25 Mart 2015 Çarşamba

Eski köprünün altındaki kervansaray

Geçtiğimiz aylarda “EmineSevgi Özdamar'ın daha önce yayımlanmış iki kitabı Hayat Bir Kervansaray ve devamı niteliğindeki Haliçli Köprü, İletişim Yayınları'ndan tekrar yayımlandı ve sessiz sedasız vitrindeki yerini aldı. Kitaplığa yerleştireceğim zaman “acaba nereye koymalıyım ya da kimin yanında durmalı?” diyeceğim kitaplardan Hayat Bir Kervansaray ve Haliçli Köprü. Sonra kitapçıları düşündüm; acaba onlar tam olarak nereye koyuyorlardı bu kitapları?  Otobiyografi mi, roman mı, Türkçe edebiyat mı, Dünya edebiyatı mı? Tam olarak neydi? Çağdaş Türkçe Edebiyat dizisinden çıkmıştı kitaplar. Bütün bunları düşünürken zaman zaman alevlenen anadili olmayan, sonradan kazanılmış -öğrenilmiş- dilde yazılan roman hangi dile aittir, tartışmasında söylenenlerin yanlış olmasa bile yanlı ve çokça eksik olduğunu düşündüm...

Kitapları nereye koyacağıma, anlattıklarıyla karar verecek olursam “Emine” Sevgi Özdamar benim hikâyemi anlatıyor, derdim. Peki benim hikâyem hangi dile aitti? Kitapla tanışır tanışmaz, daha kitaplığımda kendisine yer hazırlarken yüzleştiğim bu aidiyet sıkıntısı işin içine giriyorsa okunduğunda kim bilir neler olacaktı. Pekâlâ “Göçmen Edebiyatı” deyip işin içinden de çıkabilirdim velhasıl kelam Almanya'da “Göçmen”liğe bağlantılanan edebiyat burada nereye konulurdu? Bu tartışmayı bu yazıda derinleştirmeden bir virgül koyarak bu yazının yazılmasına sebep olan konuya, eserlerin içeriğine rotayı çevirmek istiyorum.

Birinci kitap diye bahsedeceğim Hayat Bir Kervansaray anlatıcının cenin olarak, doğumundan önceki, anne karnındaki macerasını dile getirerek başlıyor. Seneler geçtikçe çocuk ve genç kız olarak devam ediyor ama tonu hiç değişikliğe uğramadan, saflığını ve samimiyetini koruyor. Özdamar'ın hayatıyla kesişen bir hayli olay olması esere “otobiyografik” özellikler kazandırıyor ama “otobiyografi” deyip geçmek büyük bir haksızlıktan başka bir şey olmuyor bana göre. Anlatıcının roman boyunca “büyüyüp” didaktikleşmemesi, kör göze parmak hesabıyla çıkarılan derslerin analizine girişmemesi, okuru özgür bırakması, Hasan Ali Toptaş'ın çok haklı olarak, roman için söylediği “okura, okuma serüveni boyunca, kafasında yazma alanı” bırakması Özdamar'ın üslubunun gücünü artırırken, araya yazarın girmediği kitapta okur, yalnız başına bir serüvene çıkıyor. Devamı niteliğindeki Haliçli Köprü'den bağımsız düşündüğümüzde bildungsroman olarak da değerlendiremiyorum Hayat Bir Kervansaray'ı ve elbette yepyeni bir şey okumanın heyecanıyla postmodern romanın yükselişine şahit olduğumu hissediyorum.

Bu iki kitabı geç okuduğum için kendime kızgınlığım, kitaplarda ilerledikçe artıyor. Hem heyecanı hem de kızgınlığı artıran başka bir konu daha, bir süre önce bilinç akışı tekniğini kullanmak için seçilen en uygun anlatıcı üzerine kafa yorarken tam da -Hayat Bir Kervansaray'da ya da Tristram Shandy Beyefendi'nin Hayatı ve Görüşleri'nde olduğu gibi- çocuk anlatıcının bu teknik için biçilmiş kaftan olduğuna kanaat etmem. -Ben buna kafa yorarken, henüz Hayat Bir Kervansaray'la yollarımız kesişmemişti.-  Çünkü çocuk zihni ve anlatısı konular arası bağlantıları şaşılacak kadar hızlı ve “saçma” kurabilirdi. Bu da anlatıdaki ve kurgudaki samimiyetin yakalanmasını sağlardı. Peki, sırf samimiyet uğruna çocuk anlatıcı seçmek kolaycılık mıydı? Bence değildi, hem örnekleri azdı hem de büyümenin makbul olduğu günümüz dünyasında düşüncedeki saflığı korumak ve oradan kağıda dökmek zoru seçmekti. Öncelikle büyüklerin dünyasında kendini dinletmeyi başarabilmek vardı. Bu kadarla da kalmıyordu üstelik, yazar diyelim dinletmeyi başardı çocuğu, onu hem tekrarlardan ve uçlara dalgalanmadan koruyacak hem de saflığını kaybetmemesini sağlayacak. Çocuk “papyonlu cümleler” kurmayacak ama edebiyatın söz söyleme sanatı olduğunu da unutmayacak...
Birinci kitabın anlatıcısı, etrafında kurulan “İnandığım insanlar beni anlamıyorlar, ama insanlara inanmak iyidir,” cümlesinde gözleri buğulanacak kadar olgun; “eğer nar yerken tek bir taneyi bile yere düşürmezsen cennete gidersin,” diyene de inanıp nar yerken cenneti düşleyecek kadar saf; yatağına yatar yatmaz uyuyana kadar, hayatı boyunca tanıdığı tanımadığı, yanında adı geçen gerçek mi uydurma mı olduğu bile belirsiz ölülere tek tek dua okuyacak kadar kederli oyunlar oynayan bir çocuk.

Hayatta bir türlü dikiş tutturamayan duygusal babanın peşinden, şehir şehir dolaşan bir ailenin en büyük kızının gözünden hem hayat bir kervansaray hem de mucizeler yumağı. Gündelik telaşlardan unuttuğumuz ya da göz ardı ettiğimiz sıradan, günlük mucizeler, her komşuyla birlikte kitaba giren yeni bir renk, “o apartmanı, o yokuşu tanıyorum!” dedirten içtenlikle anlatılan odalar, evler, şehirler, sokaklar, insanlar, aileler... Hayat bin bir kapısı olan bir kervansaray, üstelik bunu bu dünyaya fırlatılmış ve adeta neye uğradığını şaşırmış birinin; ceninin, çocuğun, kadının kelimelerinden okuyunca daha da iyi görüyorum.

İkinci kitap Haliçli Köprü, Hayat Bir Kervansaray'ın bittiği yerden devam ediyor; zira hem bağımsız iki kitap hem bir bütün olarak değerlendirmek mümkün. İsmini bilmediğimiz anlatıcımıza kendi “kervansaray”ında rastlaştığı insanlar ilk kez isim veriyorlar. Kendisini keşfeden, büyümeye zorlanan bir kadınla aynı yolu yürüyoruz sayfalar ilerledikçe. Bir kadın olarak, göçmen olarak, solcu olarak, işçi olarak, tiyatrocu olarak yine aynı samimiyetle, aynı hayat acemisi haliyle yaşarken anlatıyor bize... Geçmişte olanı değil de o anı anlatıyor, bizimle öğreniyor, bizimle “ben şimdi ne yapacağım?” soruyor kendisine. Okura kadın olmayı, göçmen olmayı, solcu olmayı, işçi olmayı, tiyatrocu olmayı öğretmiyor; kendisi öğrenmeye çalışıyor bu esnada, tam da bize anlatırken yapıyor bunu. Olduğu ya da olamadığı hiçbir şeyden utanmıyor anlatıcı, “elmasını kaybetmek” de “saklamak” da savruluşunun, varolma şeklinin bir parçası. Ve ismini bilmediğimiz belki kendi ismimizle belki de en sevdiğimiz isimle zihnimizde canlandırdığımız anlatıcı iki kitabın sonunda bizi bildiğimiz sokaklarda gezdirip, tanıdığımız insanlarla karşılaştırıp, onları hiç bakmadığımız taraflarıyla görmemizi sağlıyor. Bana kalırsa Özdamar'ın bu iki romanını okuma listesine almayan kalmamalı; bir yandan herkesi okuma serüveninde kendi keşfiyle baş başa bırakmak istesem de öte taraftan bir müjde verir gibi herkese bu iki kitabın artık baskısının olduğunu ilan etmek istiyorum.

Son olarak, bir grup feminist kadının okuma gruplarında Haliçli Köprü okuduklarını öğrendim. Sosyoloji, özellikle göçmen sosyolojisi ya da teori kitaplarının arasına gömülerek siyaset bilimi çalışan grupların ya da kişilerin de Özdamar'ın göçmenlik ve sınıflı toplumu anlattığı bu kitapları okuması gerektiğini düşünüyorum.

Benim “kitapları kitaplıkta nereye koyacağım?” soruma gelince; bunu düşünmeye devam edeceğim, zira kitaplar ben bitirir bitirmez başka insanların okuması için dolaşmaya başladı. Eğer geri dönerlerse nereye, kimlerin yanına ve neden koyduğumu da yazarım.

Ayla Duru Karadağ

1 yorum:

  1. 'Emine' Sevgi Özdamar'ın kitaplarında anlattığı hayatın köşeleri yoktur. Anlatıcının da, okuyanın da köşebaşında başına ne geleceğini kestirmek güçtür. Çünkü bunlar planlı bir yaşamın anlatısı değil birer savruluş hikayesidir. Bir başkası anlatsa abartı sayılacak, kimi zaman da sıradanlaşacak her şey, Özdamar'ın dilinde tadına doyulmaz bir büyüye dönüşür. Onun yaşamı bir başarı hikayesi değildir ki göç sosyologlarına malzeme çıksın. Bu kitaplar bir deli kızın Haliç kıyısında, bol mezeli bir rakı sofrasında anlattıklarıdır olsa olsa. O coşar, gürler, parlar, sen hayran bakarsın. Hem güler, hem ağlarsın.

    YanıtlaSil