Bir Mülkiyet Kalesi etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor. Tüm kayıtları göster
Bir Mülkiyet Kalesi etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor. Tüm kayıtları göster

3 Aralık 2018 Pazartesi

Osmanlı’nın kritik günlerini Kemal Tahir'le okumak

Bir kişinin veya bir ailenin izinin sürüldüğü romanlar her zaman ilgimi çekmiştir. Bunun içindir sanırım, Orhan Pamuk’un Cevdet Bey ve Oğulları’nı çok sevmem, Amin Maalouf’un olumsuz anlamda belki de en çok eleştirilen eseri Yolların Başlangıcı’na bayılmam. Tabii ki her eser bir iz sürer ama bahsettiğim, detaylarıyla, belli bir zaman diliminin uzun uzun anlatıldığı romanlardır. Kemal Tahir’in Bir Mülkiyet Kalesi de bu özelliğiyle ve 490 sayfasıyla diğer eserleri andırıyor. Konusu elbette farklı ancak bahsettiğim durumdan ötürü benim gönlümü kazanan eserlerden biri oldu.

Bir Mülkiyet Kalesi, Kemal Tahir’in sağlığında yayımlanan bir eser değil. Ölümünden sonra derlenip basımı yapılmıştır. Bundan ötürü, kitabın son halini, yani yazarın ‘bitti’ dediği halini okuyamıyor olabiliriz. Kemal Tahir ya fırsat bulamadı bu eseri yayımlatmaya ya da vazgeçti bu eserden. Ancak Kemal Tahir’in ölümünden sonra derlenen çok eseri var. Bu yüzden artık bu durumu es geçmemiz gerektiğini düşünüyorum.

Bir Mülkiyet Kalesi hakkında kısaca şunu diyebiliriz: II. Abdülhamit’in yaveri, saray marangozlarından, alaylı yüzbaşı, marangoz Mahir Efendi’nin II. Meşrutiyet’ten kısa bir süre önce başlayıp İstiklal Harbi’nin kısa bir süre sonrasına kadar olan hayatını konu edinir. Bu süreçte hem Mahir Efendi ve ailesinin özel hayatına hem de Osmanlı Devleti’nin siyasi hayatına dair malumatlar verir. Elbette bu süreçte II. Meşrutiyet, Balkan Savaşı, I. Dünya Harbi, Çanakkale Deniz Savaşı, Mütareke Dönemi, ilk meclisin kurulması gibi birçok olay da kendine yer bulur romanda.

Yazarın, Mahir Efendi karakterini babasından esinlenerek oluşturduğu yönünde bir rivayet de mevcut kitapla ilgili. Doğru olabilir; çünkü özellikle hapishane romanlarında ‘İstanbullu Murat’ karakteriyle kendine birden fazla yer vermiştir Kemal Tahir. Bu romanda da Mahir Efendi’nin ilk oğlunun adı Murat’tır. Bu benzerlik benim açımdan rivayeti doğruluyor.

Bir Mülkiyet Kalesi, Kemal Tahir romanları içinde bazı farklılıklarıyla yer alır. Genelde kısa denebilecek zaman dilimlerini romanlarında işleyen Tahir, bu romanında ortalama 15 yıllık bir zaman diliminde geçen olaylara yer verir. İkinci bir farklılık ise bölümlerle ilgili. Genelde kitaplarında ana bölümlerinin sayısını az tutan yazar, bu kitabını 12 bölüme ayırmış.

