanın ulus devlet projesine sempatisi ve buna bağlı olarak Arabî ve Farsî birikimi “geri”de bırakma eğilimi, kelimenin dile yerleşmesinde önemli bir etken gibi gözükmektedir. Devirmek fiili ile ilişkilendirilerek türetilen devrim, siyasal alanda da bu yönüyle öne çıkmıştır. Buna karşın Avrupa’da daha eskiden de kullanılan ancak Fransız İhtilâli sonrasında (1797) yıldızı parlayan “revolution” gök cisimlerinin dönmesi, deveranı anlamından türetilmiştir. Sözcüğün astronomik anlamı, döngüsellik içermesi bakımından biraz Avrupa düşünce geleneğinin süreklilik fikriyle ilgili gözükür. Toplumsal olaylarda ya da siyasal anlamda kullanımıysa (17.yy) eğretileme ile olmuştur.

Türkçede inkılap kelimesinin de taşıdığı “alt üst olma, dönüşme” fikri ile karşılaştırıldığında toplumsal ve tarihî birikime bağlı olarak çok da yakın sayılmayacak iki farklı kavrayış olduğu değerlendirilebilir: Politik anlamının dışında popülist anlamı sözü edilen değişimin niteliğine karşı ilgisizdir. Devrim, bir nitelik değişimini teklif etmesi açısından öze, esasa ilişkin bir anlam taşırken örneğin 1923 cumhuriyet tecrübesi yaygın olarak bir devrim diye değerlendirilmez fakat Türkçe üzerindeki operasyon dil devrimi diye adlandırılabilmektedir. Bu durumu göz ardı edip, biraz daha tutarlı bir çerçeve oluşturmak maksadıyla “devrim” kelimesini bugünkü siyasî dünya açısından daha kullanışlı ve popüler yapan Marksist literatürün tasnifine başvurulabilir. Devrimi siyaseten öncelikli bir mesele olarak ele alan Marksizm’de kavram nitel bir değer taşır. Marx için toplumların esas, gerçek yapısını içeren ekonomik düzen değişmedikçe bir devrimden söz etme olanağı yoktur. Toplumsal yapıyı altyapı ve üstyapı olarak bölen Marx için devlet biçimi, kültür, hukuk gibi değerleri içeren üstyapı, altyapının (üretim tarzı) bir neticesi olarak belirdiği için tepede yapılacak düzenlemeler nicel anlam taşıyacaklarından dolayı ancak bir evrime işaret edebilirler. Bu yönden bakıldığında 1789 süreci, toprak rejiminin değiştirilmesi, aristokrat sınıfın tasfiyesi ve mülkiyete ilişkin radikal kararlar içermesi itibariyle devrimsel bir süreç olarak görülür. Ki Marksizm açısından kapitalist olmayan üretim tarzının kapitalizme doğru her nitel değişimi bir devrimdir; sosyalist devrimin nesnel şartlarının oluşması için öncelikle kapitalizme yönelik bir üretim biçimi ihdas edilmelidir ki bunun imkânını da ancak bir burjuva demokrasisi sağlayabilir.

Devrimin gerçekleşmesi ise kavramın kendisi kadar özen isteyen bir tartışma içerir: Nihayetinde kurulu düzeni besleyen ve kurulu düzence beslenen tarafların bir ittifakı olarak iktidar alanı, statükonun devamı için uygulanan gücü temsil etmektedir. (Ki iktidar, Türkçede “kudret”le ilgili oluşu gibi Avrupa dillerinde “power” ile vasfedilir.) Bu durumda devrim, doğrudan bir güç uygulaması anlamına gelir: Mevcut yapının yıkılması için en azından iktidarın gücü oranında bir güce gereksinim olduğu gibi, bu gücün kullanım biçimi de devrimci bir karakter taşıyabilmelidir. Bu sebeple Marksizm için devrimin anlamı, burjuva demokratik sisteminde gerçekleşecek bir düzenleme değil, doğrudan yıkımdır ki nitelik sıçraması bu sayede gerçekleşebilir, aksi hâlde demokratik sistemin ve devletin denetimini elinde tutan burjuvazi (ya da egemen sınıflar) parlamenter sistem içerisinde çoğunluk sağlansa bile niteliksel/altyapısal bir değişime asla izin vermeyecektirler. Ne var ki devrimin gerçekleşmesi; şiddetin bir yankı bulması, karşı-şiddet üretme sürecine yol açacağı için bir kısırdöngü ortaya çıkaracak olması bir yana bir araç olarak geliştirilen şiddetin iktidar olanakları çerçevesinde bir amaca dönüşmesi de olasıdır. Ki devrimlerin muhtemel kaderi de budur.

Hannah Arendt, siyaset bilim ve felsefe kapsamında iktidar, otorite, devrim, terör, şiddet gibi konuları tartışırken devrimcilerin, devrimin ertesi günü birer muhafazakâra dönüşeceklerinden söz eder. Özellikle amaç ve aracın yer değiştirmediği ve yozlaşmış kurumları tasfiye edebildiği sürece şiddeti gereksiz görmemiş, bir nefsi müdafaa konusu olarak haklı amaçların onu meşrulaştırdığından da söz etmiştir. Ne var ki şiddeti iktidarın dışavurumu olarak ele alan Arendt, iktidarın en tekil yapıda bile bir onay ve tabana ihtiyaç duyduğundan, sayılar olmaksızın iktidarın olamayacağından da söz ederek haklı amaçlar konusunda bazı kapıları açık bırakmıştır. Hitler döneminde Almanya’dan kaçmak zorunda kalan bir Yahudi olan ve varlığına karşı çıktığı İsrail’in kurulmasından sonra kaçırılarak yargılanan bir Nazi subayından hareketle “kötülüğün sıradanlığı” üzerine yazan Arendt, kişisel olarak da iktidar mekanizmasının birey üzerindeki denetimini şiddet bağlamında değerlendirmiştir. Bu yönden iktidarın doğası gereği şiddet, onu ele geçirenlerin diğerlerine karşı kullanmaya devam edecekleri bir araç olarak daima kalacaktır. Temelinde totaliter eğilimler barındıran siyasî şiddetin muhtemel en kötü sonucuysa kamu alanını tahrip ya da yok etme durumudur. Devrim Üzerine (İletişim Yay.,2012) kitabında politik değişimi ele alan Arendt, dış siyasette savaş ve iç siyasette devrim üzerinde durur: Özellikle yaşadığı dönem ve bütün olarak 20. asrın bu iki şiddet türü ve iki temel meselesiyle biçimlenmesi onun siyaset felsefesinin de bu konuları öne çıkarmasına sebep olmuştur. Antik gelenekten beri siyasetin temel amacının özgürlük olduğunu yazan Arendt, idealler uğruna meşrulaştırılan savaşların aksine devimlerin bu ülkü uğruna gerçekleşmesi ya da geçekleştirilmeye çalışılmasına dikkat çekerek siyaset alanı içerisindeki bu iki olgunun diğer tüm olgulardan farklı olduğu ve birbirlerine dönüşmeye eğilimli olduklarını vurgular. Bununsa temel nedeni, ikisinde de şiddet ortak paydasında anlamlandırılmalarıdır. Bakış açısını Avrupa’nın felsefe geleneğine bağlı olarak antik dönemden yaşadığı zamana doğru getiren üslubuyla Arendt, Devrim Üzerine’de Avrupa tarihini de bu çerçevede değerlendirir ve devrim olgusunun özünü açığa çıkarabilmek adına, şiddetin bir diğer kullanıcısı olarak dinî mücadeleyi, Amerikan ve Fransız devrimlerini, liberal ve Marksist felsefeyi tartışır.

Amerikan ve Fransız devrimleri üzerinden devrim kavramının –her ne kadar modernliğine değinse de- Avrupa düşünce geleneği içerisindeki yerine oturtarak tartışan Hannah Arendt’ın Devrim Üzerine’si, meseleyi salt siyasî bir alandaki kavga olarak görmenin ötesine giderek insan için taşıdığı değeri de sorgular. Bu sorgulamayla birlikte şiddetin ve şiddeti araçsallaştıran iktidar fikrinin de doğasını anlamaya ve göstermeye çalışır. Arendt’in de vurguladığı gibi kutsal kaynaklarda gözlenen Kabil’in Habil’i öldürmesi ile başlayan insanlık tarihinin yeni yapılanması, aslında tüm devrimlerin özünde yer alan şiddetin salt bir kardeşlik tesisi amacına büründürülmesinden daha ötede yıkıcı bir temele yaslanır. Onun sözleriyle bu temeli şöyle özetleyebiliriz: “Şiddetle değişen bir dünya, ancak daha çok şiddetin var olduğu bir dünya olur.

Alper Gürkan
twitter.com/gurkanalper
* Bu yazının tamamı Ayraç dergisinin 58. sayısında yayımlanmıştır.