İçimde AVM Var etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor. Tüm kayıtları göster
İçimde AVM Var etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor. Tüm kayıtları göster

7 Aralık 2018 Cuma

Şehir konusunda ihmal edilen kavram: ahlâk

Şehir ve şehirleşme üzerine son dönemde ortaya çıkan düşünsel yöndeki anlaşmazlıklar, insanları ikiye böldü. Bir tarafta geleneksel şehri savunan, kapitalizmin müdahale edemeyeceği bir şehir kurma ideali olanlar var. Diğer tarafta ise çağın getirdiklerine karşı koymanın imkânsız olacağını düşünüp modern şehir savunusu yapanlar var. Derin bir kuyu olan bu konuda her kesimin haklı olabilecek fikirleri -ya da en azından ilk bakışta doğruymuş gibi görünen fikirleri- olsa da durumu medeniyet açısından inceleyen insan çok az. Salt pragmatist bir bakışla şehrin, şehirleşmenin ne demek olduğu ve nasıl olması gerektiğini söylemek bizi yanıltacaktır. Aslında daha önceden Turgut Cansever hoca bizlere kitaplarıyla bu konuda oldukça geniş malumat vermiş olsa da ne kadar okunduğu ya da dikkate alındığı günümüzün şehirlerine bakınca ortaya çıkıyor: Maalesef hiç. Zaten dikkate alınmış olsaydı Sadettin Ökten hoca İçimde AVM Var kitabını sanıyorum ki yazmazdı.

İçimde AVM Var, 2015 yılında Tuti Kitap etiketiyle neşredilmiş bir Sadettin Ökten kitabıdır. Deneme türünde birçok yazı bulunan kitap, 203 sayfadan oluşuyor. İlk denemeden son denemeye kadar şehir ve şehir tasavvuru hakkında fikirlerini okuyucuyu zorlamadan aktarmaya çalışan Ökten hoca, düşüncelerini sağa sola sapmadan net bir biçimde yazmış. Mesleği gereği de şehir konusunda sözü dinlenmesi gereken Sadettin Ökten, konuyu bir de estetik görüş ve sanat felsefesi içinde ele alınca ortaya dikkat çekici denemeler çıkmış.

Kitaptaki yazılarını adım adım kurgulayan ve okuru önce insan, medeniyet, tasavvur, ahlâk, değer gibi kavramlarla konuya hazırlayan hoca, daha sonra bizdeki ve dünyadaki şehirleşme ve şehir olgusu hakkındaki fikirlerine yumuşak bir geçiş yapıyor: “…Değer dediğimiz şey de hayatımıza mana katan, hayatı anlamlandıran, yaşanır kılan ve dış dünyada-maddi dünyada karşılığı olmayan ama iç dünyamızda bizim için çok kıymetli olan kavramlardır. Mesela ilim de estetik de sanat da böyle kavramlardır. Dış dünyada karşılıkları yok bunların. İnsanın davranış biçimleri her zaman değerle bir uyum içerisinde olur mu? Eski tabirle; bir mutabakat söz konusu mudur? Hayır. Bazen olur, bazen olmaz. O halde değer sisteminin davranışa geçtiğinde uygunluğunu denetleyecek bir sistem lazım. Bu sistem; genel manada ahlak, daha özel manada ise hukuktur.

Ülkemizde çok uzun yılardır özellikle şehir konusunda ihmal edilen en genel kavram, ahlâk. Sadece insan ilişkilerine veya davranışlarına hasrettiğimiz bu kavramın, aslında insanların birincil derecede muhatap olmak zorunda olduğu şehre bakış açımızı da belirlemesi gerekiyordu. Köprünün altından çok sular aktı. Bir şehri kurmak, dönüştürmek ya da muhafaza etmek ahlâkî bir problemdir, ahlâktan bağımsız değildir diyen Ökten hoca, kitabın başından sonuna kadar birçok denemesinde bu kavrama çok geniş yer veriyor. Ahlâkı hukuktan ayırmadan; fakat hukuktan da aşağıya koymadan bu iki kavram çerçevesinde şehir kurmanın temellerinden bahsediyor hoca.