‘Saray-ı Hümayun’da’ adlı bölümle romana başlayan yazar, Abdülhamit’in de diyaloglu bir karakter olarak yer aldığı bu bölümde kısaca, saraydan, Mahir Efendi’nin padişahla olan ilişkisinden, marangozluk işlerinden bahsederek kitabın alt yapısını oluşturur. Daha üçüncü sayfada ise dönemin siyasi olayları ile ilgili Mahir Efendi’nin fikirlerini okuruz. Mahir Efendi, kitap genelindeki fikrî profilini bu sayfalardaki fikirleriyle özetler. Okuma yazması olmayan, siyasi olaylara aklı ermediğine inanan, Abdülhamit’i taparcasına seven Mahir Efendi, dönemin kargaşasını, kafa karışıklığıyla beraber şöyle özetler:

Yedi düveli parmağı üstünde oynatan, ‘İstanbul’a elli bin kişilik askerimle seyyah geliyorum!’ diye haber yollayan Moskof çarına, ‘Buyur! Ben de yüz bin askerle karşıcı çıkıyorum!’ diye cevap veren, koca Alman imparatorunu, Acem şahını, daha bilmem hangi kralları ayağına kadar getirten Abdülhamit, Jöntürk meselesine bir çare bulamaz mı?

İkinci bölümde okura karakterleri ve hayatlarını daha iyi tanıtır yazar. Özellikle Mahir Efendi’nin nasıl marangoz olduğu, aile hayatı gibi durumlara değinen Tahir, Mahir Efendi’nin evliliğine kadar giden yolu merak ettirici unsurlarla beraber çizmiş. Daha sonraki ‘Canseza’ bölümüyle beraber ortak okuyabiliriz bu bölümü. Bu genç karı-kocanın hayatları, geçmişleri ve evliliğiyle beraber siyasi olaylar da paralel olarak bölüme yerleştirilmiş. Fakat II. Meşrutiyet’in ilanı, bazı devlet adamlarının öldürülmesi ve Abdülhamit’in payitahtı terk etmesi hızlıca geçilmiş. Bu süreç biraz daha uzun tutulabilseydi, ayrıntılara daha iyi vakıf olabilirdik.

Buraya bir parantez açmak istiyorum. Kemal Tahir birçok konuyu ve düşünceyi, karakterlerinin bakışıyla romana yansıtır. Bu konular arasında din, sosyalizm, Bolşevizm vs. var. Bu düşünceler yazarın salt kendi düşünceleridir diyemeyiz. Çünkü zıt fikirleri çarpıştırmayı seven bir yazar Kemal Tahir. Özellikle dinî anlamdaki yozlaşma, bazı din adamlarının yanlış fikirleri de hicvedilen durumlar arasında. Bunu, ‘bakın o devrin romanları, filmleri hocaları hep kötülemiştir’ şeklinde ele alacak at gözlüklüler olacaktır ama durum bu değil. Daha önemli şeylerden bahseder yazar. Din yozlaşmasını toplumsal yozlaşmayla ele alır. Örneğin direklerarası meselesi. (İstiklâl Marşı Derneği de, Çelimli Çalım’ın ilk sayısında, direklerarası şarlatanlığını konu etmişti.) Özelikle ‘Ramazan neşesi’, ‘nerede o eski Ramazanlar’ başlıkları altında direklerarasını övücü konuşmalar yapanlar, Kemal Tahir’in şu satırlarını okuyabilir:

… Semt Şehzadebaşı’na pek yakın olduğundan ramazanlarda teravih namazlarını bir solukta kıldırıp halkı Direklerarası’na yetiştirdiği meşhurdu. Bilhassa uçarılar bu huyundan dolayı imam efendiyi yere bastırmıyorlardı.

Kemal Tahir’in bu romanda yaptığı en başarılı işlerden biri, toplumu ve toplumun hayata ve yaşananlara karşı verdiği tepkiyi iyi gözlemlemesi. Bütün kitap boyunca bunu fark edebilir okur. Abdülhamit’in ‘istibdat devri’ni baz alarak ve insanları gözlemleyerek yaptığı tespit, son derece sosyolojik bir tespittir. Cümleler ne kadar tanıdık değil mi?

İstibdat, dünya üzerindeki bütün meziyetleri -kurnazlığa varıncaya kadar… Çünkü kurnazlık da bir çeşit meziyet sayılmaya başlar- müstebite mal ederek yaşar. Meziyetler ancak müstebite mal edildikten sonra, ondan millete geçerler. Ve mutlaka millete de mevcut sayılırlar. Müstebit, Allah tarafından milletin başına kondurulmuş bir devlet kuşudur. Onun sayesinde yaşanır, onun sayesinde mesut olunur, onun her şeyin hakkında geleceği, bütün dünyaya kılıç çekip bütün dünyayı yeneceği şüphesizdir. Ona itaat eden bir millet, bütün bu ilahi meziyetlere sahip olmuş demektir. Ona itaat etmeyenler ise birtakım vatan hainleri, bozguncular, dinsizler…

Kemal Tahir bir taraftan Mahir Efendi’nin izini sürerken diğer taraftan kronolojik olarak tarihi ilerletir. Önce kısaca, Mahir Efendi’nin Balkan Savaşı’nda askere alınıp savaş sonrasında emekli edilmesine değinen yazar, daha sonra 1. Dünya Savaşı’na yer verir. Roman ilerledikçe kişilerden ziyade olayların öne çıktığını görürüz.

Seferberlik zamanında İstanbul’un hâlini, sosyal hayatını, özellikle kıtlığı oldukça realist bir şekilde çizer yazar. Bir taraftan da savaş karşıtlığını satır aralarında ve diyaloglarda okura aktarır. Denebilir ki, Kemal Tahir’in en fazla ‘Savaşa Hayır’ savunusu yaptığı roman Bir Mülkiyet Kalesi’dir. İnsanların aç kalmasını, ekmek yerine süpürge tohumu yemesini, açlığın her yeri sardığı İstanbul’da bir şeriat devleti olan Osmanlı’nın durumunu kişiler üzerinden ve savaş karşıtı bir duruşla işler yazar:

Açlık ayıp, utanma bırakmadı, namus falan hep karnı tok adamlara mahsustu. Babası, ağabeyi, kocası cephede olan genç kadın ve kızlar birdenbire sokaklara döküldü. İlk gidenlere erkekler, ‘Zavallı taze!’ diyerek sözde merhamet ettiler, mendillerini koca karı kalabalığının üzerinden alıp ekmeği evvela verdiler. Bu hal, tereddütte olanları da nihayet yola getirdi.

İlk çimdikleri yadırgayanlar sonra sonra bunların azlığı veya çokluğuyla eğlenmeye, bıyık buranlara önce zoraki, sonra alışık alışık gülümsemeye başladılar. Bütün bunların neticesi nihayet Kalubelâ’dan beri vardığı yeri buldu. Boynu eğri imam, yeşil sarıklı mezin, Laz fırıncı, tıknefes polis, mütekait binbaşı, gece bastırınca, birer mendille güzel kadınların evlerine girmeyi âdet ettiler. Mahallelerde baskın yapacak delikanlı kalmamıştı. İnsanlar o kadar açtılar ki, namustan bahsetmek gülünç ve usandırıcı bir şey oluyordu.

İstiklâl Harbi veya Mütareke Dönemi deyince aklıma artık ilk olarak Kemal Tahir geliyor. Özellikle İstanbul’un işgalini romanlarına çok başarılı bir şekilde konu eder Tahir. İnsanların işgali nasıl kanıksadığı, Bolşevizm, sosyal hayat, azınlıklar gibi her zaman bu milleti ve ülkeyi ilgilendiren, birbiriyle alakalı veya alakasız konuları roman içinde gerek diyaloglarla gerek paragraflarla çok iyi anlatır. Aynı zamanda spesifik tarih olayları da Kemal Tahir’in kahramanlarınca masaya yatırılır. Mustafa Suphi vakası veya Halide Edip’in meşhur Sultanahmet mitingi gibi. Benim ilgimi çeken, millet-i sadıka olarak addedilen Ermenilerin durumu oldu. Şöyle işler yazar konuyu:

… Bilhassa tren günleri herkeste bir telaş vardı. Hele tehcirden nasılsa kurtulup birer köşeye sinmiş olan Ermeniler birdenbire meydana çıkmışlardı. Türkler hem harp kaybettiklerinden hem de komşuların şehitlerini düşündüklerinden askerden gelenleri o kadar şatafatlı karşılamıyorlardı. Fakat Ermenilerde bilakis harp kazanmış gibi bir hal vardı: her asker şehre bir muzaffer kahraman gibi giriyordu. Geceleri meşaleler yakan kadınlar, çığrışarak mahalleleri dolaşıyorlar, senelerdir konuşmamaya dikkat ettikleri lisanlarını inatlarına yüksek sesle haykırıyorlardı.

Zabitlerin yanında, yolu tek başlarına çıkartamayacaklarından korkarak kalmış tek tük emirberler, artık testilerini alıp çeşme başlarına gidemez olmuşlardı. Askerden dönen Ermeniler, nerde bir üniforma görseler, şimdilik lisanen hakaret bırakmayıp yapıyorlardı.

Kitapta oldukça fazla detay ve fikir var. Özellikle son bölümde Mustafa Kemal Paşa’yı da karakterlerden biri haline getiren yazar saltanatın kaldırılmasını uzun uzun işlerken, Anadolu’da uzun savaş yılları geçiren Mahir Efendi’nin ailesine dönüşüyle, asıl kahramanı da ihmal etmez. Şu eleştirimi belirtmeden geçmek istemiyorum: Yazar Mahir Efendi’yi zaman zaman olayların içine katamamış. Bazen, kitap Mahir Efendi’den kopmuş giderken Mahir Efendi sanki kitaba yetişmeye çalışıyormuş gibi bir hal içine giriyor diyaloglarıyla. Kitaba bazen eğreti kalmış. Bunu hep görmüyoruz. Hatta çok az görüyoruz. Evet, diğer olayları da ilgi çekici işlemiş yazar ancak bu Mahir Efendi üzerinden ilerleyen bir romansa bu duruma biraz daha dikkat edilebilirdi.

Romanın başından sonuna kadar konuya sadık kalan Tahir, karakterlerden bazılarını kitabın başında kullanıp bırakmış bazılarını ise sonradan olaya dahil etmiş. Bütün yönleriyle en geniş ele alınan karakter Mahir Efendi olsa da diğer karakterlerini de romana katacak biçimde işlemeyi başarmış yazar. Sadece Mahir Efendi’nin küçük oğlu Cemal romanda çok az yer alır. Bunun sebebi romanda açıklanmamış ama kız çocuk beklerken erkek çocuk sahibi olan Mahir Efendi için bunun şokunu bütün hayatı boyunca yaşamış diyebilir miyiz?

… Hele ikinci çocuğuna -Mahir Efendi daha şimdiden bunun kız olacağına emindi, adını bile koymuştu- Ayşe’ye gebe kaldıktan sonra büsbütün korkak olmuştu. 1917 senesi ağustosunda Ayşe değil, maalesef Cemal doğdu.

Kitapta mekânın hikâye üzerinde etkisi çok fazla değil. Örneğin Yorgun Savaşçı’da mekân çok fazla öndeydi ancak Tahir’in bu romanında mekândan ziyade kişi ve olaylar daha ön planda diyebiliriz.

Bu roman tamamlanmamış veya son hâli verilmemiş bir roman olabilir. Buna bir kanıt da gereksiz uzatılan bölümlerin olması. Özellikle ‘Anadolu’ bölümünde gereksiz uzatılmış yerler mevcut. Bunu, konuyu detaylı işlemekten ayırt etmek lazım. Bazı okurlar bundan sıkılabilir ama başta da dediğim gibi ben çok keyif aldım.

Önemli bir romandır Bir Mülkiyet Kalesi. Kemal Tahir’in kült eserleri arasında yer almıyor olması önemini azaltmaz. Kitapta çok şey işlenmiş ve okuması da kolay. Hatta Kemal Tahir’in dil ve anlatım açısından en rahat okunan kitabı diyebilirim. Osmanlı’nın son dönemlerine tanıklık etmek isteyenler için ideal bir eser. Birçok yönüyle…

Mehmet Akif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif10