30 Kasım 2017 Perşembe

Doğudan batıya uzanan çınar: Annemarie Schimmel

“Dünyaya dair elbiseleri üzerinizden çıkartıp attıktan sonra, âşığı maşuğa vasıl eden bir köprü gibiydi ölüm.”

Dallarıyla Doğu’dan Batı’ya uzanan koca bir çınardır Annemarie Schimmel. Halife’nin Rüyaları, Şark Kedisi, Hz. Muhammed, Sayıların Gizemi, Ben Rüzgarım Sen Ateş gibi nice esere imza atmış; İslam ve tasavvuf araştırmacısı olarak şark kültürüne duyduğu muhabbet ve iştiyakla bilhassa Hz. Mevlânâ, Muhammed İkbal, İbn-i Ataullah üzerine çalışmalar yaparak, çok sayıda seminer ve konferans vermiştir.

Samimi, nüktedan ve şiirsel bir dille hayat hikâyesini kaleme aldığı Doğudan Batıya isimli kitabında, neden böyle bir eser ortaya koymak ihtiyacı hissettiğini yaşadığı bir anıyı ele alarak anlatır. Aslında otobiyografi yazmaya hiç niyetinin olmadığını söyler evvela. Lakin genç bir üniversite öğrencisine, harp zamanında nasıl okuduğunu, haftada on sekiz saat derslerde hazır bulunmak zorunda olduğunu, burs alamadığı için fabrika işçiliğine memur edildiğini, yabancı bir ülkeye sefer etmek akla ziyan kabul edilirken, uçakların gece hücumlarına ve bunun gibi birçok zorluğa maruz kalarak nasıl lisan öğrendiğini anlatırken, çocuk bunların karşısında şaşkına döner ve şu soruyu sorar: “Ama bu durumda diskoteğe gidecek vaktiniz bile olmamıştır!”. İşte bu sualin akabinde mazisinden bir şeyleri anlatmanın faydalı olacağını düşünür Schimmel.

Bir insan için kısa denilebilecek o bereketli ömrüne neler sığdırmamıştır ki… Kitabı okurken birbirinden değerli musikişinas, edebiyatçı, hattat, şair ve yazarla arasında husule gelen o gönül dostluğuna şahit olur, kendinizi birden o şiirsel dünyanın içinde buluverirsiniz. Öte taraftan kitabın içindeki şiirler ve özellikle başında yer alan şu söz, okuyucuyu derinden kavrayacak ve üzerine hayli düşünmeyi gerektirecektir:

Gayret eden her kişi ceylan avlayamaz
Ama ceylan avlayan her kişi muhakkak ki gayret etmiştir.

Küçük ve sevimli Annemarie, nam-ı diğer Cemile Kıratlı, Doğu kültürüne ve tasavvufa daha çocukken ilgi duymaya başlar. Yedi yaşında bir kız çocuğu iken, hastalığa tutulur. Babası, canı sıkılmasın diye bütün dünya masallarından derlenen bir kitap getirir kendisine. Bu masallardan biri tipik bir şark masalıdır. İhtiyar bir derviş, genç bir çocuğa hikmetin sırlarına vâkıf olmayı öğretir ve onu, pek derin bir kuyunun dibindeki harikalar diyarına vâsıl eder. Bu mekânda, dünyanın en büyük Emîr’inin lahiti bulunur. Lahitin altındaki kitabede ise şu söz yazılı durmaktadır: ”İnsanlar uykudadır ölünce uyanırlar.

İşte bu söz onu bir yıldırım gibi çarpar ve ilk manevi uyanışı, Şark’a dair duyduğu derin iştiyakı, bu hadis-i şerif ile başlar.

Çocukluğunun geçtiği o sıcak yuva bir şiir alayı ve musiki havuzudur o zamanlar. Çocukluğunu süsleyen o büyülü dünya Schimmel büyüdükçe daha çok serpilir ve dalları Hz. Mevlânâ’dan Paul Gerhardt’a, Hermann Hesse’den Muhammed İkbal’e, Mevlid yazarı Süleyman Çelebi’den Yahya Kemal’e Muhammed Hamidullah’tan Kâni Karaca’ya, Ahmet Hamdi Tanpınar’dan Asaf Halet Çelebi ve hattat Ali Alparslan’a kadar uzanır. Neticede öğrenme iştiyakı ile dopdolu renkli bir sima çıkar karşımıza bu sefer.

Yaşam öyküsünün başına “Tek Kişilik Bir Kadın Temsili” başlığını atması elbette tesadüfi değildir. Bu tek kişilik gösteride ise savaşların bile durduramadığı bir kadın vardır. Doğudan Batıya kitabında, toplum tarafından cinsiyetine uygun görülen bir mesleği değil de bir bilim insanı hem de çok başarılı bir bilim insanı olmayı nasıl başardığını gözler önüne serer. Cemil Kıratlı, akademik çalışmalarının ve başarılarının yanı sıra kendini arayan bir yolcudur da aynı zamanda. Gâh bir şiirin mısraında gâh bir şarkının ahenginde bazen de dostlarıyla yaptığı derin muhabbetlerde, her şeyden öte iç dünyasında hakikati arayan bir yolcunun samimi hikâyesidir okuyacağınız. İnsan için en güzel kalem olan gönül âlemini, adeta parmakları arasında tutan yazar, o içsel yolculuğa bir şekilde okuyucusunu da ortak eder.

Son olarak kitabın içinde yer alan şu şiir, Schimmel’in hayata düşen izdüşümüdür:

Tanrıda sebat edenler, taze kuvvete nail olurlar
Öyle ki kanatlanırlar kartal misali
Koşarlar ve yorulmazlar da…

Büşra Burcu Arslan
twitter.com/BBusraarslan

28 Kasım 2017 Salı

Şeytanın avukatı bir antropolog: Frazer

Özel mülkiyet, yönetim, evlilik kurumu ve insan yaşamına müdahale… Toplumların en büyük sorunlarına ve insanı insan yapan birçok önemli değere batıl inançlar çerçevesinden bakmayı hiç denediniz mi? Ünlü antropolog George James Frazer’ın, "Psişik İşler: Batıl İnançlar Kurumlarımızın Gelişimini Nasıl Etkiledi?", adlı çalışmasında batılın etkisinin hiç de ummadığımız boyutlarda karşımıza çıktığına tanık oluyoruz. Ülkeleri elleri altında tutan ve yönetimlerini başka bir güce, partiye ya da kişiye devretmeyen baskıcı otoriter ve faşist iktidarların, kralların bu güce ulaşabilmelerini sağlayan nedenlerin ve halkın böylesi bir zulme nasıl alkış tuttuğunu, ilkellerin batıl inançlarında arayabileceğimiz bir kapı aralıyor Frazer.

Melanezya yerlilerin şeflerinin otoritelerini sağlamlaştırmalarının ve kabilelerini kendilerine bağlamalarının en önemli yolu, halklarını birtakım sihirli güçlere sahip olduklarına inandırmaktan geçiyor. Örneğin, bir şef hayaletlerle görüşme yeteneğine sahip olduğunu dillendirdiğinde tüm kabile o şefe tanrı gözüyle bakmaya başlıyor. Britanya’nın Doğu Afrikası kabilelerinden Nandi’nin şefi aynı zamanda mistik güçler sayesinde hastaları iyileştiren bir şifacıdır. Yöneticilerine kayıtsız bir şekilde bağlanan halklar, yöneticilerinin de kendileri gibi insanlar olduklarını bilselerdi böylesine bir itaat göstermezlerdi. Özellikle monarşik yapıların iktidarları ellerinde tutmalarının tılsımı halka yaydıkları gizemli korkularda ve doğaüstü güçlerde yatmaktadır.

Özel mülkiyetin bu denli içselleştirilmesi ve ortak mal kavramının yok sayılmasının da önemli bir nedeni ilkellerdeki hırsızlık, özel mülke tecavüz vb. gibi istenmeyen durumların sonucunda karşılaştıkları korkunç büyülerde aranmalıdır. Örneğin; Samoalıların mülk konusundaki tabuları bugün de kimi yasalara ruh vermektedir. Başkasının bahçesinden herhangi bir meyveyi alıp yiyen birisinin başına gelecek felaketler de insanı başkasına ait bir mala bakmaktan dahi alıkoyar. Tabular o denli güçlüdür ki kişi yanlışlıkla bile olsa mülk konusunda yapılmaması gereken bir davranışı gerçekleştirse ölümlerden ölüm beğenmeye başlar. Hatta bu suçun cezası o suçlunun köyünün toptan yok edilmesi, yakılması olabilmektedir. Bu sayede lanet ortadan kaldırılacaktır.

Evlilik kurumuna duyulan sonsuz iman ve evliliğin İlahi dinlerdeki konumu da gücünü ve büyüsünü çok daha eskilerden almaktadır. Burma Karenleri, zina yapan kişinin mutlaka bir domuz kanı akıtmasını şart koşar. Halkı etkileyen büyük bir salgının, doğal felaketin nedeni de toplumun öngörmediği bir evliliğe ya da ensest ilişkiye bağlanmaktadır.

Hayaletlere dair inançların insanları katil olmaktan uzak tuttuğunu savunan Frazer, bu noktada kimi batıl inançların insanlığın gelişimini sağladığını ifade etmektedir. İnsan sürekli evrim geçiren ve yanlış bile olsa kimi özelliklerinin üzerine daha gelişmiş bir özelliğini ekleyen bir varlık olarak düşünülür. Frazer; insanlığın bugününün ve modern devletlerin ilkel görüş ve yaşantılara çok şey borçlu olduğunu amansız bir dille savunur. Batıl inançların siyah ve beyaz tarafları arasındaki farklar ile benzerlikler çalışmada girift durumdadır. Gelişim sürekli düz bir çizgide mi gerçekçekleşmiştir; yoksa Bu konuda John Milton şunları kaydeder: “Bu dünyada iyi ve kötü birbirinden neredeyse ayrılmaz biçimde birlikte gelişir; iyi bilgisi, kötü bilgisiyle öyle kaynaşmış ki ve bunlar fark etmesi o kadar zor ve yanıltıcı benzerlikler gösterirler ki psişenin ayıklamak ve ayırt etmek için aralıksız çaba gösterdiği bu birbirine karışmış tohumlar bundan daha fazla iç içe geçemezdi.

Coğrafyamızın ve dünyanın son dönemlerde yaşadığı sıkıntıları, savaşları, kıyımları ve baskıcı otoriter devletlerin sayılarındaki artışı düşündüğümüzde Frazer’ın çalışması; bize bugünü kavrama konusunda, onun savunduğundan çok daha farklı bir bakış açısı kazandırmaktadır. Kitap, insanın zihinsel evrimine karşın ruhsal manada çöküntüye uğradığı ve toplumların kendi bünyelerinden günbegün cellat çıkarttığı, batılın yerini yasaların; büyünün yerini ise cezaların aldığı modern dünyanın hangi topraklarda yeşerdiğini ve daha nelere gebe olduğunu görmemiz açısından önemli. Frazer, her ne kadar önsözünde batıl görüşlere bağlı kurumlar yıkılmalıdır tezini savunduğunu ifade etse de insanı ve dünyayı tekil bir bakış açısıyla gözlemleyerek yorumlamıştır. Aykırı bir fikir savunduğunu bilen Frazer’ın, kitabın kapanışını yaparken sarf ettiği sözler ise oldukça etkileyici ve okunası. Suçlunun celladı değil de avukatı olduğunu ifade eden antropolog, Atina’da cinayet davaları gece görülürdü ve bende gecenin gücünden yararlandım diyerek şafak sökmeden evvel müvekkiliyle beraber ortadan kaybolur. Onu, yaptığı büyünün etkisinden çıkarmak ve saklandığı yeri bulmak için Psişik İşler kitabı siz ilgili okuyucularını bekliyor…

Ömer Ünal
omerunalturkce87@gmail.com

Çocuğu konuşmak insanlığı konuşmaktır

"Biz çocuklarla büyükler arasındaki fark 
Bir yanda şehir bir yanda kiraz bahçeleri."
- Sezai Karakoç

Toplum olarak uzun yıllardır yaşadığımız çözülme, özellikle 2000'li yıllardan sonra oldukça belirginleşti ve bundan hayallerimiz, geleceğimiz, hatta rüyalarımız bile etkilendi. Artık geleceğe dair olumlu bir şeyler düşünmek istediğimizde ama'larımız çoğalıyor hemen. Varlık'ı mağazaların reyonlarındaki çeşitten ibaret zannediyoruz. Yokluk ise en yakınımızda. Çocuktan başlıyor yokluğumuz, çocukluğun kaybından. Geleceğe giden yolun en saf, temiz ve hakiki iklimi olan çocukluğun yok oluşunu her gün, yeniden yaşıyoruz. Bu yaşayışın içine sorularımızı koymadığımız için çözüm yolunda bir gayret sarf etmiyoruz. Belki de çocukluğu önemsiz buluyoruz. "Şimdi bu mu konuşulacak mevzu?" diye sorup geçiştiriyoruz. Oysa çocukluk, geleceğidir hepimizin. Çocukluk bir ülkedir ve herkes orada başlar yaşamaya. Peki çocukluk nerede? Saklanmakla kaybolmak arasında.

Mustafa Ruhi Şirin, ömrünü çocuklara ve çocukluğa vakfetmiş bir isim. 60 yılı geçkin ömrünü el'an bu yolda bereketlendirmeye devam ediyor. 1990 yılında kurduğu Çocuk Vakfı'nın öncülüğünde, onlarla tanış olurken aynı zamanda bizlere de yeniden çocukları ve çocukluğu anlatıyor. İmza attığı sayısız telif eserinde sadece çocuklara değil, onlara dikkat kesilmesi gereken yetişkinlere de sesleniyor. İşte ilk olarak 1996 yılında İz Yayıncılık tarafından neşredilen "Çocuk Yüzlü Yazılar" isimli kitabı da bu yönde çok önemli meseleleri bir araya getiren denemelerinden oluşuyor. Kitap, Ağustos 2017 itibariyle 3. baskısın yaptı. 21 yıl aradan sonra yapılan bir yeni baskı herkes için umut verici olmalı. Aynı zamanda şevk ve ilham verici. Sahi, çocuklar ve onların doya doya yaşaması gereken çocukluk için biz ne yapıyoruz sorusu da burada gündeme geliyor. Biz onları okumuyoruz bile. Bu da dinlememeyi, iletişim kur(a)mamayı beraberinde getiriyor. Peki nasıl olacak çocuk-yetişkin ilişkisi? Kayıplarımız ne durumda ve neleri yeniden kazanma imkânı elimizde? İşte Şirin, 128 sayfalık kitabında bu meselelerin arasında geziniyor.

Altı bölüme ayrılan kitabın ilk bölümü "Büyüdük Küçüldü Dünya" adını taşıyor. Toprakla çocuk arasındaki 'olması gereken' ilişki, Şirin tarafından yeniden masaya yatırılıyor. Gökyüzüne hasret bir çocukluğun hayal gücüne nasıl ket vuracağı örneklendiriliyor. Çocukluktan ev kurmaya, aile olmaya varan yolun nerelerden nasıl geçtiği çok anlamlı paragraflarla okuyucunun zihnini ışıklandırıyor: "Toprak ilkbaharımızdı. Toprakta oynarken neşelenir, daha çok büyürdük, daha çok. Çamurdan evler yapar, mahalleler kurardık. Önce oyuncak evler yapmayı öğrenirdik. Evlerimizin küçücük olduğunu bilir, yine de oyuncak evler olduklarını kabullenmezdik. Hepsi de sahici evlerimizdi. Dünyanın en şanslı işinin ev yapmak ve aile kurmak olduğunu büyüyünce daha iyi anladık." [sf. 16]

Şirin; çocuğun ve hayatın ne olduğunu anlatırken, aynı zamanda çocuğa yönelmenin anlamını sorguluyor. Dünyanın en zor iki sorusunun "çocuk nedir?" ve "hayat nedir?" olduğunu, bu sorulara verilecek cevapların gelecek kurma noktasında nasıl bir önem taşıdığını vurguluyor: "Çocukluğun tarihini bilmeden çocuk'ta buluşamayız. Hz. Adem'in hikâyesi insanlık tarihinin başlangıcıdır. Aslında çocuğu konuşmak insanlığı konuşmaktır. Bir insanda bütün insanlığı konuşmak. Çocuk insandır. Bir çocukta bütün insanlığı konuşabilir miyiz? Evet. Çocuk üzerine konuşmak insanlığın serüvenini konuşmaktır." [sf. 33]

Üçüncü bölüm, benim gibi ev-şehir-mimari üçgenine meraklı okuyucular için heyecan verici. "Çocukluğun İlk Cenneti" adını taşıyor. Neresidir burası? Elbette evdir. İlk yazı, merhum bilge mimarımız Turgut Cansever'e ithaf edilmiş. Saint-Exupery'nin Küçük Prens'iyle başlıyor ve Behçet Necatigil, Asaf Hâlet Çelebi, Sezai Karakoç gibi büyük şairlerimizin çocuk-ev dizeleri eşliğinde derinleşiyor. Cansever'in, insan hayatının çevresiyle bir bütün olduğunu daima vurgulayan görüşleri evle bütünleşir. Ev, insanın dünyayı güzelleştirme vazifesindeki ilk ve en büyük adımıdır. Burada çocuk, tıpkı hadis-i şerifte olduğu gibi dünyanın süsüdür. Dolayısıyla onsuz bir ev, sokak, şehir de düşünülemez. Peki tüm bu çerçeve, en makul biçimde nasıl oluşturulur? Elbette nispetle. Yani oranla. Bozuk bir terazinin asla düzgün tartamayacağı yahut kötü bir filtrenin güzelle çirkini ayıklamakta zorlanacağı düşünülürse, burada yetişkinlere büyük görev düşüyor. Şirin, "Dünyayı ayakta tutan öz de büyük felsefe de çocuktur" diyor ve meselenin özünü şöyle anlatıyor: "Çocuklarımız da bizimle aynı ortamlarda yaşıyor. Hiçbir "açık bütünlük" imkânı olmayan ve sınırlandırılmış mekânlarda yasak bölgenin içine mahkûm ettiğimiz çocuklarımızdan özür dilemeyi hiç düşündünüz mü? Gittikçe çirkinleşen dünyada çocuklarımızdan çaldığımız mekânlardan dolayı, çelişkiler de çoğalıyor. Güzellik kaynaklarının kuruması umutsuzluğun artmasına neden oluyor." [sf. 50-51]

Güzel aile, güzel ev, güzel çocuk. Dolayısıyla eksiksiz ve geleceği inşa edecek bir çocukluk. Çünkü hayat bir bütünlüktür. Aile ise bu bütünlüğün ifadesi. Burada Şirin uyarıyor: Yaş, cins gibi ayrımları hayatı bölüyor. İnsanlar parçalara ayrılınca da bütün oluşamıyor. Aile bir bütün ol(a)madan çocuğu yetiştiremiyor. Aile odaklı bir duyarlılıktan sürekli uzaklaşmak, çocukluğu önemsizleştiriyor. Peygamber ahlâkından uzaklaşmak, sünnetten uzaklaşmak en önce çocukları vuruyor. Böylece yaşamın her ilerleyişinde çirkinlik, güzelliğe üstün geliyor. Eğer bu biraz önemsenseydi, "Toprak çocukların ilkbaharıdır" hadis-i şerifi doğrultusunda evler inşa edilir, şehirler kurulurdu.

Mustafa Ruhi Şirin'in tam da bugüne vurgu yapan iki kritik paragrafını alıntılayarak yazımı sonlandırıyor, bir an önce tüm yetişkinlerin, anne-babaların, ailelerin Şirin'in kitaplarından istifade etmesini ve hem öğrendiklerini hem de fikirlerini mümkün olduğunca çok kişiyle paylaşmasını diliyorum. Çünkü çocukluğu konuştukça insanlıkta buluşacağız.

"Çocuk yasaklanmış, tehlikelerle dolu mekânları ve alanları kullanmak zorunda kalıyor. Ev'in en küçük odası çocuğa ayrılıyor ve diğer alanları kullanması yasaklanıyor. Oysa çocukta mekân kavramının gelişmesi, Piaget'ye göre iki yaşında başlıyor ve yetkin bir biçime ancak on iki yaşlarında, yani işlemsel düşünmenin yer aldığı somut işlemler dönemine kadar sürüyor. Çocukları, yetişkinlerin katı ve gösterişçi bir anlayışla düzenledikleri mekân kullanma anlayışından kurtarabilir miyiz? Bu soruya vereceğimiz cevap, çocukları bu katı çağdan kurtarmanın ilk şartıdır. Bu şartın yerine gelmesi ise çocuk ve medeniyet okuması yapmayı gerektirir."

"Çocuk için kent niçin bir yasaklar kitabıdır? Çocuk bu karmaşık kitabı nasıl çözecek, nasıl okuyacak? Uzmanlaşmış oyun ve eğlence alanlarına koşarak mı? Oyun oynaması yasaklanmış sokağı işgal ederek mi? Tel örgü ile çevrilmiş çimenlerin ortasında açmış çiçeklere uzaktan bakarak mı? Çocuklar için mi, büyüklerin çocuklaşması için mi yapıldıkları belli olmayan lunaparkların gürültüsüne kapılmakla mı? Yapay serüven alanlarına bile ancak hafta sonlarında gidebilmekle mi? Çiçeklere dokunmanın, ağaçlara tırmanmanın yasak olduğu uyku kutularından oluşan bir kenti çocuk nasıl yaşayabilir? Bu kent, çocuk için kocaman bir hiçtir. Ve bilinç körelten tuzaktan başka çocukluğa hiçbir şey katamaz. Çocukluğu çalan, tüketen kenti, ev'i ve yasaklanmış bütün mekânları çocuk bakışı'na göre yeniden nasıl gerçekleştireceğimizi de bilmiyoruz."

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

22 Kasım 2017 Çarşamba

Kem gözlerin uzağında nazar kavramı

Özgür Taburoğlu; "Dünyevi ve Kutsal: Modernlerin Maneviyat Arayışları", "Kent Efsaneleri: Zamanımızın Batıl İnançları ve Takıntıları" kitaplarıyla özellikle halk bilim ve mitoloji disiplinlerine önemli veriler sunmuştu. Taburoğlu, “Nazar; Başkası Nasıl Görür?” adlı son çalışmasında da okuyucularına konu ile ilgili farklı bakış açıları yakalama olanağı veriyor. TDK Sözlüğü'ne göre nazar; "göz atma, bakma, bakış, eskimiş bir konuyla ilgili görüş, belli kimselerde, özellikle gözleri mavi olanlarda bulunduğuna inanılan; özellikle çocuklara, insanlara, evcil hayvanlara, mala mülke, hatta cansız nesnelere bile zarar veren, bakıştaki çarpıcı ve öldürücü güç, göz değmesin diye giysinin görünmez bir yerine takılan mavi boncuk, göz boncuğu, eşi benzeri olmayan, tek” anlamlarına gelmektedir.

Ünlü halk bilimci Pertev Naili Boratav’a göre nazar; bazı insanların bakışlarındaki zararlı gücün bir kişiye, bir hayvana ya da bir nesneye; hastalık, sakatlık, hatta ölüm; nesne üzerinde sakatlanma, kırılma gibi olumsuz bir etki meydana getirmesidir. Sadece Türk inanç sisteminde değil, dünyanın farklı coğrafyalarında yaşayan insan topluluklarının inançlarında ve dinlerinde de önemli bir yer tutan “nazar” kavramını Taburoğlu; Platon, Lacan, Uexküll, Nietzsche, Scheler ve Sartre gibi önemli birçok filozofun bakış açısıyla da beraber yorumluyor.

Platon’un pharmakon’u gibi nazarın nedeni, hem dert hem de deva işlevi görebilir. Nazarı; sadece yıkıcı ve yok edici özellikleriyle değil insana kattıklarıyla da ele alan Taburoğlu, nazarın yaratıcılığını sorgularken okuyucusuna da farklı inanç perspektifleri dâhilinde düşünebilmelerini sağlıyor. Örneğin; Ortaçağ Avrupası’nda şeytanı kovmaya dönük ikonografyalarla Türk halkının nazara karşı yine taklit ilkesini dikkate alarak birtakım pratikler yarattığını belirtiyor. Kem bakışları kovmak adına kullanılan tütsüler, dumanlar, nazarlıklar, nazar boncukları çalışma içerisinde ele alınan diğer konular arasında yer alıyor. Taburoğlu’nun kitabında en çok dikkat çeken nokta ise nazarın kuruluk-ıslaklık zıtlığı üzerinden ele alınıyor olması. Daha önce Alan Dundes da nazarın temel etkisinin kurutma olduğunu ve su-hayat, kuraklık-ölüm arasındaki ilişkiye bağlı olarak tükürük ve idrar da dâhil olmak üzere suyun kullanıldığını belirtmiştir. Taburoğlu; nazarın kurutan etkisinin, tükürük yoluyla ıslatılarak kırıldığını ve tükürük-nefes arasındaki bağın farklı zaman ve kültürlerde de mevcut olduğunu çeşitli örneklerle okuyucusuna sunuyor. Dünya’nın ıslak, deniz ve okyanus gören coğrafyalarıyla; kurak topraklarında yaşayan halkların nazara bakışları da farklılık göstermektedir. Ortadoğu’nun kuraklığı ya da ülkemizde İç Anadolu’nun susuzluğu insanları nazar değme endişesine daha çok çekiyor olabilir mi? Akan her su; kötü ruhları ve nazara sebep olan bakışları, kıskançlıkları alıp geldikleri dünyalara geri götürebilir mi? Abdestin, vaftizin ya da kırklama banyosunun nazar, kuraklık-ıslaklık temalarıyla olan bağı nedir? Nazar değen ineklerin, loğusa kadınların sütlerinin kesilmesi, akan ırmakların kuruması, insanın yaşam enerjisinin, tazeliğinin yok olması kem bakışın ıslatılmasını mı gerektirmektedir?

İslam’da nazarın çok fazla ve farklı yorumlarla ele alınmış olması konuyu oldukça esnetmektedir. Bu esneklik ise Müslüman dünyasının nazar ile ilgili inanç ve pratiklerinde pagan inançlarıyla bağlantı kurmasına olanak sağlar. İslam dinindeki kimi motiflerin yanı sıra; vadi, ejderha, fırça, mürekkep gibi eski Çin resminde yer alan kimi motifler de çalışmanın içerisinde incelenen konu başlıkları arasında yer alıyor.

Çalışmada yer alan kimi dikkat çekici başlıklar ise şunlardır: Utanç Verici Bakışlar, Metafizik Arzu, Körleşme, Barok ve Haptik Göz, Doğanın Sesi, İmge ve Nazarlık…

Taburoğlu; ben ve öteki arasındaki ilişki içerisinde kem bir göz olarak görülen nazarı, farklı bakışları ayırt etmeye çalışarak onu bir çatışma ve uzlaşma alanı olarak betimliyor. Etnolojik incelemelerin ötesine geçen Taburoğlu, nazarın en çok bilinen anlamlarının yanı sıra felsefesini, ruhbilimsel yönlerini, görüngübilimini ve varlıkbilimini de soruşturuyor. Yaratıcı, üretken; yok edici değil aynı zamanda yapıcı yönleriyle ifadesini bulan nazarı bir kez daha düşünmemize salık veren bu çalışmayı okurken kem gözlerden ırak olmak adına bir “maşallah” çekmeyi ya da odamızı üzerlik ile tütsülemeyi de unutmayalım…

Ömer Ünal
omerunalturkce87@gmail.com

21 Kasım 2017 Salı

Şiirle sinema arasında Onur Ünlü'nün endişeleri

"Bir insanın sadece gerçeklerle yetinmesini aklım almıyor."
- Kurt Vonnegut

Gidiyorum Bu'nun ilk baskısını (Sel Yayıncılık, 2005) okuyup bitirdikten sonra tekrar kitabın başına dönmüş ve girişindeki ikazın altını çizmiştim. Ah Muhsin Ünlü mahlasıyla yazılmış ve klasik şiire meraklı bir okuyucu için fazlasıyla 'radikal farklılıkları' olan kitap, ciddi bir zekayı saklıyordu arkasında.

Bu ikaz, bu zekanın gelecek yaşamında neler yapacağını fısıldıyor gibiydi: "22 Haziran 1993 günü akşamı, saat altıya çeyrek kala başladığı şiir çalışmalarına, 4 eylül 1998 sabahı on biri yirmi geçe son verdi. Tekrar şiire başlamak için, uygun koşulların oluşmasını tevekkülle ummak istiyor."

Onur Ünlü'yü kimileri şair kimliğiyle tanıyor, kimileri de yönetmen, senarist. Şiirle 'aşırı' ilgilenen biri için belki de onun yaptığı bir ihanet: kâğıdın yerine beyaz perdenin tercih edilmesi. Sanki aralarında büyük bir fark varmış gibi... Halbuki biraz tanış olunca, karakterin dünyaya ve insana bakışını kavramaya çalışınca yapılacak yorumlar da daha isabetli oluyor. Bunun için de söyleşi kitapları her zaman büyük öneme sahip. Neticede Alper Kırklar, oldukça özel sorular hazırlayıp geçmiş Onur Ünlü'nün karşısına. 237 sayfa boyunca yaşantısı, şiir yolculuğu ve sinemayla buluşması üzerine kritik cevaplar almış ondan. Samimi sorular, samimi cevaplar, dolayısıyla güçlü. Buradan bir "Onur Ünlü sineması" klişesi çıkartanlar olabilir ama kitabın sunduğu mevzu üzerine daha gerçeği belki de şu: "Onur Ünlü felsefesi."

Yazdığı şiirleri kitaplaştırmak için birkaç yayınevine gitmiş Onur Ünlü. Kimi hiç ilgilenmemiş kimi de basmaya "layık" bulamamış olacak ki en sonunda kitabını kendi imkânlarıyla basmış. Elbette yeterince ilgi görememiş ve 2003'te Murat Menteş'le yaptığı röportajda söylediği gibi kitaplar balkonda çürümüş. Burada Menteş bir inisiyatif kullanmış ve kitapları Sel Yayıncılık'a götürmüş, ortaya da Gidiyorum Bu çıkmış. Sonrasında şiire verdiği kıymet ve şiir yazımı üzerine yorumlarda bulunuyor Ünlü. Hoşa gidecek, yani 'ortalama şiir beğenisi'ni hiç umursamadığını, kendi biçimini kurmaya çabaladığını sinema tecrübesini de katarak özetliyor: "Seyirci filmin kendisi için yapıldığını düşünüyor. Filmi senin için yapmıyorum, kendim için yapıyorum. İster seyredersin, ister seyretmezsin. Bunun umurumda olmadığını defalarca söyledim. Ben kendi hoşuma gidecek şeyi yapıyorum. Sinemanın en önemli parçasının seyirci olduğuyla ilgili korkunç bir yanlış anlama var. Gerçekten Van Gogh'un günün birinde falanca müzesinde resimlerine bakan insanlar için mi çizdiğini düşünüyorlar? Böyle bir şey olabilir mi?" [sf. 51]

Bu yorum şüphesiz akıllara Tarkovski'yi getiriyor. Onun, "sanatın her biçimi, Tanrı'ya yapılan bir dua" yorumu Ünlü için de geçerli. Yaşamın tüm saçmalıklarıyla, gerçekçiliğiyle ama fantastik taraflarıyla da perdede kendine yer bulabilmesi. Çünkü insan biriciktir. O biriciklikte tüm bu perdeye yansıyanlar vardır. Ancak bunu farklı biçimde aktarmak esas mesele. Ünlü de "balkondan aşağıya bir panda atmak vardır, bir de pembe panda atmak vardır" örneği veriyor. Buradan da her fikrin neticede insandan çıktığı, dolayısıyla her insanın fikir üzerine fikir inşa etmesinin de doğal olduğu sonucuna varılabiliyor. Şiirde, senaryoda, reklamcılıkta ve hatta terzilikte olduğu gibi.  Buna rağmen Ünlü'nün sinemaya inancına dair söyledikleri okuyucuyu şaşırtabilir. Şiirde kendini anlattığını fakat sinemada kendini anlatamadığını, kendini açamadığını, anlattığı şeylerin belki yarısı olduğunu söyleyen biri var karşımızda. "Sinemaya güvenemem, sinemaya o kadar açık konuşamam. Ben o kadar kalbimi açamadım sinemaya." diyor.

Onur Ünlü'nün Polis'ten (2007) Kırık Kalpler Bankası'na (2017) kadar beyaz perdedeki tüm işlerini kurcalıyor Alper Kırklar. Nasıl yazıyor, fikir süreci nasıl işliyor, yazdıklarına karışılmasına müsaade ediyor mu, borç harçla nasıl onca iş çıkıyor, başına gelen aksilikler ve elbette güzellikler neler gibi birçok sorunun cevabını yakalamak mümkün. Burada Kırklar'ın söyleşi kitap alanında soru sorma seviyesini çok yükseklere çıkardığını söylemek gerekiyor. Özellikle karakter analizleri, neyin neden olduğuna yönelik değil de 'hangi kafa'yla ortaya çıktığına dair temel sorular okuyucu için önemli, bilhassa da şiirle ve sinemayla ilgilenenler için. Bazen çok düşünülmüş gibi görünen şeylerin ardında sadeliğin, doğallığın olduğunu görüyoruz böylece. Mesela bu yazının başındaki Kurt Vonnegut epigrafı, Polis filminde kullanılmıştı. Murat Menteş önermiş ve söz gerçekten Vonnegut'a mı ait bilinmiyor. Ünlü burada "umarım beni kandırmamıştır" diyor şakayla karışık. Diğer yandan Beş Kardeş dizisinde gönüllerimizi hoş eden Hangimiz Sevmedik şarkısıyla ilgili de bu doğallık var. "Hiçbir duygusal bağım yok o şarkıyla" diyor Ünlü, aklına gelmiş eklemiş. Aklına gelmek ve neden aklına geldiğiyse oldukça 'metafizik' sorular. Kimsenin aklının eremeyeceği. Mehmet Erdem'in Olur Ya'sı da hatta kendisi de öyle çıkıyor ortaya. Bu şarkıyı biraz daha düşük ritimde duymak ve filmine eklemek istiyor Ünlü. Erdem demo bir kayıt yapıyor, "kim okusun?" diye soruyor. Ünlü de şarkıyı Erdem'e okutuyor. Böylece "Mehmet Erdem belasını Türkiye'nin başına saran benim" demekte haklı oluyor... Onur Ünlü söz konusu olunca siyasetle, iktidarla, devletle ve hatta devlet-insan ilişkisiyle ilgili konuşmamak da olmuyor. Giriş mahiyetinde:

"- Celal Tan ve Ailesinin Aşırı Acıklı Hikâyesi'nde eleştirdiğin iktidarla İtirazım Var'daki iktidar aslında özünde aynı. Çürümüş ve kokuşmuş bir şeyler var o alanda.
- Fark etmiyor yani. 28 Şubat öncesi onlar vardı, sonrasında bunlar var. Zalim zalimdir, bir şey değişmiyor. Neticede önce öyle bir film yaptım, sonrasında böyle bir film yaptım. İkisinin de arkasında zalimler var. Ne fark eder ki? Sağcıymış, solcuymuş, namaz kılıyormuş, kılmıyormuş, ne fark eder?
" [sf. 133]

Öğrenciliğinden beri hiçbir siyasi, dini organizasyon içinde yer almadığını, daha çok bireyci olduğunu ve bu sebeple toplumsal olaylarda tek tek bireylerin hakkını korumaya çalıştığını belirtiyor Ünlü. Bireyin önemini vurgularken iktisadi paylaşım yapılması gerektiğini söylüyor ve mülkiyet haramdır diyor. Hemen iki soruya verdiği cevabı birleştirerek konuyu derinleştirelim:

"Devletin insanlığın başından şu ana kadarki aşamalarında zorunlu duraklardan birisi, tıpkı bu demokrasi denen saçmalık  gibi bir ara durak, zorunlu bir durak olduğunu düşünüyorum ve bundan kurtulunacağını varsayıyorum. Devlet fikri kendisinden kurtulunması gereken bir fikir. Daha önce bir şiirde de yazmıştım, devlet şirktir, devletle Allah aynı tarafta olamaz. Bir Müslüman, devletin tarafında olamaz. Mümkün değil... Bir Müslüman iktidarın tarafında olamaz, iktidarla işi olmaz. Müslüman doğası gereği devrimcidir ve sürekli olarak aktif alan içinde bulunması lazımdır. Dolayısıyla statükoyla Müslüman bir arada duramaz, çünkü sorunlar hayatta hiçbir zaman çözülemeyeceği için nerede bir zulüm varsa Müslüman ona işaret eder ve o zulmün çözülmesi için uğraşır. O zulümler bitmeyeceği için Müslümanın sürekli hareketi bitmez." [sf. 135]

Bu fikirleri, zamanında çok merak duyduğu ve ilgilendiği tasavvufla da arasına mesafe koymuş Onur Ünlü'nün. Tasavvufun günümüzdeki vaziyetini oldukça pasif bir iklim olarak konumlandırıyor. Oysa Müslüman'ın aktif biçimde hayatta rol alması ve daima itiraz etmesi gerektiğini söylüyor. Bu yüzden klasik fıkıh anlayışını -İtirazım Var'daki vaaz sahnesinden anlaşılacağı gibi- reddediyor. Soruyu bir kez daha tekrarlarcasına konuşuyor: "Bu dinin klasik fıkıh anlayışı, yeryüzünün sokaklarında aç gezen bir milyar insan için ne diyor?"

Onur Ünlü birçok dizinin senaryo ekibinde de yer aldığından ve hatta kendi de çektiğinden, izleyiciyi yakından tanıyor. Onların ne istediğini biliyor fakat kendi istediğinden asla vazgeçmiyor. Çekmek istediğini çekiyor, hayalindekini. Ömer Lütfi Akad'ın filmlerinde zoom tekniğini kullanmadığını, bunu izleyiciyi hapsetme ve dolayısıyla edepsizlik olarak gördüğünü okumuştum. Ünlü de flashback'ten yana dertli: "Ben flashback kullanmayı hiç sevmem. Çok kaba ve edepsizce bulurum. Ama yapman gerekiyor. Flashback yapmak zorunda kalıyorsan; bu senarist olarak senin başarısız olduğunu gösterir. Bunun başka bir manası yoktur. Flashback bir senaristin çuvallamasıdır." [sf. 166]

Bu 'ince görme' toplum ve insan ilişkisine dair sürekli düşünmesini sağlamış kendisinin. Ama soruların içinde hapsolmamış. Kendini kavramlara gömmemiş ve 'kim ne der' putuna gömülmemiş. Çıkmazlardan ve açmazlardan kaçmış. Hata kanaatimce bu ikisi arasında yaşadığı varoluşsal sancıyı filmlerine taşımış, endişelerini ve kaygılarını: "Toplum nedir? Onunla nasıl ilişki kurmalıyım? Toplum içindeki yerim nasıl olmalı? Nasıl bir yer edinmeliyim? Yarın öbür gün nasıl bir insan olmalıyım? Ne yaparsam kim beni nasıl kabullenir? Bunları hiç düşünmedim ve hiç ilgilenmedim. Ben sadece kendimle ilgilendim." [sf. 173]

Onur Ünlü'nün karakterlerine verdiği isimlerin bazıları sahabe-i kiramdan, bazıları da Murat Menteş gibi roman yazan arkadaşlarıyla arasındaki sohbetlerden geliyor. Mesela Selman Bulut ismi Selman-ı Farisî'den geliyor. Bu arada İtirazım Var'ın ilk adının Aç Köpek olduğunu da öğreniyoruz. Çok sert bulduğundan değiştiriyor. Filmlerindeki paylaşımcılığı ve mülkiyet karşıtlığını tasavvufun karşısına koyuyor ve Ebuzer Gıfari gibi isimlere temas ediyor. Burada "Bak arkadaş, bu adamın beş tane evi var, bu dört adamın evleri yok. Çok basit bir şekilde o dört tane ev, bu dört kişiye verilmeli" diyor. Tasavvufun buna bir şey diyemediğini düşündüğü için "önce bunu çözmeliyiz, nasıl çözeceğiz?" sorusunu yöneltiyor. Okuyalım: "Niye İbn-i Rüşd diyorum? Çünkü ben tümevarmak istiyorum. Bu daha zor, daha çetrefilli, daha riskli. Bu açlık ne olacak? Bu fakirliğe, bu eşitsizliğe ne yapacağız? Temel sorun bu. Dolayısıyla da şimdi çok daha fazla akla ihtiyacımız var." [sf. 187]

Goethe'nin "Bir tas sıcak çorbayı romantizme tercih ederim" sözünü şiar edinmesi boşuna değil Onur Ünlü'nün. "Senin aklın ermez!" tipi cümlelere karşı gelmesi de bundan. "Neden aklımız ermesin? Gerizekalı mıyız biz?" diye sorması da bundan. Hatta iktidarla koşut düşünmeyi insan olmanın onuruna aykırı bulmasını da buna yormak mümkün. Her zaman karşıt olmak, her zaman muhalif olmak fiziği, ruhu ayrı ayrı yorar. Onur Ünlü de bu yorgunluğu kah senaryo yazarak kah film çekerek atıyor. Sahiden atıyor mu? Bilmiyoruz. Ama attığı kesin. Yani ortaya bir şey atıyor. Üstelik kafadan atıyor, zekice. Mesela İtirazım Var'daki cemaatin namaza durduğu sahneyi hatırlayalım. Hani silah sesinin geldiği. Şimdi de okuyalım: "Silah sesiyle birlikte Selman Bulut dönüp bakıyor. Burada, Selman Bulut'un kendini kapatmış bir adam olmadığını görüyoruz. Rasyonel bir aklın yapacağı şeyi yapıp; silah sesi gelince, namazı bırakıp sesin geldiği yöne bakıyor. Oysa cemaat öldürülen Salih Kalyoncu yere düşene kadar dönüp bakmıyor ne olduğuna. Selman Bulut'un dönüp bakması bu söyleşiler sırasında da sıkça konuştuğumuz aklın öne çıkmasının ifadesi gibi geldi bana. Bu dünyada bir şeyler oluyor ve ben buna gözümü kapatamam hali." [sf. 189]

Bir Sürü Endişe'nin sonuna doğru Onur Ünlü'nün gelecek planlarını okuyabiliyoruz. Mesela İngilizce çalışıp bir kitap çevirmek istediğini. Böylece beslendiği yere bir katkı yapmak istediğini. Çünkü aldığımızın karşılığını az da olsa verebilmek elbette güzel bir duygu. Bunu endişe edinmiş. Neyden korkuyorsun sorusuna "bunun karşılığını verememekten" diyor. Öte yandan bir doygunluğu da var. Kırık Kalpler Bankası çekildikten sonra "gerçekten artık ölebilirim mesela" diyor. Buraya kadar bir okulu bitirdiğini düşünüyor. Ancak hep bir endişe: "Şu anda karmakarışık bir yer burası. Hakikati bulacak, çıkaracaksın, ama bunun için endişe duyman lazım. "Amaan, dünya zaten boş!" Bence senin kafanın içi boş. Dünya boşsa neden kendini yırttın iktidara geleceğim diye? Boşsa bırak uğraşma, biz hallederiz." [sf. 223]

Gidiyorum Bu'dan yıllar sonra Onur Ünlü'yü yeniden okumak umut verici. 'Bu tip kafa'ların yeryüzünde ve ülkemizde yaşıyor oluşu daha da umut verici.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

19 Kasım 2017 Pazar

Kuş dili değil kendi dilimiz

Dergah Yayınları'ndan çıkan Kuş Dili kitabı sadece ismi ile değil kapağı ile de sizi bu kitaba otuz Türk lirası vermenizi sağlıyor. Zaten kitabın içeriğine girdiğinizde hiçbir pişmanlık yaşamadan zevkle okuyorsunuz.

Esasında insanoğlu bu dünyaya geldiği vakitten beri kendini anlamlandırmak amacıyla ağaca, toprağa, taşa, hayvanlara yani kısacası doğaya uzanıyor. Kendini keşfetmek, içindeki hazineyi bulmak için. Böyle bir şeye gerek olmadığı pekala ortada ama neticede insanız işte bir şeyleri anlamlandırmadan, adlandırmadan duramıyoruz. İnsan varlığının bilinmesi için kendinde var olan veya olmasını istediği özellikleri kuşlara yüklemektedir. Hemen hemen her kültürde buna rastlanmaktadır.

Kuş Dili kitabında Şamanizm, Budizm ve İslam dönemlerinde kuşlara atfedilen sembolik değerler incelenmektedir. Kuş; ruh ve kutu, aşkı temsil etmektedir. Kuş aynı zamanda uğursuzluğun ve ölümün de habercisidir. Şamanların Süleyman Peygamberin de kuşların dilini bildiğini kaydedilmekte, şamanların kuş seslerini taklit ettiği görülmektedir.

İslamiyet öncesi dönemde Türklerin eskatalojik (öteki dünya, ölüm sonrası yaşama dair) inanışları arasında kuş ile ruh özdeşleştirilmektedir. Örneğin ‘seni leylekler getirdi’ cümlesini çocuklara sıklıkla kullanırız. Bunun nedeni İslamiyet öncesinde dişi ruhu temsil ettiği düşünülen leylek ve turnaların, hayat veren hayat ağacı ile karşılaştırılması neticesinde leyleklerin bebekleri getirdiğine inanılmaktaymış. Sebk-i Hindi’de kuş tasviri ise hayli ilginçtir. Şaire göre gönül bir kuştur. O yüzden, sevgilinin bakışından hışmından bir kuş gibi korkmaktadır. Şairin vücudu bir kafes, gönlü de o kafesten çıkmak isteyen bir kuştur. Sebk-i Hind’de kuş anlamında “murg” sözcüğü kulllanılmaktadır.

Murg: İnsanın gönlü.
Murg: Avlanması kolay olan kuş.
Murg: Üzüntülü, talihsiz, şikayet eden.

O halde içimize soralım murg insanın gönlünü temsil ediyorsa bir gönlü kazanmak kolay mıdır?

Klasik Türk şiirinde ise rakib (divan şiirinde aşık ve maşuğun yanında yer alır. Aşık ile yarışan ve aşığın nazarında kötü bir kimsedir), deveye, şeytana, köpeğe, tilkiye, eşeğe, akrebe, kargaya, kuzguna, baykuş gibi çirkin/ kötü/ uğursuz kabul edilen hayvanlara benzetilmiştir. Sevgili ise papağana, hümaya, şahbaz gibi güzel kuşlara benzetilmiştir. Örneğin baykuş geceleri kuşları ve yumurtaları onlar uykudayken avlaması (hırsızlık örneği), viranelerde yaşaması pes sesi gibi akla ilk gelen çağrışım olumsuzdur. Ancak Uzak Doğu’da aklı ve bilgeliği temsil ettiği Altay Şamanizim’de Tanrı ile insanlar arasında aracılık eden ve onları kötü ruhlardan koruyan en önemli varlık sayıldığı da bilinir.

Son olarak kitabın belki de en beğendiğim bölümlerinden biri de “Mevlid-i Şerif’te Kuş Adları” başlığıydı. Siz de şaşırdınız değil mi böyle bir bölüm olduğuna. Günlük hayatta sıkça rastladığımız ama rikkat edip tam gönlümüzü açmadığımız için kaçırmış olabiliriz. Neyse o halde bunlar neymiş hep beraber bakalım.

Mevlid-i Şerif’te kuş, bülbül, hüma, keklik, tavus ve tuti olarak geçer. Keklik bir defa Hz. Muhammed (sav.)’in peygamberlik mührünün büyüklüğünü anlatmak için kullanılır:

var-ıdı keklik yumurdasınca ol dahı ezherdi güneşden o resul
[O mühür keklik yumurtası kadar vardı, o peygamber güneşten daha açıktı.] (732)

Bir başka örnek ise Tavus. Tavus kuşu Cebrail’e benzetilmiştir. Hüma kuşu ise Hz. Muhammed (sav.)’e benzetilmiştir.

dünyadan ukbaya hoş saz eyleye
can hüması hakka pervaz eyleye
[Dünyadan ahirete güzelce gitsin, can kuşu Allah’a uçsun.] (807)

İnsan, hayatında eksik ve kusurlar istemez. Oysa hiçbir canlı mükemmel değildir. Ama insanlar sevilmeyen ve istenmeyen kişi ve nesnelere benzetmeler yaparak üzerindeki hasletleri atlatmaya çalışmışlardır. Neticede kötü olarak tasvir edilen kuşlar hiçbir şekilde öyle değillerdir, yaşamlarının gereği davranırlar. Asıl biz de insan olarak yaşamamızın gereğini yerine getirirsek bu alemde huzurla yaşarız.

İnsan olmak umuduyla…

Rumeysa Açıkar
twitter.com/asYemuR000

Şehri biçimlendirmek dünyayı biçimlendirmektir

"dağlardan dönüyorsun o sağır yamaçlardan
çevik bacaklarını getiriyorsun ne çiçek ne de ninni
boz şayaktan poturun dağlarda ne güzeldi
şehre varınca artık meşinler giymelisin
daha esmer
daha kankusturucu
sen o baygın sevgilerin adamı değilsin."
- İsmet Özel, Mazot (1970)

Sanayileşme öncesi devirlerde şehir ile taşra arasına çekilen hat daha çok kültürel alışkanlıklar ve devletin teşkilatlanma noktasındaki ayrımları gösterirse de sanayileşme sonrasında bu ayrım her geçen gün şiddetini artırarak tezahür eden doğanın tahribatı eksenine oturdu. Toplumların yüzyıllar içinde şekillenmiş dünya görüşü, şartların ve köklü arzuların idaresinde meydana getirilen şehirler gitgide yerini kapitalizmin büyüttüğü heva ve hevesin sevkiyle türeyen kentlere bıraktı. Bu dönüşüm yarattığı çeşitli sorunlardan başka, en temelde, bütün oluş ve mevcudiyetiyle kendisine müteveccih olarak varedilmiş doğayı insandan kopararak sürekli nükseden bir iç sıkıntısı üretti.

Kuşkusuz bütün bu olan bitenler zaman içerisinde sanat ve edebiyatın başat meseleleri arasına da girer. Büyük şehirlerde özellikle İstanbul'da kentleşmenin ivme kazanmaya başladığı yıllarda Son Kuşlar (1952) hikayesinin sonunda Sait Faik, gelecekte şehirlerde tabiatın mahvının varacağı boyutlara dair kehanetlerde bulunur. Yaşar Kemal 1978’de okurla buluşan Kuşlar da Gitti eserinde insanda merhamet duygusunun yitimiyle kentleşme arasında bağ kuran bir kurguyla yine benzer bir tahribata dikkat çeker. Mustafa Kutlu’nun 1979 Kasım ayında yayımlanan Yokuşa Akan Sular hikayesindeki şu satırlar kent-taşra ayrımının, günümüzde neredeyse birincil göstergesi haline gelen tabiattan yoksunlaştırılmışlığı etkileyici bir biçimde gözler önüne serer: ‘‘Küçük mavi pembe çiçekler serpilidir. Yeşilin saydam uçları çimenlerde. Su domur domurdur. Çakıllarda eleğimsemalar. Görülmemiş tutulmamış bir güzellik. Kirletilmemiş bir su. Dağlardan ceylanlar iner. Göğün tüllenen kızıllığı laciverde koşarken. Kenarında saygıyla dururlar. Tek dal, tek yaprak kıpırdamaz. Bir ân-ı vahitte kalırlar. Sonra eğilip içerler. Sen bir musluğa eğiliyorsun. Topraktan kopmuş suya. Clor kokuyor elin ayağın. O canım fayanslardan döşüyorsun. Sonra pırıl pırıl sıhhi tesisat armatürleri. Yollar, tarlalar, dağlar aşıyor içine insan sığan borular. Dozerler çalışıyor, türlü kanallar açıyor. Sonra yeni buluşlar, filtreler. Lağım sularından, deniz suyundan yahut o içinde it leşleri yüzen, şişmiş, yumuşamış tüyleri dökülüp pelteleşmiş, karnı deşilip bağırsakları patlamış it leşleri yüzen, beton labirentlerin çöplüklerinden süzülüp gelen su birikintilerinin toplandığı gölcüklerden. Ağır, yağlı üzerinde iri yeşil sineklerin uçuştuğu mülevves gölcüklerden pompalarla basılıp zorla itilen, bir türlü akmayı beceremeyen, “git ak musluklardan” diye kırbaçlanan o maiyi.’’

İtalo Calvino’nun ilk kez 1965 yılında yayımlanan Marcovaldo ya da Kentte Mevsimler kitabı da safvetini kaybetmemiş vasıfsız bir işçinin gözünden, okurun dikkatini kent üzerine toplayan başka bir eser olarak karşımıza çıkar.

Yirmi öyküden meydana gelen kitapta her bölüm başlık olarak bir mevsimle ve o mevsimde Marcovaldo’nun başından geçen ilginç olayın dokusunu taşıyan bir altbaşlıkla isimlendirilmiştir. Calvino, beş kez yinelenen bir mevsimsel döngüde kent hayatını saf, vasıfsız bir işçi olan Marcovaldo’nun penceresinden resmeder.

Bu Marcovaldo’nun gözleri kent yaşamına az yatkındı; ilanlar, trafik ışıkları, vitrinler, ışıklı tabelalar, yazılar, dikkat çekmek için tasarlanmış olsalar da sanki bir çölün kumlarını tarayan gözlerine hiç takılmazlardı. Buna karşılık bir dalda sararan yaprak, bir kiremitten sarkan kuş tüyü gözünden hiç kaçmazdı; bir atın sırtındaki sineği, bir masada böceklerin açtığı deliği, bir kaldırımda ezilmiş incir kabuğunu görmediği, mevsim değişikliklerini, içindeki özlemleri, yaşamındaki yoksunlukları duyumsadığında kafa yormadığı olmazdı hiç.

Marcovaldo’nun mizacı ve yaşadığı kentle kurduğu alaka hakkında okura kuşatıcı bilgiler veren bu satırlar, onun yaşadığı yerle arasındaki ilişkinin uyumsuzluğuna dair kuvvetli ipuçları verir. Marcovaldo’nun yaşadığı kentle uyumsuzluğu, onun bilinç düzeyi ve toplumda yer aldığı statü dolayısıyla asla bir çatışmaya dönüşmeyecektir. O, adeta kente tutulmuş bir ayna gibidir. Ondan yansıyan görüntüler yeni kentlerin hüviyetinin ana çizgilerini taşır.

Kitabın en etkileyici yanlarından biri, Marcovaldo’nun saf mizacı ve yapısıyla öykülerin dili arasında var olan kusursuz bir tutarlılıktır. Sürekli kurulmuş bir makine gibi yaşamayı telkin eden kentte, kendini bu fasit dairenin dışına çıkaracak en küçük his ve tedaisinin bile hesapsızca hemen peşinden giden Marcovaldo’nun, başından geçen sıradışı ve çok kere de gülünç durumlar içten ve muzip diyebileceğimiz bir dille anlatılır.

İnsanın sabah uyanma anı ve bunun biçimi, kent hayatının etkilerinin yoğun olarak gözlemlenebileceği dakikalar arasındadır. Bedenen uzun çalışma saatlerinin yorgunluğu giderilmemişken baskın veren bir çalar saat sesi, paslı bir havaya açılan pencere. Neredeyse tek özelliği “apar topar” olarak vasfedebileceğimiz bir başlangıç.

Her gün böyle bir sabaha gözlerini açan Marcovaldo’nun bir yaz günü, aklına, gece parkta bir bankta uyuyarak sabah gözlerini yaprakların kımıltısına, gökyüzüne açmak, kuş sesleriyle uyanmak eser. Gidip geceyi parkta geçirir. Ama umduğu gibi olmaz. Hem dışmekan olarak kent hem de içmekan olarak ev, müteradif bir huzursuzluğu taşır çünkü.

…kendi kendine: “Ne olur bir kez de çalar saatin zili, yeni doğan Paolino’nun viyaklaması ya da karım Domitilla’nın öfkeli sesi yerine kuş sesleriyle gözümü açsam,” diyordu ya da: “Basık, havasız bir oda yerine, burada bu canlı yeşilliğin içinde uyuyabilsem, bizimkilerin horlamalarını, sayıklamalarını, sokaktan geçen tramvayın gürültüsünü duymadan, burada sessizlik içinde, sokaktan yansıyan lamba ışığının çizgiler oluşturduğu kapalı perdelerin yapay karanlığı yerine, burada gecenin doğal karanlığı içinde; gözlerimi açtığımda yaprakları, gökyüzünü görebilsem!” Marcovaldo sekiz saatlik –artı fazla çalışma- niteliksiz işçi görevine her sabah bu düşüncelerle başlıyordu.

Bu düşüncesinin akabinde Marcovaldo geceyi parkta geçirmeye gider. Hiçbir şey düşündüğü gibi gelişmez. Uzandığı bankta uyumaya çalıştığı sırada kendisinin umduklarıyla arasına yine kent girer: “Ne yazık ki, böyle yatınca tam bir doğal dinginlik içinde gözlerinin kapanmasını sağlayacak, yalnızca ağaçlardan, gökyüzünden oluşan bir görüntü düşmüyordu gözlerinn önüne; bir ağaç, anıtın üstündeki bir generalin kılıcı, bir başka ağaç, bir ilan tahtası, üçüncü bir ağaç, sonra biraz daha ötede, trafik ışığının peş peşe sarı sarı olarak yanmayı sürdüren aralıklı yapay ayı, kısa aralarla birbirini izliyordu karşısında.

Aşırı tüketimin başlı başına bir fenomen olarak insan hayatına dahil olması bir piyasa olarak kentleşmenin yaygınlaşmasına rastlar. İnsanlar ilanlar ve reklamlarla kuşatılmıştır. Bu, kapitalist ekonomiyi diri tutan en temel dinamiktir. Reklamlar aracılığıyla insanlara, aslında ihtiyacı olmadığı şeyler ihtiyacıymış gibi lanse edilir. Görünürde ihtiyaç olmayan şeylerin ihtiyaç olarak kabullenilmesi süreğen bir kıvamda tutulur böylelikle. Marcovaldo’yla süpermarkette bir alış-veriş esnasında karşılaştığımız hikaye, bir piyasa olarak kenti tüketim alışkanlıkları ekseninde ortaya koyar. Kentte çoğunluğu teşkil eden işçilerin ihtiyaçlarını temin etmede yaşadığı güçlük beri tarafta market arabalarını taşarcasına dolduran insanların varlığı arasında kurulan kontrast kentlerin iktisadi ve sosyal hayatının dengeli olmayan yanlarına dikkat çeker.

Tüketin! Malları elliyor, yerlerine bırakıyor, tekrar alıyor, elleriyle çekiyorlardı; tüketin! Solgun yüzlü tezgahtar kızları tezgahların üstüne çamaşırlar, çamaşırlar yaymak zorunda bırakıyorlardı; tüketin! Renkli sicim çileleri topaç gibi dönüyor, çiçekli kağıt tabakaları kanat çırpar gibi havalanıyor, alınanları her biri fiyonk düğümlü küçük paketler ve küçük paketler, paketler ve paketler, büyük paketler halinde sarmalıyorlardı. (…) artık ellerinden tutulmayan çocuklar kaybolup ağlıyorlardı. Bu akşamlardan birinde Marcovaldo, ailesini dolaşmaya çıkardı. Parasız olduğu için, dolaşma başkalarının alışverişlerine bakmak anlamına geliyordu; para ne kadar çok el değiştirirse, parası olmayanda o kadar çok “Er geç, birazı da benim cebime girecek,” diye umutlanıyordu. Ailesi kalabalık Marcovaldo’nun zaten düşük olan aylığı hemen taksitlere, borçlara gidiyordu. Ama yine de süpermarkette dolaşıp etrafa bakmak güzeldi.

Marcovaldo’nun kentle uyumsuz haline ve bütün tabiat özlemlerine bakarak taşralı abir bünye taşıdığını söylemek mümkün olmaz. Düpedüz bir kentlidir o. Onun aslında arzu ettiği şey, tabiat dekoru mahvedilmemiş bir kentte, bir ağaç gölgesi ve bir parça gökyüzünün altında veya bir su kenarında soluyabilmenin imkanıdır sadece. Yaşadığı kentten çekip gitmeyi hiç hatırına getirmez, bağlıdır ona. Onun yaşadığı şehre bu bağlılığını, bir ağustos ayında imkanı olanların kenti terk ettiği bir sırada, fırsat bu fırsat deyip şehri daha önce fark etmediği çizgileriyle seyretmeye, bazen de onu görmek istediği gibi tahayyül ederek duyumsamaya çıktığında görürüz.

Yılın belirli bir noktasında ağustos ayı başlıyordu. Birden genel duygularda bir değişiklik gözleniyordu. Kenti artık hiç kimse sevmiyordu; daha düne kadar onca sevilen gökdelenler, yaya altgeçitleri, otoparkları sevimsiz, itici oluveriyorlardı. İnsanlar bir an önce kentten gitmekten başka bir şey düşünmez oluyorlardı; trenleri dolduruyor, otoyolları tıkıyorlar, ayın 15’inde hepsi gitmiş oluyordu. Bir kişi dışında. Marcovaldo kenti terk etmeyen tek kentliydi. (…) Sabah kent merkezinde dolaşamaya çıktı. (…) şimdi yapabiliyordu istediğini, üstelik kırmızı ışık yanarken karşıya, hem de yanlamasına geçiyor, alanların orta yerinde duruyordu. Ama aldığı keyfin bu kuraldışı davranışları yapmaktan çok, her şeyi bir başka türlü görmekten kaynaklandığını anladı: sokakları vadi tabanı ya da kurumuş ırmak yatağı gibi, evleri sarp dağ dizileri ya da yalıyar yamaçları gibi görüyordu.

İnsanın yaşadığı şehir dünyada var olan şehirlerden sadece bir şehir veya piyasa olmanın çok ötesinde aslında insanın hayatının tamamını geçirdiği dünyasıdır. Coğrafi küçük ölçüleriyle sınırlılığından öte her gün hayatı yeniden üreteceğimiz bitimsizliğin imkanını taşıyan yegane yer olmalıdır şehir. Bu bakımdan tabiatın mahvıyla ilerleyen bir şehirleşme insanı darlamaktan başka bir bünyeyi intac edemez. Şehri biçimlendirirken aslında bütün bir ömrümüzün bu yerde geçtiği düşünülecek olursa dünyamızı biçimlendirdiğimizi fark ederiz.

Ahmet Çarpar
twitter.com/musahibc

İki usta, çok mektup

"Mapusanelerde ışığıydı hürriyetimin
ekmeğimin katığıydı sürgünde
her biten akşamdaydı, her başlayan günde;
ulu kurtuluş düşü memleketimin."
- Nazım Hikmet, Niyazalant Sömürgesi

Mektup yazmanın samimiyetine inanıyorum; cıvık, mektup yazma üzerine olan nostaljiye ise inanmıyorum.

Mektupla küçükken tanıştım. Aslında, daha o zamanlarda mektup yazmak diye bir şey kalmamıştı; fakat mektubun verdiği samimiyeti fark edebilmiştim. Ben ki; Selimiye’ye girerken caminin heybetiyle birlikte, bu kapıdan Mimar Sinan da girmişti, diye düşünüp hislenen biriyim. Mektup konusunda da böyle düşünmem normal aslında. Mektup aldığım kişinin, benim önümdeki kâğıda dokunmuş olması, o kâğıtla bir süre de olsa hemhâl olmasıdır bana mektubu sevdiren. Tıpkı Mimar Sinan’la farklı yüzyıllarda da olsa aynı kapıdan geçmek gibi. (Burada; “asıl mesele onlar gibi olmakta”, gibi beylik lafları dikkate almıyorum.)

Yazarların, şairlerin velhasıl sanatçıların birbirleriyle mektuplaşmaları edebiyatımız için büyük bir kazançtır. Konuşulanların hâl-hatır sorma, havadis verme meselelerinden sonra edebi, siyasi ve sosyal meselelere gelmesi biz okurlar için büyük şans. Çünkü, özellikle günümüzde ortalıkta dolanan bilgiler içinden doğruyu seçme gayreti zor bir şey. Yığınlara kapılıp gidersek birçok şeyi kaçırabiliriz; fakat okursak, doğru bilgiyi edinme şansımız oldukça yüksek. Örneğin; Nâzım Hikmet’i hâlâ vatan haini olarak gören, “gomunist” diyerek onu aşağıladığını düşünen eski ve yeni kuşaklara Nâzım’ı anlatmak yerine mektuplarını okutmak (en azından belli kısımları) daha doğru bir değerlendirme yapılmasına olanak sağlayabilir. Tabii ki; Necip Fazıl gerici yobaz, İsmet Özel faşist, Nâzım Hikmet komünist, vatan haini diye direten bazı gözü kapalı, üstelik kendini okuryazar tayfasından gören zevatları işin içine katmıyorum.

Yazarların en iyi şekilde, yazdıklarının bütün hâlinde okunmasıyla tanınabileceğini düşünüyorum ve bunun için de en iyi türün mektup ve hatırat olduğuna inanıyorum. Başlarda dediğim samimiyet bahsi burada devreye giriyor. Bir insanın sürekli devam eden mektuplarında samimi olmayacağına inanmıyorum. (keza hatıratlarında da) Belki hapishanedekiler için istisna bir durum olabilir: Mektupları hapishane yönetimince okunduğu için karşısındakine demek istediklerini daha kapalı anlatabilir; fakat bu bile samimiyet bahsini ortadan kaldırmaz.

Nâzım Hikmet ve Kemal Tahir: Türk Edebiyatı’nın en önemli şair ve yazarlarından olan bu ikilinin Nâzım Hikmet tarafından yazılan mektuplarını, Kemal Tahir yayımladı. Daha önce farklı yayınevlerinden neşredilen kitap en son İthaki Yayınları etiketiyle okura sunuldu. Bu ikiliye edebiyatımız için özellikle önem gösteren benim gibi okurlar için, bu mektuplar bulunmaz bir kaynak. Hayıflanmam, Kemal Tahir’in mektuplarını okuyamadığımıza. Keşke İsmet Özel ve Ataol Behramoğlu’nda olduğu gibi, iki taraflı tanık olabilseydik aralarındaki konuşmalara.

Kemal Tahir’e Mapushaneden Mektuplar” Nâzım Hikmet’in Bursa cezaevinden Çankırı, Çorum, Malatya ve Nevşehir’deki cezaevlerinde bulunan Kemal Tahir’e gönderdiği, ilki 05.12.1940, sonuncusu 25.04.1950 tarihli 234 adet mektup ve telgraftan oluşuyor. Fakat bunlar, ikili arasında gidip gelen mektuplar olmasına rağmen, mektuplarda Raşid Kemalî (Orhan Kemal) ve Piraye de eksik olmuyor. Orhan Kemal, bir dönem Nâzım’ın yanında kaldığı ve okuryazar kesimden olduğu için (ya da o ortama yeni giriyor olduğu için) Nâzım Hikmet’in dikkatini bolca çekiyor ve Kemal Tahir’e Nâzım Hikmet tarafından sık sık övülüyor. Piraye ise, zaten bilmeyen yoktur, Nâzım’ın büyük aşkı. Fakat ben Piraye ve Kemal Tahir’in de bir dost, bir abla kardeş olduklarını bu mektuplar sayesinde öğrendim. Hatta yine İthaki’den neşredilen “Kemal Tahir’den Piraye’ye Mektuplar” adlı bir kitap olduğunun da farkına vardım.

Mektuplardan, bu ikilinin hâlet-i ruhiyelerini, günlük yaşamlarını, uğraşlarını, kişilik özelliklerini, düşüncelerini öğrendiğimiz gibi, devrin siyasi, içtimai, ekonomik vb. birçok özelliğini, hapishane hayatını, kurumların işleyişlerini, Anadolu insanını da öğrenebiliyoruz. Tabii ki Nâzım Hikmet tarafından daha çok tanıklık etsek de, Nâzım’ın yazdıklarından Kemal Tahir ve fikirleri açısından çıkarım yapmak da pek zor olmuyor. Bunların dışında, bu ikilinin edebi dozu yüksek konuşmaları, birbirlerinin eserleri hakkındaki övgü ve tenkitleri mektupların başından sonuna kadar devam ediyor. Sadece Türk Edebiyatı’ndan değil, dünya edebiyatından da önemli kişilerin bu mektuplarda yer alması birçok durumu kavramamız için bir ışık yakıyor. Kısaca bu mektuplarda; Hikmet Kıvılcımlı, Sait Faik, Maksim Gorki, Tolstoy, bolca Fransız romanı ve romancısı ve birçok yazar, şair ismi de geçiyor.

Kitap, Kemal Tahir’in ön sözüyle başlıyor. Tahir burada, bu mektupları yayımlamaya niçin karar verdiğinden bahsediyor ve okurlara bir öneri veriyor:

Okumanıza sunduğumuz bu mektuplar, her şeyden önce, bu boşluktaki yerlerini dolduracaklardır. Bugün yayımlanmalarının nedeni de, Moskova’da kurulan ‘Nazım Hikmet Arşivi’nin gerek çevirip yayımlamak, gerekse şairin sanatı üstünde inceleme yapmak isteyenlerin çalışmalarını sağlamak için mektupları fotokopyalarını istemesidir. Böyle bir isteği uzun boylu karşılıksız bırakmak Nâzım Hikmet’in kendisi ve edebiyat tarihimiz için haksızlık olurdu. Öte yandan, bir Türk Şairinin bir Türk romancısına yazdığı mektupların Türkçeden önce, başka bir dilde –bu dil, şairimize büyük dostluk göstermekle edebiyatımıza da değer vermiş hatırnaz bir komşu memleketin diliyle de olsa- yayımlanmasını doğru bulmadım.

Mektupları okurken –hele genç kuşaklar- şu noktaları göz önünde tutmalıdır: Bunlar, bir mapushaneden bir başka mapushaneye gönderildi. Yazıldıkları sıra, içerde, tek parti idaresi, dışarda, tarihin örneğini görmediği kanlı bir dünya savaşı, var kıyıcılığıyla sürüyordu.”. Görüldüğü gibi, Moskova’nın böyle bir isteği olmasa, biz belki de bu mektupları hiç okuyamayacaktık.

Nâzım Hikmet’i hiç okumadan onun vatanını, milletini, insanlarını sevmeyen bir şair olduğunu iddia edenler, onun hakkında birçok şeyi aslında şiirlerinde bulabileceklerdir. Şiirlerini okumasalar bile Kemal Tahir’e yazdığı mektupları okumak bile şairin vatan sevgisini anlamaya fazlasıyla yetecektir. Nâzım, kendisinin değil, asıl onu hapishaneye tıkanların vatanını sevmediklerini Kemal Tahir’e her fırsatta yazmıştır. Uyduruk nedenlerle hapse atılan şair, bu hâlde bile vatana hizmet etmekten geri kalmamış, ağır hapishane şartlarında iki büyük romancı -Orhan Kemal ve Kemal Tahir- kazandırmıştır bu topraklara. Üstelik birçok mektubunda, Tahir’i teşvik ederek, destekleyerek, hiçbir zaman çalışma azmini kaybetmemesini öğütlemiş, daima Türk Milleti ve Türkiye için çalışmaları gerektiğini tekrarlamıştır. Ayrıca böyle düşünmeyen münevverleri de eleştirmekten geri durmamıştır:

Memleketimiz, halkımız, dünyamız ve insanlarımız için en güzel şiirlerimizi en güzel hikâyelerimizi yazacağız… Rahatlığımızdan, şahsi emniyetimizden yüzümüz kızaracak, dehşetli azap duyacağız, fakat Türk halkına ve dünyamızın insanlarına söyleyebileceklerimizin en güzelini söyleyeceğiz.

Sayın münevverlerimiz arasında her şeyden önce Türk halkının ve yurdunun sahici menfaatlarını düşünmek ve bu sahici menfaatların mahiyetini tayin etmek bahis mevzuu olduğunu düşünen insanlar parmakla sayılacak kadar azdır.

Vatanını ve inşalarını çok seven şair, Tahir’e zaman zaman sitem etmekten de geri durmamıştır. Mektuplarında, hapiste olmasını kabul edemediğini söyleyen, bu durumu sık sık eleştiren şair, vatanını seven insanlar olarak, gördükleri muameleyi hazmedemediğini de yazmıştır:

Sana gayet enteresan bir haber vereyim: Ankara’da biri Alaman, biri Macar iki casus varmış. On beşer yıl ceza giymişler. Ama cezalarını Bahçelievler mahallesinde kiraladıkları bir hususi evde, bir gardiyan ve bir jandarma refakatinde ve çoluk çocukları, ahbap ve arkadaşlarıyla geçiriyorlarmış. Ne âlâ memleket. Casuslar cezalarını bahçeli evlerde çekerler; sonra bizler, yurtlarını ve halklarını en çok seven insanlar hapishane hapishane sürünürüz.

Nâzım Hikmet, hapishanede olduğu yıllarda, genelde çalışkanlığını sürdürmüştür. Sadece edebî anlamda değil; resimler çizmiş, dokuma makinesini işletmiş, bazı el eşyaları alıp satmış; bunlardan başka, çeviriler yapmış, böylece hem Piraye’ye hem Tahir’e az da olsa, devamlı sayılabilecek şekilde para göndermiştir. Edebî anlamda ise; birçok şiir yazmıştır. Örneğin, o ünlü 21-22 şiirleri bu dönemin ürünüdür. Ayrıca mektuplar boyunca, Nâzım’ın en önemli kitaplarından olan “Memleketimden İnsan Manzaraları” kitabının fikrinin nasıl doğduğunun, nasıl geliştiğinin, nasıl sonlandırılmaya çalışıldığının izleğini sürebiliyoruz. Kemal Tahir açısından da hem “Sağırdere”nin hem de birçok öykünün ne şartlarda yazıldığının tanığı oluyoruz. Fakat bu üretken dönem zaman zaman öfke ve ümitsizliğe de dönmüştür. Nazım Hikmet, bir mektubunda bu durumdan şöyle bahseder Tahir’e:

Zaman oluyor ki dünyaya tek bir mitralyöz kurşunu olarak gelmediğime kızıyorum. Kurşun olmak, bu gördüğüm heybetli rüya içinde, şair olmaktan çok daha faydalı, hatta ne bileyim beton bir istihkamın bir çivisi olmak ve hiç olmazsa hayata, realiteye böyle cansız fakat hapisteki şairden çok aktif bir madde olarak karışmak, onun üzerinde müessir olmak.

Edebî mektuplarında çağın sanatının eksiklerini ve yanlışlarını da belirten Nâzım Hikmet, çağdan kopuk bir sanat anlayışını eleştirmiş, bunları söylerken Avrupa’da ortaya çıkan varoluşçuluğa da çatmıştır. Nâzım’a göre sanatçı, bu çağın bütününü ya da bir kısmını eserlerinde aksettirdiği müddetçe vardır.

Kemal Tahir’e Mapushaneden Mektuplar” bir dönemin önemli bölümünü anlatması bakımından çok kıymetli. Hem edebî hem sosyal hem de magazinel olarak birçok şeyi öğrenebileceğimiz, Nâzım’ın, Tahir’in, Piraye’nin, Orhan Kemal’in ve daha birçok kişinin hem düşüncelerine hem kişiliklerine tanık olabileceğimiz, zaman zaman II. Dünya Savaşı’nın, çok ayrıntılı olmasa da, izini sürebileceğimiz bir kitap. Örneğin Kemal Tahir’in çok iyi şiirler de yazabildiğinden fakat sürekli yazmadığından N.Hikmet şöyle şikâyet ediyor:

Kemal, şiirin çok güzeldi. Şiir yazmamakla eşeklik –affedersin- ediyorsun."

Kitabın önemli gördüğüm özelliklerinden biri, nadir de olsa iki ustanın birbirlerine gönderdikleri fotoğraflara yer verilmesinin yanında, imlâ ve noktalamanın Nâzım Hikmet nasıl kullanmışsa o şekilde kitapta yer alıyor olması. Bu sebeple Nâzım’ın dili nasıl kullandığına da tanıklık etmiş oluyoruz. (İpucu vereyim, şair bol bol imlâ ve noktalama hatası yapıyor.)

Yazının başında mektubun öneminden bahsetmeye çalışmıştım. Şu anda mektup belki çok gereksiz görülüyor fakat mektup olmasaydı da böyle bir eser bize ulaşmayacaktı. Evet, ünlü ve büyük yazarlar mektuplaşsınlar demiyorum ama bundan sonra böyle eserler okuyamayacağımızı da kabul ediyorum. Yoksa ileride “A’dan B’ye e-mailler” gibi eserler mi göreceğiz?

Mehmet Âkif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif10

16 Kasım 2017 Perşembe

Hâlimizle yüzleşme ve öze kavuşma çabası

Her şeyin gittikçe makinalaştığı, mekanikleştiği, manasını kaybederek maddeleştiği, monotonlaşarak sıkıcı bir hal aldığı ve yetmezmiş gibi tüm bunlar, duygu ve düşünlerin dahi vitrinde sergilenebilme potansiyellerinin önemsendiği; plazalarla, lüks markalarla bezeli bir çağın içindeyiz. İnsanın pusulasını kaybettiği bu çağda, bir harita arayışının içinde olması gerektiği, bu yönsüzlüğün içinde bir yöne dönmesi gerektiği bu zamanda bulunmaz bir fırsat İhsan Fazlıoğlu'nun Kendini Bulmak kitabı.

Kitabın kapağını açtığınız ilk andan itibaren bir mağaranın en dar ucundan gittikçe genişleyen dehlizlerle dışarıya çıktığınızı hissedebiliyorsunuz. Kitapta yer alan denemelerin büyük çoğunluğunu edebiyat dergilerindeki daha önce yayımlanan yazılarıyla ve bir kısmını da konferans ve seminerlerde yaptığı konuşmaların düzenlenmiş haliyle oluşturan yazar denemeleri kendilik bilinci, bilgi ve kimlik olacak şekilde üç ana başlıkta toplamış.

Bir şeyin bulunabilmesi için evvela kaybedilmesi gerekir zira henüz kaybedilmemiş bir şeyin bulunma ihtiyacı doğurması mümkün değil. Var olan bir kaybın peşine düştüğünüz ilk sayfasından itibaren her okunan denemenin sonunda adeta bir yap-boz gibi kaybettiğimiz parçaların farkına varabiliyoruz. Ama bunun için kitabın oldukça sakin bir kafa ve ortamda okunması gerekiyor çünkü oldukça yoğun bir şekilde kaleme alınmış, bir kitaptan daha çok bir okulu andırıyor. Kitapta ağırlıklı olarak ene kavramı, yani dış dünyadan daha çok bireyin içinde yer alan dünyanın, özünün, sahip olması gereken şuurun resmi çıkarılıyor meydana. Ve ortaya çıkan resmede kendilik bilinci ismini veriyor İhsan Fazlıoğlu. Kelimelerin lafız ve mefhum gibi iki farklı aşamasının olduğunu vurgulayan yazar lafzın sadece sözcüğün anlamını verirken mefhumun sözcüğün suretini, özünü yansıttığını söylüyor. Sanırım sırf bu yüzdende birçok kelimeyi günlük konuşma dilimize çevirme şansı varken asıl haliyle bırakıyor ki kelimenin özü zarar görmesin.

İnsan ölümden sonrasının varlığını hissedip bilincinde olduğu sürece belli çizgiler sınırlar arasında geçirir hayatını. Hak yemenin fenalığını bilir, israfın külfetini bilir daha önemlisi emredilen(üzerine vazife verilen) şeyleri ve yaklaşmaması gereken sınırların farkında olur. İnanan insansın yani amen-tu(ben iman ettim) diyebilen müslümanın şehrinde de gözlemleyebiliriz bu sınırları: Helal ve haramın belirlediği çizgilerin arasında kalmış bir güzide ahenktir ve bu yüzdende içinde barındırdığı yaşayışın somutluğunu ve sertliğini bu iki kavramın yansımasından elde edilir. İşte İhsan Fazlıoğlu kitabında modernizm adıyla dünyanın insanı sahip olduğu anlamdan temizlemek istediğini fakat bunun zorluğunu bildikleri için öncelikle insan için ölümü önemsiz kılarak ölüm sonrasının hesabını unutturmak amacında olduğunu söylüyor. Bir yola yön tayinini nasıl ki varacağı nokta yaptırıyorsa, yaşamada istikametini yaşamdan sonrası (akıbeti) kazandırır diye geçiyor kitabın satır aralarında. Yol varacak noktasız nasıl bir anlam kaybına uğruyor ve anlamsızlaşıyorsa yaşamda akıbeti yani ölümünün anlamı elinden alındığı zaman öylece bir kayıp olur. Bir akaide sahip misiniz? Bir amen-tu nüz var mı? Buna benzeyen sorularla okurun şuurunu açık tutmayı hedefliyor yazar. Kitabın içinde Taftazani'nin ve Hocazade’nin Hz. Ali’ye nispetle dile getirdikleri şöyle bir tespit var ki paylaşılmazsa olmaz: İnsan üç şeyin peşinde koşar: Nereden-in bilgisi, nerede-nin bilgisi ve nereye-nin bilgisi… (sf. 26) İşte insanın anlamını elinden çekip alabilmek için evvela bu üçlünün parçalanması gerektiğini bilen modern dünya bütün kozlarını insanın köken ve son kavramlarındaki şuurunu yıkmak üzere oynuyor.

Bir cuma hutbesinde duymuştum: "Bizler, bilginin hikmetle buluştuğu, ilmin irfanla yoğrulduğu, âlimin ahlâkla bezendiği bir medeniyetin mensuplarıyız. Medeniyetimizde ilim, aklın ibadeti olarak görülür. İlim, en başta eşyanın hakikatini, varlığın gaye ve hikmetini anlamaya çalışmaktır.". İlimde ancak bilgiyle olur ve bu yüzden bilgiyle alakalı kitapta oldukça önemli atıflara yer veriliyor. Sahip olunan bilgi kişiyi kendisinden ve rabbinden uzaklaştırmamalıdır. Bilgi insanı ancak hikmete taşımalıdır. Pirim Yunus Emre'nin de dediği gibi: "İlim ilim bilmektir / ilim kendini bilmektir.". Yani ortaya çıkan sonuç şu ki kendilik bilincine sahip olmak yolunun bir kısmı da bilgiden geçmektedir. Ayrıca kitapta ele alınan kimlik konusunda da oldukça mühim konulara değinilmiş durumda. Dünyada söz sahibi olmak istediğimiz aşikar bir gerçekken özellikle şu günler de baskın şekilde baskısını hissettiğimiz mütehakkim yani yabancı devletler bunu bir şekilde kabul etmeye yanaşıyorlar o da bizleri özümüzden vazgeçirerek. Bu kesinlikle kabul edilemez bir şey olduğunu bildiğimiz için kılavuzumuz özümüzle söz sahibi olabilmek olmalıdır.

Immanuel Kant’ın da söylediği gibi "makineden fazla bir şey olan insan…" olarak yolumuza devam edebilmemiz için ayağımıza takılan bu modern çağ putlarını aşıp bir an önce halimizle yüzleşip özümüze kavuşmamız gerekmektedir. Kendini bulmanın bu meşakkatli ve uzun yolunda İhsan Fazlıoğlu'nun kitabın takdiminde belirttiği şekilde başarılı şekilde yola koyulmak yolu yurt tutmak ‘yoldaki hataları doğrularına azık kılmak ile mümkündür.’

Hüseyin Yılmaz
h.yilmaz9438@gmail.com

15 Kasım 2017 Çarşamba

İnsanın gerçek, sarsıcı, duygulu hikâyesi

Daniel Keyes, Brooklyn, Newyork’ta doğdu. Master ve doktora derecesini Brooklyn Koleji’nde tamamladı. Ohio Üniversitesi’nde fahri Profesör olan Keyes, Florida’da yaşamaktadır. Yazar bu kitabıyla Hugo ve Nebula ödüllerini kazandı. Ayrıca Oscar ödüllü Charly (1968) adlı filme esin kaynağı olmuştur.

Kitabın adını bir siteden duydum. Kitap hakkındaki okuyucu yorumları ilgi çekiciydi. Bazen okumanız gereken bir eser sizi buluyor. Algernon’a Çiçekler için beni bulan kitaplardan biridir diyebilirim.

Kitap günlük yazıları gibi başlıyor. Sayfanın başında “ilerleme raporu” notuyla gün be gün geçirilen safhaların kaydedildiği kısa yazılar dikkat çekiyor. En fazla 8 yaşlarında bir çocuğun kaleminden çıktığını düşündüğünüz imla hataları, ifade karmaşası kitaba olduğu gibi aktarılmış. Çevirmen notunda bu durumun bilinçli yapıldığı belirtiliyor. Olay örgüsünün işleyişinden de anlıyorsunuz ki bu çok isabetli olmuş.

Genel olarak, konuşmanın jest mimik desteğiyle ifadeyi kolaylaştırdığı, yazarken daha zor olduğunu düşünülür. Bu kitapta birkaç paragrafta "bu ancak yazıyla ifade edilebilirdi!" denilecek türden zekice kurgulanmış bir ayrıntıydı. İlerleyen birkaç sayfadan sonra öğreniyoruz ki aslında o yazıyı yazan bir çocuk değil. 32-33 yaşlarında kaba tabirle kitapta da sıkça moron denilen zekâ geriliği olan genç bir adam.

Fırında çalışıyor Charlie. Ailesi tarafından küçük bir çocukken terk edilmiş. Amcası onu fırıncı arkadaşına emanet etmiş. Çocuk orada bir hayat kurmuş kendisine. Fırıncı müşfik biri. Ama Charlie'nin çevresindeki insanlar genelde alay ediyor.

Kitabın yürek burkan kısımları gibi görünen bu horlanmalardan daha acısı, genç adamın safiyane dünyası içinde kendisiyle alay edenlerin hareketlerini sevgi olarak görmesi. “Bana gülüyorlar çünkü beni seviyorlar” diyor masum hislerle.

Charlie, yetişkin zekâ geriliği olan bireylerin gittiği bir enstitüde eğitim görüyor aynı zamanda. Onunla çok ilgilenen genç hanım öğretmenine çok güveniyor. Tekdüze ilerleyen hayatı, birkaç bilim adamının beyin ameliyatı ile bir farenin genetiğiyle oynamak ve zekâsını değiştirmek konusunda başarılı olmalarının ardından bu operasyonu bir insanda denemek istemesiyle değişiyor. Charlie’nin kız kardeşinden alınan izinler neticesinde Charlie gereken testlerden geçiyor ve ameliyat ediliyor. Buraya kadar spoiler verdiğim düşünülebilir ancak bana göre hikâye buradan sonra başlıyor.

Algernon kitabın diğer kahramanı olan deney faresi. Charlie en masumane hislerle fareyle yarışıyor ve başarısız olduğunda fareye hayranlık duyuyor. Kendisini onunla özdeşleştiriyor ilerleyen zamanlarda.

Kitapta, ameliyat sonrası Charlie'nin gelişimi yazı ve ifade biçiminde izleniyor. Zekâsı o denli üst seviyeye çıkmıştır ki çevresindeki birçok kişi onun yanında kendisini aptal zannedecek kadar kötü hissederler.

Hikâyedeki aşk dokunuşu abartısız. Hikâyeyi ele geçirmemiş. Charlie’nin duygusal gelişimini anlamak için destek niteliğinde işlenmiş. Hikâye çetrefilli bir hal aldığında bile kendisinden ayırmıyor okuru. Orada kalmak ve Algernon ile Charlie'nin bir sonraki gününü bilmek istiyorsunuz.

Hikâyede ‘ben dili’nin kullanılması samimi bir iletişime geçiriyor karakterle.

Kitapta eleştirebilecek bir şey buldum elbette. Algernon’a Çiçekler kitabında son 50 sayfaya gelindiğinde, gereksiz diyaloglar ve kendini tekrar eden meseleler vardı.

Bu romanın filmini de izlemek istedim. 1968 yılında sinemaya aktarılmış hikâye, senaryodaki kopukluklar sebebiyle esere ihanet edildiğini düşündüğüm çalışmalardan biriydi.

Klasik tanımlamaların dışında düşündürdüklerini ele alırsak Algernon’a Çiçekler romanı için şunları söyleyebilirim; Allah vergisi özelliklerimiz kusur olarak görüldüğünde kusurdur. İnsanoğlu kendisi mükemmel/miş gibi, kusurlu olduğunu düşündüğü şeylere müdahale etme hakkını buluyor. Mükemmele ulaşıyor mu peki? Yapay bir mükemmelliği doğal bir kusura tercih eden insanoğlu ne mutlu olabiliyor ne mutlu edebiliyor.

Bilim adamlarının işlerine karışacak değilim. Hastalıklara derman olarak ilaçlar üretmeye çabalayanlar da, yeni hastalıklar icat ederek ilaç sektörüne hizmet edenleri de var. Genetik değişikliklerle insan ırkının aslını neslini bozanlar da var, ölümcül hastalıklara derman olanlar da.

Hikâyede dikkat çeken nokta; aklıselim bir birey, bedenine yapılacak her hangi bir müdahaleye karar veriyorsa saygı duyulabilir. Fakat sağlıklı düşünemeyen birey için bu adaletli olur mu? Algernon’dan (laboratuvar faresinden) ne farkı vardı Charlie’nin (insanın)? Canlıların deneylerde kullanılması meselesi ayrıca bir tartışma konusu!

Algernon’a Çiçekler’den etkileyici satırlar ile sonlansın kitap incelememiz:

Hastaneden çıktım ama daha işe başlamadım. Hiç bişey olmuyo. Bir sürü testen geçtim ve Algernonla yarışlar yaptım. O fareden nefret ediyorum. Her zaman beni yeniyo. Prof. Nemur bu teslerden defalarca geçmem gerektiğini söledi.

"O şaşırmacalar çok aptal. Ve o resimlerde çok aptal. Erkek ve kadınların resimlerini yapmayı seviyorum ama onlar hakında yalanlar söleyemem. Bulmacaları iyi yapamıyorum."

"Bu kadar fazla düşünmiyi denediğimde ve hatırlamıya çalıştığımda baş ağrılarım oluyo. Doktor Strauss bana yardım edeceni söylemişti ama yapmıyo. Bana ne düşünmem gerektim ve ne zaman akıllı olucamı sölemiyo. Sadece beni rahat bi koltuğa yatırıyo ve benimle konuşuyo."

“Bayan Kinnian ünüversitede beni görmeye geliyo. Ona hiç bişey olmadını söylüyorum. Ne zaman akıllı olucam. Bana sabırlı olmalısın Charlie bu tip şeyler zaman alır diyo. Bu çok yavaş olur ve oldunu sen anlayamazsın. Bana Burtun ona iyileştimi söledini söyledi."

"Ben hala bu yarışların ve testlerin aptalca oldunu düşünüyorum.

"Bugün virgülü örendim, bu, bir, virgül (,) nokta, ile, bir kuyruk, Bayan Kinnian, virgülün önemli oldunu çünkü onun yazıyı, düzgünleştirdini söledi, virgül, doru yerinde, olmazsa, bi işadamının çok para kaybedebiliceni söledi, işimden biriktirdim, biraz param var, fazla diil, ve ben nasıl odlunu bilmiyorum, virgül, bunu kaybetmemi, önlüyo, Ve, o, herkesin, virgülü, kullandını sölüyo, büyüzden, bende, kullanıyorum, oda kullanıyo,,, Noktalama, çok? Eğlenceli!

Dilek Erdem
twitter.com/Dilek_Erdem_

Üç günlük ve üç kuruşluk dünyadaki misafirliğimizi gözden geçirmek

Albert Espinosa’nın hayata tutunma hikâyesi. Kanser. Bacağı kesiliyor. Akciğerinin yarısı gidiyor. Karaciğerinin bir parçası da… Ancak o, hepimizden mutlu. Kayıpların esasen birer kazanç olduğunu öğretiyor bize. Öylesine çimdikleyici tavsiyelerde bulunuyor ki… Öylesine kandil oluyor ki… Üç günlük ve üç kuruşluk dünyadaki misafirliğimizi gözden geçirmemiz yolunda muzipçe fiskeler atıyor ruhumuza. Hastahaneler, doktorlar ve hemşireler üzerine keskin gözlemlerini okurken tebessüm etmemeniz ise imkânsız. Hele hele hastahanede yattıysanız ve ziyaret edenleriniz de olduysa veya mezardan önceki son istasyon algısını kafanızdan bir türlü atamıyorsanız okurken zevkten dört köşe olacaksınız. Tam anlamıyla “kafa adam” Espinosa.

Kanser” kelimesinin yaydığı o ürkütücü havayla dalgasını geçmiş Espinosa tatlı tatlı. Susan Sontag’ın çetrefilli cümlelerinde kaybolanlar için bir lunapark şenliği vaat ediyor Sarı Dünya. Birkaç yıl önce ciddi bir ameliyat geçirdiğim ve dört gün hastanede ikamet ettiğim için anlattıklarını daha bir keyif içinde okudum. Kimseye zararı dokunmayan küçük takıntılarımızdan bahsettiği kısımlarda kendinizi boy aynasında görme ihtimaliniz kuvvetle muhtemel. Ölüm ile hayat arasına kurduğu hamakta sallanırken, cin gibi gözleriyle bulutlara bakıp bizi de o ele avuca sığmaz yaşama coşkusuna ortak ediveriyor çaktırmadan, Espinosa.

Bu keyif veren okuma sürecini tatlandıran gayet kıvrak, temiz bir Türkçesi var kitabın. Mütevazı bir mihmandar, sohbeti şeker şurup bir yol arkadaşı… Unutmadan ekleyeyim; ölüm hiç de korkulacak bir şey değil.

Adnan Algın
twitter.com/Exsertus

14 Kasım 2017 Salı

Silik portreler, küçük umutlar

Daha önce çeşitli dergilerde öyküleri yayımlanan Engin Barış Kalkan’ın “Maveraünnehir Nereye Dökülür?" adlı kitabı, İletişim Yayınları’ndan içinde bulunduğumuz yıl yayımlandı. 138 sayfadan oluşan ve genel anlamda birbirinden bağımsız dokuz öykü içeren kitap, yazarın ilk kitabı olma özelliği de taşıyor.

Öykülerinde neşeli, dertsiz tasasız kişilerden ziyade, geçmişle problemleri olan, kendi içinde sorgulamalara girişen karakterleri işleyen yazarın anlatacaklarını duru bir dille aktarması okur nezdinde önemli bir şey. Aslında Engin Barış Kalkan için salt bir öykücüden ziyade, anlatacak şeyleri olan ve çevresine topladığı kişilere hikâyeler anlatan biri de diyebiliriz. Bağırıp çağırmadan, iç dünyasından kopmadan sakince anlattığı hikâyelerinde toplumun ‘üst’ olarak görülen tabakasından ziyade halkın içinden kişilerin öykülerini anlatması, derdini daha iyi açıklaması için olanak sağlamış.

Kalkan’ın hikâyelerinde gördüğümüz önemli bir özellik olan gözlem yeteneği, hemen hemen bütün öykülerde göze çarpıyor. Fakat yazarın yaptığı, görünmeyen bir şeyi ortaya çıkarmak değil, herkesin gözü önündeki bir durumu kendi bakış açısıyla öykü içinde eritmek. Klişe olabilecek bu durumdan, özgün olabildiği için ince bir manevrayla kurtuluyor yazar. Hikâyeler her ne kadar hayatın ‘loser’ diye tabir edilen tabakasını anlatsa da, mizahi anlatımı ve ironiyi birçok öyküsünün satır aralarında yakalayabiliyoruz. Bu durumu abartmadan kullanmış yazar. Hatta bazı hikâyelerinde biraz daha mizahi unsur ve ironi kullansaydı da sırıtmazdı. Yer yer kullanılan argo kelimeleri ise hayatın gerçekliğine bağlıyorum. Kadınlarla iletişimsel problemi olan, göç edip gittiği şehirde tutunamamış, işsiz insanları ve bunların öykülerini anlatırken biraz sokak ağzı kullanması okuyucuyu kitapta tutan önemli unsurlardan.

Öykülerinde birinci tekil kişi bakış açısını kullanan yazar, sadece “Otel Kervansaray” ve “Rabarba” adlı öykülerinde ilahi bakış açısına yer veriyor. Anlatıcı olarak seçtiği ve ‘ben’ dilini kullandığı hiçbir öyküde ise anlatıcının ismini göremiyoruz. Bunu, hayatın parlak, göz önünde, toplumca başarılı olarak addedilen kişilerinden ziyade, daha silik ve varlığı yokluğu pek fark edilmeyen kişileri anlatmasına bağlıyorum. Sanki öyle silikler ki bir isimleri bile yok der gibi yazar. Yazar, kahramanlarını umuttan mahrum da ediyor, Nietzsche’nin dediğine benzer bir şekilde, ‘umut en büyük kötülüktür çünkü işkenceyi uzatır’: “…Çevrilen sayfa seslerini dinleyerek kendisine uzatılacak anahtarı beklerken nasıl göründüğünü bilse, imkân dâhilindeki intihar biçimlerini alt alta sıralar. Ama sonunda hiçbirini uygulayamaz çünkü onması güç bir hastalık taşıyor kafasında. Umudu var. Bugünlerin geçici olduğunu sanıyor.

Hikâyelerinde diyaloga az yer veren yazar, karakterlerini, özellikle de anlatıcılarını iç konuşmalara sevk ediyor. Karakterlerin içsel sorgulamalarla geçmişi ve bulunduğu durumu anlama çabaları hemen her öyküde karşımıza çıkıyor. Yapılan davranışlardan rahatsızlık, endişe hâli, gelecek kaygısı vb. dertler öykülerde karşımıza çıkarken ‘kaybetmişliği’ her zaman hissediyoruz: “Hiç yapmaması gereken bir şey yapıp babasıyla gitme konusunu son defa konuştukları güne dönüyor. Başa sarıp sarıp izlediği video kaydında kayda değer bir ipucu arayan dedektifler gibi. Buradan onu rahatlatacak bir şey çıkaramayacağını hâlâ kabul edemedi.

Engin Barış Kalkan’ın yer ve kişi tasvirleri oldukça başarılı. Özellikle daha önce de değindiğim gibi gözlem yeteneği sonunda bunları başarabildiği aşikâr. Dili yalın ve üslûbu sade kullanmasının yararını burada görüyor yazar. Ayrıca bazı karakterlerinin başka bir hikâyede de karşımıza çıkması kısa süreli de olsa süreğenlik sağlamış. ‘Birbirine değen hayatlar’ durumunu kısa hikâyelerinde başarmış diyebilirim.

Kitabın en iyi öykülerinin son iki öykü olan “İş Meselesi” ve kitaba da adını veren “Maveraünnehir Nereye Dökülür?” adlı öyküler olduğunu söyleyebilirim. Kalkan bunları kitabının sonuna alarak altın vuruş yapmış. Fakat bir eleştirimi belirtmeden geçemeyeceğim. Kitaptaki bazı öykülerde (örneğin Koseçki Gelsin, Özür Dilesin) bitişler aniden olmuş. Bu, sonunu açık bırakmaktan ziyade bıçakla kesilmiş hissi uyandırıyor. Bütün bitişleri son iki öykü gibi olsaydı kitap çok daha başarılı olabilirdi. Bu yüzden de kitabın en zayıf öyküsünün üçüncü öykü olan “Koseçki Gelsin, Özür Dilesin” adlı öykü olduğunu düşünüyorum.

Genel anlamda toparlayacak olursak, İletişim Yayınları bence iyi öykücüler çıkarmaya devam ediyor. Engin Barış Kalkan, tarz olarak edebiyatımızdaki bazı isimleri andırsa da özgün bir şekilde ilerleyecektir. Daha uzun hikâyeler ya da roman türünde de başarılı eserler verebileceğini düşünüyorum.

Mehmet Âkif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif10

Bizi oluşturan parçaların tamamı belleğimizle doğrudan ilişkilidir

"Var olmak, algılanmış olmaktır."
- Berkeley

Bir sabah uyansanız ve o güne dek yaptığınız, düşündüğünüz ya da öğrendiğiniz hiçbir şeyi hatırlamasanız, ne olur? Bu kişi hâlâ siz olur musunuz? "Bellek Yanılgısı: Hatırlama, Unutma ve Sahte Anılar Üzerine Bir İnceleme" isimli kitabın giriş bölümündeki bu çarpıcı soru, bellek hakkında tedirgin eden bir tartışmanın da fitilini ateşliyor. Belleğimizi ve anılarımızı sorgulamaya başladığımızda kim olduğumuzla ilgili bir şüpheciliğe kendimizi kaptırmamız işten bile değil. “Kendimiz”, nelerden oluşuruz? Anılarımız, alışkanlıklarımız, sevdiğimiz şeyler, sevmediklerimiz çocukluğumuz vs., bizi oluşturan parçaların tamamı belleğimizle doğrudan ilişkilidir. Ve belleğimizde ortaya çıkabilecek olası bir kayıp, kendimizi de kaybetmemizin yolunu açabilir.

Kitabın yazarı Dr. Julia Shaw, adli psikoloji konusundaki uzmanlığı ve kriminoloji bölümündeki öğretim üyeliği göreviyle paralel olarak ‘sahte anılar’ ile ilgileniyor. Peki, nedir bu sahte anılar? Aslında hiç yapılmamış bir konuşmayı, yaşanmamış bir olayı gerçekmiş gibi hatırladığımız bazı zamanlar olabilir. “Masallama” olarak isimlendirilen sahte anılar, özellikle erken dönem çocukluk anılarımızın güvenilirliğinin masaya yatırılması gerektiğini öne sürüyor. Ancak tüm bu belirsizliğe rağmen, erken dönem çocukluk anıları, insanın kendi olma sürecini en çok şekillendiren anılarıdır. Ne tuhaf bir belirsizlik, değil mi?

Çocukların en sevdiği aktivitelerden biri, sihirbaz gösterileridir. Şapkadan çıkan tavşanlar, güvencine dönüşen mendiller, cebimize nasıl girdiğini bilmediğimiz nesneler; sihirbaz görülmeyeni gören, kaybedilenleri bulan kişidir adeta. Ancak gerçekler pek de öyle değil. Büyüyünce hepimizin öğrendiği gibi, aslında sihir diye bir şey yoktur. Ünlü sihirbaz Jason Latimer, yıllar boyunca gösterilerinde sihir kullanmadığını açıklıyor; bilimi, algısal beklentilerimizi yanıltmakta kullandığını belirtiyor. Algılarımız, bildiklerimiz üzerinde bu kadar etkili mi?

Algılarımızın bizi ne kadar yanlış yönlendirebileceğinin en büyük örneklerinden birini, 2015 yılında birlikte tecrübe ettik. Sosyal medyada #thedress etiketiyle bir fotoğraf dolaşmaya başladı. Ancak garip olan, fotoğrafa bakan kişilerin bir kısmı elbiseyi mavi-siyah görürken, diğer kısmı altın-beyaz görüyordu: “Aslında bu elbise vakası, algısal sistemlerin genellikle evrensel gözükmesine rağmen, hepimizin dünyayı nasıl farklı şekilde gördüğümüze dair bir iletişim ortamı yaratmıştı.

Sosyolojik yorumları bir tarafa bıraktığımız, elimizde hayli önemli bir soru kalıyor: Peki, bu algısal farklılık nasıl mümkün oluyor? Bu işin arkasında da bir “sihir” var mı diye merak ediyorsanız, Bellek Yanılgısı’nı okumaya devam edin. Elbise vakasının bilimsel çalışmalar üzerindeki etkileri sizi epey şaşırtabilir.

Kitaptaki bir diğer tartışma, insan beyninin ne kadar bilgi depolayabildiği sorusunun yanıtı üzerine sürdürülüyor. Birçoğumuzun bellek sihirbazı olarak adlandırdığı, her şeyi kaydeden ve hatırlayan insanlar “hipertimezi” isimli bir sendroma sahip. Günümüze dek, dünyanın çeşitli yerlerinde 56 hipertimezi vakası tespit edilmiş durumda. Hipertimezi sendromlular, muazzam bir hatırlama becerisine sahiptirler. Genel kanı, hipertimezinin doğuştan geldiği yönünde olsa da bu konuda aydınlatılmayı bekleyen birçok nokta var.

Bir diğer dikkat çeken konu, çalışma hayatında son on yılda inanılmaz önemli hale getirilen multitasking, yani aynı anda birden fazla işi yapma meselesi. Günümüzde birçok iş ilanı ‘aynı anda, birden farklı işi/projeyi/çalışmayı sürdürebilen’ elemanlar arıyor. Multitasking, ayın elemanı olmanın ön koşuluna dönüşmüş durumda. Ancak multitasking sahiden sandığımız kadar değerli ve verimli mi? Bundan 15 yıl önce, öğretmenler hem televizyon izleyip hem ders çalışmanın öğrenme üzerine bozucu etkisiyle ilgili kafamızı şişiriyordu. Keza, müzik dinlerken test çözmek de asla önerilmeyen bir yöntemdi. Ne değişti de aynı anda birden fazla şey yapmak bir meziyet haline geldi? Bu sorunun cevabı, akıllı teknolojilerin hayatımıza girişiyle paralel. Son dönemde yürütülen bilimsel araştırmalardan da anlaşılacağı üzere, aynı anda birden fazla işle ilgilenmek bir beceri değil, olası bir sorunun başlıca nedeni olabilir. Dolayısıyla bir yandan çalışırken diğer yandan lise arkadaşınızın düğün fotoğraflarına bakmak ve bunu direktörlerinize çaktırmamak sandığınız kadar iyi bir şey olmayabilir.

Yukarıda kısa kısa da aktarmaya çalıştığım gibi, Bellek Yanılgısı bizi sıkıcı bilimsel soruşturmalara hapsetmiyor. Ele aldığı meseleleri, hepimizin bir şekilde dahil olduğu çağdaş konular çerçevesinde açıklıyor. Ve bu kitap aracılığıyla bir kez daha fark ediyorum ki beyin ve bellek üzerine konuşacak, öğrenecek, anlatacak daha çok şey var. Bellek Yanılgısı: Hatırlama, Unutma ve Sahte Anılar Üzerine Bir İnceleme, bu alandaki okuma hevesini besleyecek kitapların başında geliyor. Okuru bol olsun!

Özge Uysal
twitter.com/ozgelerinuysal
* Bu yazı daha evvel edebiyathaber.net'te yayınlanmıştır.

12 Kasım 2017 Pazar

Mahalleden apartmana, ergenlikten babaya: "illallah" dedirten hayat

"El benim dâmen senin ey rahmeten li’l-âlemin 
Şöhretim isyan benim sen afv ile meşhûrsun."
- Buhurîzâde Mustafa Itrî

"Bir mevsim-i bahârına geldik ki âlemin
Bülbül hamûş havz tehî gülistan harâb."

- Keçecizâde İzzet Molla

Son yıllarda mahalle ile apartman arasında kalmışlığı, bazen de bozkır insanının yaşamını şahane bir kurgu ve lezzetli bir üslupla okurlara adeta hediye eden üç isim ve üç kitap saymaya kalksam şöyle olurdu: Engin Ergönültaş (Minare Gölgesi), Ethem Baran (Evlerimiz Poyraza Bakar), Mustafa Çiftci (Bozkırda Altmışaltı). Şimdi bu listenin başına, evet en üstüne yeni bir isimle kitabını yazıyorum: Eyüp Aygün Tayşir ve 4 Hane 1 Teslim. Bu tür kitaplar ve elbette isimler nadirattan olduğu için, haklarını da teslim etmek gerektiği için, sıkça söz etmek gerekir ama öyle kuru kuruna değil, derinleşerek. Uzaklaştığımız 'o' iklimleri hesaba katarak, kelimeleri hesapsızca harcamayarak.

Tayşir'in kitabını çıkar çıkmaz, kapağı ve ismi karşısında yüksek bir merak duyarak almıştım. Temmuz 2016'ydı. Ne zaman okudum? Şöyle; bir sabah iş yerinde e-postama bir duyuru düştü. Söz konusu duyuruda 4 Hane 1 Teslim'in ikinci baskısını yaptığı haber veriliyordu. Eh, bu kez golü yemiştim işte. Her zaman kıyıda köşede mi kalacaktı benim merakla aldığım kitaplar? Sadece ben mi okuyup 'sinsi sinsi' yazacaktım ilkin? Gol günün en erken saatlerinde geldiğinden akşam eve varır varmaz başlamıştım okumaya kitabı. "Tüm babalara..." ithafıyla başlıyordu. Buyur sana ikinci gol. Hemen ardındaki sayfada üçüncü golün 'müjdecisi' bir Ece Ayhan dizesi: "Bismillah tû Hafız Post / insanoğlu babasızdır."

4 Hane 1 Teslim, tamı tamına 408 sayfa. Türk okuyucusu için bu rakamlarda sayfa okumak ancak yabancı romanlar için 'kabul edilebilir' görülüyor, hâlâ. Tayşir bunu hiç umursamamış. Zaten yazım tekniği ve fikir kurgusu da hiç öyle 150-200 sayfa kabul edecek şekilde değil. Hani derler ya "yazar çok uzatmış, kısa kesebilirdi". Dizi mi bu kardeşim? Ama bakın orası da ayrı, bu kitabın dizisi olur. Hem de çok iyi olur. Usta ellerle elbette. Neyse, 'ekran sektörü' şimdilik bizi aşar, kitaba dönelim.

Sabri, doğar doğmaz ölüme doğan bir çocuk. Etrafındaki herkes hayatın sıkıntılarından, yaşanılan kıyamet zamanından, para derdinden, geçim problemlerinden bahsediyor. Gerilim ve sıkıntı artarak sürüyor. Annesi Nalân ne kadar oğlunu iyi koşullarda yetiştirmek istese de olmuyor. İlk evliliği fiyasko olduğundan ikinci bir evliliğe yelken açıyor. Baki'yle giriştikleri -kelimenin tam manasıyla giriştikleri- bu evlilik oldukça yakıcı ve yıkıcı oluyor, o da 'yarım' kalıyor. Hır, gür, yaka paça, bam güm geçiyor günler. Arada bir bahçede kara bir kedi selâm veriyor Sabri'ye, ömür geçiyor der gibi. Burada bir Ece Ayhan şiiri hatıra gelmeli: "Geçer sokaktan bakışsız bir Kedi Kara. Çuvalında yeni ölmüş bir çocuk. Kanatları sığmamış."

Anneanne, Muhlise Hanım. 'Evinin harcına da içine de bir buğday tanesi kadar haram karışmasına engel olmaya ant içmiş' bir kadın. Elektrik kesildiğinde asla kaçak yollara başvurmayan, daima mum yak(tır)an bir kadın. Doğup büyüdüğü yörenin aksanıyla konuşuyor. Derdi ev. Müteahhit gelse de oturdukları gecekonduya 'çökse', onlara da başka bir yerde daire verse yahut iki küçük dairelik para. Biri kira, biri ikametgâh olsa... Torununa menkıbeler anlatıyor, hikâyeler, rivâyetler sık sık: "Sene ne anladayim eyi dinne bag! Birgün bir serhoş bir evlıyenin mezarina ebdesd bozmuş, bag eyi dinne buni babam annadırdi, cinler dudmış bu edami, sebbaha gadar dop gibi ırdan ıraya admışlar, daşlara vıra vıra barambarca idmişler. İlisi de gurdlar guşlar yimiş. Bir golunu bılmışlar da edamın, yera izinden danımış garısi." [sf. 160]

Dedesiz olur mu? Raşit dünyanın en sert dedesi. Öyle otoriter falan değil. İnsanlardan nefret edercesine yaşıyor. Gelene geçene fırça. Toruna tokat, Muhlise Hanım'a küfür. Tek derdi kahvede fosur fosur sigara içmek bir de namazları kaçırmamak. Baki'nin babası Agâh Bey, Avrupa görmüş adam. Hakikati arıyor hem de nasıl aramak. İnançla inançsızlık arasında sıkışıp kalsa da hiç yiğitliğe necaset sürdürmüyor. "Tüm bu hayat, imtihan meselesi" diyor her ne kadar bu imtihandan hiç hoşlanmasa da. Roman içinde sık sık 'hepimizin' sorularını soruyor, elbette kendi cevaplandırarak. Eşi Emel Hanım kritik bir mevkide. Ne zaman ne yapacağı belli olmuyor. Bazen para pula sevdalı bazen hayatın anlamına. En çok da oğlu Baki'nin deli hâllerini düzeltmekle uğraşıyor. Arada Sabri'nin arkadaşları da var akrabalarında. Zihni yoracak kadar çok karakter yok. Üstelik bu karakterler çok belirgin özellikleriyle okuyucunun zihninde yerini alıyor. Hatta keyifli bir yol olarak ben sevdiğim tiyatroculara rol veriyorum yüz, mizaç olarak. Okuması daha sürükleyici olabiliyor.

Sabri gecekondu çocuğu ama Teneke Mahallesi değişiyor. Diğer tarafta Nişantaşı var. Bir de İstanbul'un 'nefis' yeri olan boğazlar, sahiller. Kitabın adındaki gibi dört hane değiştiriyor. Her hanede aynı sorunlar. Ama bir taraftan büyüyor, erkeklik devreye giriyor. Eskiden suratını asarak ya da ağlayarak geçtiği sorunlar bir bakmış ki içinde serpilip büyümüş. Kendisini kendisiyle konuşurken bulabiliyor. Çok güzel kitaplara denk geliyor, onları okuyarak yeni sorular ve cevaplar keşfediyor. Kimseye belli etmeden serpilen bir çiçek gibi. Ama dikenleri var, çok yaralı. Birçok yazar ona 'yardım etmeye' çalışsa da en çok Gabriel Garcia Marquez'i seviyor. Bazen bir meyhanede oturuyorlar karşılıklı, konuşuyorlar Gabo'yla.

Yazarın psikolojiyle ve müzikle yoğun ilgisi olduğu metinlerden anlaşılıyor. Agâh Bey karakteri bu anlamda önemli. Tahlilleri Freud'un "insanın tüm özellikleri genetiktir" tezini hatırlatır cinsten. Nalan ise çoğu zaman Türk sanat müziği ile teskin oluyor. Burada yazarın gelenekle olan bağı dikkat çekiyor. Her bölümün başındaki epigrafların çoğu bu duruma birer işaret. Mesela bir bölümün başındaki Tanpınar cümleleri şöyle, Mahur Beste'den: "Bize ulûhiyetin çehresini veren Hamdullah'ın yazısı, Itrî'nin Tekbîr'i, kim olduğunu bilmediğimiz bir işçinin yaptığı mihraptır."

Muhlise Hanım'ın başlarda Turgut Özal'a sempati besleyip sonraları ona isyan etmesi, insanımızın sevgisinin kendi menfaatleri doğrultusunda nasıl değişebildiğini hatırlatıyor. Burada ölüm devreye giriyor ve kişi isyan ettiği şahsı öyle veya böyle affediyor, affedebiliyor. Bu da yine insanımızın merhamet duygusuyla alakalı: "Evet, Cumhurbaşkanı Özal ansızın ölüvermişti. Gerçi o yol o kadar çok insan ölmüş ya da katledilmişti ki sanki Azrail fazla mesai yapıyordu. Fakat en çok Özal'ın ölümüne hayret edilmişti. Herkes şaşırmış, lig maçları iptal edildi diye sinirlenenler olmuş, sevenleri üzülmüş ama kimse sağlığında rahmetliye durmadan bela okuyan Muhlise Hanım kadar ağlamamıştı. Sanki suçluluk duyar gibi, günlerce ağlamıştı kadın ve hakkını da, "kader" diyerek helal etmişti. Toprağın sadece ölü bedeni değil, o bedenin yaşarken yaptıklarını da örtmesi gerektiğine inananlardandı. Nazarında ölüler, en savunmasız ve çaresiz olanlardı şu âlemde. Suçlamalara yanıt veremezler, suçlarını kabul edip özür dileyemezler, izleri silemezler, geri alamazlar, yarına erteledikleri hiçbir şeyi gerçekleştiremezler, ayıplarını örtemez, değişikliklere uyum sağlayamaz, hatta kendilerinden geriye kalan tek nesne olan bir altın diş ağızlarından sökülürken dahi isyan edemezlerdi. İşte bu yüzden, ölülerin ardından konuşulmamasını, ölüye saygı gösterilmesini istemişti eskiler. Bir hesap varsa Allah görürdü öte dünyada." [sf. 315]

Romanın ana kahramanı Sabri de elbette farkındaydı her şeyin. İnsanların bu hızlı değişmelerinin. Vefasızlıkların, acımasızlıkların, hayatın vahşiliğinin. Kimseye, ana baba dahil hiç kimseye güvenmemesinin son derece normalleşmesinin. Doğal olan toprağa yakınlık yerine gittikçe yukarılara yükselmenin kişinin nefsiyle olan doğru orantısının. Arsızlıkla mal mülk düşkünlüğünün. Yeri gelince Allah'ı sık sık anmak gerektiğini ifade edenlerin her 'fırsat'ta Allah'ı unuttuklarının. Her şeyin farkındaydı. "Her şey ben yaşarken oldu, bunu bilsin insanlar" dizesi gibi şairin. Bu yüzden kendisiyle yaptığı konuşmalarda, kendisiyle yaptığı görüşmelerde, sorgulamalarında hep bu yönde yaptığı okumaların ve fikirlerin derinliği vardı.

"İnsan küçük bir çocukken, hayat mücadelesi içinde debelenip dururken kendisine yapılanları anlayamıyor. Ebeveynler, 'Çocuktur anlamaz,' diyerek fütursuzca yaşıyor, yaşatıyor. Evet çocuk o an anlamıyor ama unutmuyor da. Ve bir gün, hatırladığı bir gün anlıyor. Ne zaman ki kıyıya çıkıyor, kayanın üzerine oturuyor, işte o zaman anlayabiliyor ancak, kendisini kim itti. Ben de geç anladım niye debelenip durduğumu, suya nasıl düştüğümü." [sf. 385]

"Küçükken, daha henüz yeşerirken gelip basıyorlar üzerimize, sonra boy atarken bile canımız yanıyor. Her dilde, o dilin en içli şarkılarına tutulmamız da bundan belki." [sf. 386]

Sabri'nin bu düşünceler eşliğinde adeta felsefi bir ders verdiği sayfalara yukarıda bahsettiğim gibi müzik de eşlik ediyor. Bazen Fuzûlî'den "öyle ser-mestem ki idrâk etmezem dünyâ nedir / ben kimem sâki olan kimdir mey-i sahbâ nedir" bazen de Harabî'den "ey sofi dünyayı boş mu sanırsın / her zamanın vardır bir peygamberi" ya da "Hakk'a hiçbir layık mekân yok iken / hanemize aldık mihman eyledik".

Yeri geldiğinde Sabri'nin 'unutulmaz' aforizmaları da oluyor masada kendiyle ya da Gabo'yla dertleşirken. "Babasızlık insanı peygamber yapar!" diye coşuyor, sonra durulup tekrar coşuyor: "Büyük sözü dinlemeyenin taş kesildiğinin ispatıdır heykeller..."

Kitabın müthiş finali; adının, kapağının, kurgusunun hakkını veriyor. Elbette finalden hiç bahsetmeyeceğim ama finalin fon müziğinden bahsetmezsem müzik sevgime haksızlık etmiş olurum. En iyisi mi güftesi Cemâlî Nâbedit'e, bestesi Sadettin Kaynak'a ait o harika muhayyer kürdî eserle bitireyim: "Akşam yine gölgen, yine gölgen, yine akşam / gölgen neyi görsem neyi sevsem neye baksam."*

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf
* Özer Özel ve Dilek Türkan yorumları naçizane tavsiyemdir.