Ahlâk, inanç, değerler sistemi vb. kavramların oluşturduğu medeniyet tasavvurunun bir şehir için olmazsa olmaz olduğunu bu denemelerden açık bir şekilde çıkarmak mümkün. Buna rağmen “ama bu çağda…” diye başlayan cümleler kurmanın ne kadar gereksiz ve yersiz olduğunu da Sadettin Ökten’in bu kitabı veya diğer kitaplarıyla anlayabiliyoruz: “Şehirde yaşamak, o şehri inşa etmek ve o şehirde inşa edilmek, yani şehrin fiziğiyle ilgili bizatihi bir eylem ve bu eylemin insanı etkilemesi de bir ahlâk ve hukuk sorunudur. İnsanlar umumiyetle olayın hukukî boyutunu çok net görürler. Neden? Çünkü hukukî boyutu ihlal ettiğiniz zaman canınız acır. Müeyyidesi vardır, yaptırımı söz konusudur. Ama şehir hukuktan daha geniş bir kapsamda bir ahlâk meselesidir. Hem kurmak hem dönüştürmek hem şehirde yaşamak… Neden? Çünkü bir davranış biçimidir ve o davranışın arkasında sizin inandığınız değerler sistemi vardır. Yani davranışlarınız değerlerinize uyuyorsa orada ahlâkî bir uyum ortaya çıkar. Özellikle çağımızda ve özellikle ülkemizde şehri kurmanın, şehirde yaşamanın, şehri kullanmanın ve şehri dönüştürmenin ahlâkî boyutu göz ardı ediliyor.

Sadettin Ökten, hem şehir kurmanın önemine hem de hayatın akışına yönelik tespitlerine “nispet” ve “iktifa” prensipleri tarafından da değiniyor. Nispeti kısaca bir şeye göre oran, iktifayı ise yetinme, yeterlik olarak tanımlayabiliriz. Anlatımını örneklerle zenginleştiren, zaten açık olan üslûbunu daha da anlaşılır kılan Sadettin Ökten hoca, nispet ve iktifayı kitabının temeline oturtup bu konuyu da örnekleriyle okura anlatıyor: “Yani bir evliya türbesinin yanına bir gökdelen -hatta sekiz katlı bir gökdelencik deyin- dikerseniz, o evliya türbesine muhtemelen önem vermiyorsunuz demektir. Bu meseleyi isterseniz alın, Kâbe’ye kadar götürün. Hiç fark etmez! İnsan nispetle yaşar hayatta…

İkinci prensip olarak iktifa ise şöyledir: Her fiziksel veri size belli bir imkân sunar. Bunun en anlaşılırı, mesela otomobil alıyorsunuz, prospektüsünde dört kişiliktir yazıyor. ‘Bagajı şu kadar yük alır, şu kadar benzin alır.’ diyor. Bu demektir ki o otomobili kullanırken o şartlara uyarsanız belli bir limit içinde güvenli kullanırsınız. Ama öyle yapmadığınız zaman, dört kişilik arabaya sekiz kişi koyduğunuzda o güvenlik ihlal edilir. Aynı şey şehirde var.

Sadece Kâbe örneği bile hocanın derdini anlamaya yeterli aslında. Çok katlı gökdelenlerle, Zemzem Tower’larla Kâbe’yi küçücük bırakanları ciddiye alanlar maalesef ki çevremizde de bolca mevcut. Bahaneleri ise, “O kadar insan nerede kalacak?” İslâm’a düşman birini getirip “Kâbe’yi itibarsızlaştırıp önemsizleştirin” desek, şu anki duruma getiremezdi. Öyle ki Kâbe fotoğraflarına bakarken etrafındaki gökdelenlerden görebilmemiz için büyüteç kullanmamız gerekiyor artık. İşin tuhaf tarafı bu, kimseye önemli bir sorun gibi görünmüyor. Kâbe’yi bir gökdelenden seyretmek veya herhangi bir yerdeki mübarek mekânlara tepeden bakmak insanların hoşuna gidiyor. Sadettin hoca bunun mücadelesini veriyor. Anlayan kaç kişi?

Sadettin Ökten hoca, bir tasavvurdan bahsederken sadece Osmanlı veya Türk tasavvurundan değil, Amerikan, Roma veya başka tasavvurlardan da bahsediyor. Daha önce de bahsettiğim gibi, düşünce ile yapılan şey - inanç ile yapılan şey arasında bir bağıntı olursa orada ahlâktan bahsedebileceğimizi söyleyen hoca, örneğin New York’un tam bir Amerikan şehri olduğunu, onların düşünce yapılarıyla yaptıkları arasında bir bağıntı olduğunu söylüyor. Bunun doğruluğunu veya yanlışlığını savunmaktan ziyade inanç-eylem arasındaki bağıntıya dikkat çekiyor Ökten. Çünkü asıl önemli olanın bu olduğunu, bu bağlantıyı yakalayamadığımız takdirde yaptıklarımızın önemli şeyler olmadığını yazılardan yakalayabiliyoruz.

Birçok yazısında toplumun şehir yapısını yönlendirdiğini savunan Sadettin Ökten, halk istemediği takdirde şehrin halkın istemediği bir yönde kurulmasının, değişmesinin veya yenilenmesinin mümkün olmadığını söylüyor. Sadece demokrasilerde değil monarşide dahi bu durumun böyle olduğunu savunuyor ve yine açık, anlaşılır örnekleriyle bunu vurguluyor. Burada aklıma Turgut Cansever’in verdiği bir örnek geldi: İnsanların mahallelerine yapılan bir çeşmenin dahi estetik yapıyı bozduğu gerekçesiyle yürüyüş, eylem yaptığı zamanlardan koca koca binalara tepki gösterilmeyen zamanlara geldiğimizi söylüyordu Cansever hoca. Sadettin Ökten’in de dediğini bu minvalde alabiliriz.

Osmanlı’yı sevip sevmemek ayrı bir konu. Ancak şehir konusunda asla yabana atılamaz Osmanlı ve halkı. Sadettin Ökten’in de Osmanlı’yı (Osmanlı insanını) öne çıkarması bu yüzdendir: “Bir Müslüman, hele Osmanlı Müslümanı üç şey peşinde koşar:

1.Rıza-yı İlahi. Seküler dille ifadesi; Allah’ı hoşnut etmek. “Ben senin bu dünyada halifensem senin hoşnutluğunu kazanmam lazım.” diyor.

2.Kendi cinsinden bir beşer olan İslam Peygamberi’nin şefaatini kazanmak.

3.İslam Peygamberi’nin vârislerinin, yani ricâlullahın himmetini üzerinde hissetmek.

Bu üç umde üzerinde yürüyor hadise. Şehirde de buna göre inşa ediyor mekânları. Dolayısıyla bugün bizim anlayışımızla; vazgeçilmez gibi görünen imar yasası, yönetmelikler, şunlar bunlar o zaman yok. Çünkü bunlara ihtiyaç yok. Adam zaten ister istemez insana ve çevreye saygılı ve riâyetkâr bir hayat yaşıyor, mekân yapısını da buna göre kuruyor. Ama bu saygı ve riayet hayatın her safhasında var: Kazancında, ölümünde, doğumunda, beşerî ilişkilerinde, her şeyinde… Pax Ottomana bu işte!

Her yerde biz Osmanlı’yız, şu’nun torunuyuz bu’nun evladıyız deyip de koca koca gökdelenlere yatırım yapanlara, o gökdelenlerin veya şehrin yapısını bozan her yapıya son derece kayıtsız kalıp yanından geçip gidenlere duyurulur!

Şehir demek, sadece bina demek değildir. Zaten Sadettin Ökten şehrin yapısı, gelişmesi vs. derken sadece müşahhas şeylerden değil mücerret kavramlardan da bahsediyor. Mekânın yapısının insan ilişkilerine etkisini kimse yok sayamaz. Tek katlı yan yana iki evdeki komşuluk ilişkisiyle bir apartmanın bilmem kaçıncı katındaki iki konutun komşuluk ilişkisi bir değildir, olmayacaktır. (Hoca apartmanı ‘komşuluk bitsin diye yapılmış bir mekân’ olarak tanımlıyor) Her zaman her yerde bahsedilen, artık bir klişeye dönüşmüş olan, ancak bunun düzeltilmesi için de kimsenin kılını kıpırdatmadığı bir durum: Artık karşı evdeki insanı tanımıyoruz. Komşuluk görevlerinden veya komşuluk hakkından geçtim, tanımıyoruz. Görsek bir yabancı zannediyoruz. Bunu gökdelene de yıkamayız. Üç dört katlı yapılarda dahi bu durum bu şekilde artık.

Sadettin hoca, yine Osmanlı’dan örnek vererek komşuluk kavramını irdeliyor ve o zamanlar şehrin bu gibi kavramları dışarıda bırakmayacak şekilde kurulduğunu vurguluyor. Çok yabancı geliyor artık bize bu kavramlar. Ancak bir zamanlar şehirler bu şekildeydi. Ve huzur vardı. Mutluluk ayrı konu: “…Osmanlı’nın yaptığı bu… Şehri yaşayan bir yer haline getiriyor. Bu hale getirirken de üst otorite aşkın otorite olduğu için o otoritenin rızasını kazanmak -itaat değil, rızasını kazanmak- için kendisine ne kadar hürmet ediyorsa komşusuna daha fazla hürmet ediyor. Çünkü Peygamber’i hadis-i şerifte buyurmuş ki: ‘Cebrâil bana komşuya iyilik etmeyi tavsiye edip durdu. Neredeyse komşuyu komşuya mirasçı kılacak sandım.’

Bu çok mühim! Türkçe’de bunun karşılığı ne? ‘Ev alma, komşu al.’ Peki, kapitalizmde karşılığı ne? ‘I don’t care who your neighbor is. (Komşunun kim olduğu hiç umurumda değil, hiç mühim değil.)’ çünkü herkesinki gibi bir ev orada, yalnız ve izole… Ve istenen tercih bu… Komşuluk yok onun için. Adam yapamaz, zaten istemez de.

Yüksek katlı evlerimize, sitelerin verdiği güvenlik duygusuyla rahatça girip keyfimize bakıyoruz. Fakat huzurlu muyuz? Sadettin Ökten hoca, medeniyet tasavvurumuzla değerler sistemimizin uyuşmadığı takdirde hayatımızda kaos olacağını söylüyor ve şu anda yaşadığımız durumu buna yakıştırıyor. Medeniyet tasavvuruyla değerler sisteminin uyuştuğu zamanda ise artık, yeni ve modern görülen şehirleşmede huzurumuzun alındığını savunuyor. Evet, birçok kolaylık (iyilik değil) sağlıyor yeni evler, binalar vs. Fakat neleri götürüyor bizden: Huzur, iç dinginlik, iç rahatlığı… Avrupalı’nın ya da Amerikalı’nın ödediği bedelin bu olduğunu söylese de artık bizim ödediğimiz bedel de budur.

Bunlara rağmen çıkış yolunun da ipucunu veriyor hoca. Ne kadar kulak veriyoruz acaba?

İnsan kendi gücüyle, yani doğayı, toplumu ve kendini değiştirme, kullanma, tasarruf etme gücüyle hangi istikamette yürüyecek? Hizmet ve merhamet istikametinde mi yürüyecek, yoksa tahakküm istikametinde mi yürüyecek?

Tahakküm istikametinde yürürse yaptığı gökdelendir. Hizmet ve merhamet istikametinde yürürse yaptığı şey bugün yok, orası boş… Onun için gökdelen orayı çok kolay dolduruyor, site orayı çok kolay dolduruyor. İsminde şehir olan ama kendisi şehir olmayan yerleri yalnız binalardaki yalnız insanlar dolduruyor.

Peki, hizmet ve merhamete dönük bir yerleşim kurulabilir mi? Tabii kurulabilir, üzerinde düşünmemiz lazım: Temel talebimiz ne? Bu temel talepleri bugün icra edebilir miyiz? Kapitalizm ‘Edemezsiniz, biz sizi yok ederiz’ diyor. O zaman kapitalist felsefe bir Tanrısal felsefe midir ki Tanrı sonsuz gücüyle bizi tehdit ediyor? Temel çatışma burada.

Yoksa Cenab-ı Allah bize bir kapı açıp yol gösterdi, biz farkında değil miyiz? Bunları düşünmemiz lazım…

Ökten hoca, derdini, tasasını ve düşüncelerini bize çok açık bir dille, sağa sola sapmadan, kimseye özellikle laf atmadan, durumu, yapılanları genel hatlarıyla değerlendirmiş ve çıkış yollarını anlatmış. Kitabın son yazısı ‘Modern Zaman Strüktürlü Medeniyet ve Günümüz’ yazısı her şeyi kapsayıcı bir yazı olmuş ve hoca, kitapta o ân’a kadar dediklerini özetlemiş sanki.

Bu kitabı bir farkındalık oluşturmak için (belki artık iş işten geçti diyenler olabilir) bütün siyasilere, mühendislere, mimarlara ve hocanın da hep üstünde durduğu topluma okutmak gereklidir diye düşünüyorum. Önce bir tasavvurda karar kılıp daha sonra da işe koyulmanın vakti geçeli çok oluyor. Herkes iyi ve düzgün bir şehirde yaşamayı hak ediyor çünkü.

Mehmet Akif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif10